Door een gedicht van Hanny Michaelis leert Harm Hendrik ten Napel zijn neiging relativeren om altijd een schuldige te willen aanwijzen. 'In de liefde is niemand onschuldig, of anders gezegd, "schuld" betekent niet zoveel.' Een persoonlijk essay.
Er is geen beginnen aan
over Hanny Michaelis en ontrouw
In de week dat Kate en Geoff hun huwelijksjubileum zullen vieren, hoort Geoff per brief dat het lichaam van zijn eerste liefde terug is gevonden in de bergen waar hij haar, meer dan vijfenveertig jaar geleden, kwijtraakte. Langzamerhand wordt duidelijk hoe ongelooflijk verliefd Geoff op haar was. Als ze niet was verongelukt had hij niet met Kate maar met háár de rest van zijn leven doorgebracht.
Dat is, in het kort, waar de film 45 Years over gaat. Mijn lief, die de film al had gezien toen die drie jaar geleden in de bioscoop draaide, was vooral geïnteresseerd in mijn reactie toen we hem op mijn laptop zouden bekijken.
Ik velde meteen na het horen van haar samenvatting een oordeel. Mensen zijn niet voor elkaar bestemd, vond ik,
Waarom wilde ik zo vanzelfsprekend een dader aanwijzen?
het leven had net zo goed anders kunnen lopen. Dat deed het niet, maar met die cocktail van toeval en noodlot zullen we om moeten leren gaan. Dat is moeilijk, natuurlijk. Zeker een geliefde lijkt zo voorbestemd goed in je leven te passen. Om geconfronteerd te worden met het tegendeel, dat moet heel veel pijn doen.
Maar wil je iemand liefhebben, dan kun je niet om die contingentie heen. Wie heeft er van iemand gehouden zoals ze van geen enkele ander hield?
Tijdens de film zag ik dat dit niet het moeilijkste is voor Kate. Niet de voorgaande liefde maar wat haar man ermee doet is niet te verdragen. Ze ziet Geoff verdwijnen in een droom over een ander leven. Heimelijk, in het holst van de nacht, bekijkt hij op zolder oude dagboeken en foto’s uit zijn tijd met Katya. Overdag verandert hij langzaam in een man die naar zijn jeugd verlangt, ontevreden met zijn zwakkere oude lichaam en gepensioneerde vrienden. Hoe alleen – hoe achtergelaten Kate zich voelt. Terwijl ze ondertussen hun jubileum moet organiseren. Het maakte me verdrietig.
En boos – op Geoff. Mijn begrip was verdwenen, nu veroordeelde ik hem voor zijn ontrouw, zijn onbedachtzaamheid. Nee, sterker nog: ik geloofde dat hij móest weten wat zijn rouwende dromen met zijn vrouw deed. Dáárom die geheimzinnigheid, die afgeslotenheid. Hij kiest de weg van de minste weerstand om te doen wat hij wil, waar hij naar verlangt. Dat kon ik hem niet vergeven. Hij maakt de fout, hij doet het verkeerd. Geoff is de schuldige, de verrader.
Mijn lief was minder vlug met haar oordeel. Zij had meer begrip voor Geoff dan ik. Hij wordt op een bepaalde manier ook overvallen door het nieuws en de herinneringen. Zij zag dat Kate niet alleen een slachtoffer was. Kate sluit zich ook actief af van haar man. Dat is begrijpelijk en misschien onoverkomelijk, misschien het enige dat ze op dat moment kon, maar het verbeterde de situatie niet.
Een weekje later zaten we in een Antwerpse koffiebar-slash-boekenwinkel te lezen, op Koningsdag om precies te zijn, al was het dat dus in België gelukkig niet. Bij antiquariaat Demian had ik Hanny Michaelis’ Verzamelde gedichten opengeslagen, een paar precieze, eerlijke gedichten gelezen en de bundel gekocht.
In de tussentijd had ik nog vaak gedacht aan het gesprek over Kate en Geoff. Waarom wilde ik zo vanzelfsprekend
Liefde kent geen rechtvaardigheid.
een dader aanwijzen? Natuurlijk moet ieder verantwoordelijkheid nemen voor de pijn die hij een ander doet – maar ik wilde deze situatie berechten. Het is een compulsie van me, denk ik, recht te willen spreken. In een gedicht dat ik die middag in de boekenbar las, plaatste Michaelis een kanttekening bij die neiging:
Het lichaam
dat genoegen neemt
met een ander lichaam
sedert het ene
onbereikbaar werd
moet van tijd tot tijd
oogluikend toestaan
dat het bewustzijn
ontwijkt naar een half
overwoekerde uithoek
van het geheugen
en zo verraad pleegt
aan het verraad.
In Michaelis’ gedicht gaat het niet in de eerste plaats om je relatie tot een geliefde, maar om die tot jezelf. Jouw gedachten zullen af en toe afdwalen naar de verwilderde ruïnes die je geprobeerd hebt achter je te laten.
Michaelis weet ook waarom je die herinneringen af hebt moeten sluiten zodat je verder kon gaan. De liefde is mislukt. Ze was evengoed belangrijk voor je, de ene geliefde. Het was het echt: liefde. Daar twijfel je niet over. Maar je wilt ook graag opnieuw van iemand gaan houden, opnieuw beginnen – en daarmee beken je dat liefde niet voor eens en altijd is, en nooit meer is geweest. Je laat de een achter, je zoekt de ander op.
Om dan terug te keren, steeds opnieuw! Dat noemt Michaelis in de laatste regels verraad plegen aan het verraad. Dat is zo’n wederkerigheid die het hele verhaal dat het gedicht tot dan toe vertelt, in een ander licht plaatst. Niet alleen blijven we het ene lichaam niet trouw; we blijven niet eens trouw aan die ontrouw. We blijven steeds opnieuw terugkeren naar wat we zogenaamd af hadden gesloten. Verraad op verraad op verraad – en dan is Michaelis nog niet eens aangekomen bij de nieuwe geliefde.
Waar moet ik dan beginnen met oordelen? Nadat ik dit gedicht las, dacht ik: daar is geen beginnen aan. Wat Michaelis nog het meest laat zien door dat idee van verraad op zichzelf terug te vouwen, is dat een mens zich niet volkomen, niet puur aan een ander kan geven. Geen mens kan er volledig voor een ander zijn; niemand is, met andere woorden, vrij van blaam. In de liefde is niemand onschuldig, of anders gezegd, 'schuld' betekent niet zoveel. Hoe zouden we dan over geliefden moeten oordelen?
Liefde kent geen rechtvaardigheid. Liefde kent alleen pijn, genezing, littekens; het vermogen of onvermogen om zorg te blijven dragen voor elkaar. Dit wil ik graag leren begrijpen nu ik ook zelf, weer, verliefd ben.
Harm Hendrik ten Napel (1991) is schrijver en filosoof. Vorig jaar verscheen zijn verhalenbundel 'Om aan te raken' bij Uitgeverij Querido.
Patrick Louwerse is regisseur, animator en illustrator. Hij combineert verschillende technieken en disciplines om verhalen met een wonderlijke en surrealistische inslag te verbeelden.
