Asset 14

Vrijheid is frictie

Hoe word je de auteur van je eigen daden? Of: wanneer is een keuze echt een keuze en niet zomaar willekeur? Floris Solleveld zet zijn strategieën voor beter redeneren uiteen.

Het leven is vol van tragedies. Ik bestel een lamsspies en vraag me direct af of ik niet beter de coq au vin had kunnen nemen – en zodra de lamsspies geserveerd wordt, weet ik zeker dat ik liever de coq au vin had genomen. Dat is overkomelijk, maar binnen de microkosmos van die keuze is het tragisch. Wat ik ook doe, er is geen manier om aan de teleurstelling over mijn eigen keuzes te ontkomen.

We verhogen de inzet wat. Een fascinerend persoon vraagt of ik naar een of ander poëziefestival ergens ver weg in het Westelijk Havengebied kom. Dat festival interesseert me natuurlijk geen klap maar die persoon wel, en ik moet eigenlijk eerst nog wat achttiende-eeuwse boeken doornemen voor mijn proefschrift. Dus ik sms terug ‘misschien’ en spring op de fiets met het plan om alleen even langs te flitsen, hoi te zeggen en weer weg te gaan. Blijkt een uur fietsen later dat er vijftien euro entree geheven wordt. Da’s toch wel veel geld om even hoi te zeggen. Dus ik zeg ‘nee bedankt’ en fiets weer terug. Het was best een mooie dag om gewoon een stukje te fietsen, maar toch: leg me uit waar ik mee bezig ben.

Het was best een mooie dag om gewoon een stukje te fietsen, maar toch: leg me uit waar ik mee bezig ben.

Het tragische is dat dit alles helemaal niet zo irrationeel is. De coq au vin was misschien ook tegengevallen en eigenlijk hou ik helemaal niet van poëziefestivals. Ik weet wat ik doe en waarom ik het doe, en toch lijk ik een soort speelbal van mijn eigen keuzes te worden. Er is simpelweg geen doorslaggevende reden om het een of het ander te kiezen, en dat is nou juist wat het een echte keuze maakt. Anders konden we onze keuzes wel laten bepalen door een keuzeoptimalisatiealgoritme, en daarmee eigenlijk onze vrije wil inruilen voor een procedure.

En het wordt nog erger: een keuze wordt niet beter als je er langer over nadenkt. Als je de Nijmeegse psycholoog Ap Dijksterhuis moet geloven blijkt dat zelfs uit onderzoek. Er zijn meestal maar een paar transparante factoren die je snel kunt overzien en de rest is bam, knopen doorhakken. Maar moeten we dan maar het toeval of een impuls laten beslissen, bij gebrek aan doorslaggevende redenen? Alsof dat een vrijere beslissing is. De tragedie is inherent aan het kiezen: het is ook altijd een keuze om iets niet te doen. Elke keuze is een tragedie.

Het lijkt op wat de theoretisch linguïst Ray Jackendoff in Consciousness and the Computational Mind het ‘mind-mind-probleem’ heeft genoemd. Hij onderscheidt tussen het ‘bewuste’ en het ‘computationele’ brein. En wat dat laatste doet, bijvoorbeeld in het vormen en ontleden van zinnen, het aansturen van lichaamsdelen, en ook in het maken van beslissingen, is voor het bewuste brein niet of niet geheel transparant. We weten niet echt hoe semantiek werkt en toch begrijpen we elkaar best aardig, en je kunt pas echt fietsen als je er niet meer over hoeft na te denken.

Je kunt pas echt fietsen als je er niet meer over hoeft na te denken.

Er is dan weer ander onderzoek waaruit blijkt dat een keuze – bijvoorbeeld om een knopje om te draaien in een testsituatie – al seconden voordat de testpersoon zich dat bewust is in het brein gevormd is. Persoonlijk maak ik me daar niet zo druk om. Alsof zo’n voorgesorteerde keuze minder vrij is dan een logisch dwingende keuze of een onverklaarbare impuls. Alledaagse handelingen doe je toch al op de automatische piloot. En de meeste dingen die ik overdag doe zijn toch aanzienlijk meer op mijn persoon toegesneden, en hopelijk ook wat interessanter, dan een knopje omdraaien in een testsituatie. Er is niks tragisch aan dat aan-uit-knopje. Ik had niet stiekem gehoopt dat het eigenlijk nog uit stond.

En daarmee komen we bij de kernvraag: hoe zorg je ervoor dat het jouw keuze wordt, in plaats van een vorm van ‘gedrag vertonen’? Hoe ontkom je aan de Scylla en Charybdis van dwang en willekeur, en wel op zo’n manier dat de uitkomst er ook nog eens toe doet?

Laten we het niet meteen metafysisch opvatten, maar er een tweede-orde-vraagstuk van maken: hoe kies ik mijn keuzes? Je kunt een zestal strategieën onderscheiden, die ik in het onderstaande schema heb opgesomd.
tabelfloris01
Wat er nog niet in dit rijtje is meegenomen is De Ander. Want daar heb je ook nog mee te maken. Maar dat geeft niet zo, want als je die meeneemt in de berekening krijg je een analoog rijtje. Met ook ongeveer dezelfde bezwaren: onbekommerd met anderen omgaan is even dom als impulsief handelen, altruïsme is ook self-kicking, en conformisme is zeer beslist ook een vorm van onderdrukking. tabelfloris02Is nou een van deze strategieën per se het beste? Ik gebruik ze allemaal weleens (sommige wat beter dan andere). Soms is het wel zo rationeel om gewoon een impuls te volgen – anders ben ik de rest van de dag bezig met niet een ijsje te kopen, of niet naar een zeker poëziefestival in Ruigoord te gaan. En dat geldt ook voor morele impulsen: als je ergens langer over moet nadenken, weet je eigenlijk al dat het moreel troebel is. Mijn vuistregel is: is je impuls niet immoreel of schadelijk, handel er dan naar.

Ik heb een tijdlang een principe aangehangen dat je in twee woorden kon samenvatten: MAXIMUM AGENCY.

Oftewel: kies de theorie die jou het meeste keuzevrijheid laat. Maar daar ben ik een beetje van teruggekomen. Want het klinkt leuk als slogan in blokletters, maar als je probeert uit te werken wat het nou eigenlijk moet betekenen krijg je Nietzscheaanse paradoxen. ‘Ik wil dat het niet zo is, dus is het niet zo’. Of: ‘Do I contradict myself? Very well, I contradict myself’. En wat wil je nu precies doen met die maximale agency? Jezelf feliciteren dat je de Übermensch bent?

Je moet toch iets, wees dan maar liever inspirerend, empathisch en niet saai.

Het punt is: ook als je geen Nietzscheaanse fantasieën hebt, ontkom je er niet aan om bij tijd en wijle ‘de auteur van je eigen daden’ te zijn. Probeer maar eens om niet te reflecteren op je keuzes, en er geen consequenties uit te trekken, en probeer, om de inzet weer wat te verhogen, dan ook nog eens sociaal te functioneren. Dus: omdat je er toch niet aan ontkomt, kun je het maar beter goed doen. Je moet toch iets, wees dan maar liever inspirerend, empathisch en niet saai.

Maar het zou wel weer erg geforceerd worden als je niet het recht had om soms wel saai te zijn. Zelfs een beetje gebrek aan empathie moet mogen van tijd tot tijd. En je hebt dan misschien niet het recht om soms gemeen te zijn, maar het zou ook saai zijn als je het helemaal niet kunt. Want dat beperkt toch wel danig je handelingspotentieel.

Het punt is óók: je hebt je opties niet voor het uitkiezen, en zelfs je gedachten niet. Het is al heel wat als je iets kunt kiezen wat bij je past en niet voor al te grote morele dilemma’s komt te staan, want soms heb je ook gewoon ‘morele pech’. Ik kan niet zeggen dat ik ervoor heb gekozen een soort halve dandy te worden of als promovendus cultuurgeschiedenis te belanden op de negende verdieping van de Erasmustoren van de Radboud Universiteit Nijmegen. Terwijl ik toch echt die zijden sjaal zelf gekocht heb en dat onderzoeksvoorstel zelf ingediend, dus om nou andersom te zeggen dat ik per ongeluk die toren in ben gerold en door omstandigheden in het keurslijf van mijn getailleerde overhemden werd gedwongen, nee.
Ins Blaue hinein (small)Hoe word ik de ‘auteur van mijn eigen daden’? Ik heb die vraag eerder weleens gebruikt om uit te leggen waarom mensen kunst maken. Want als je ergens ‘auteurschap’ kunt claimen, is het daar. Als jij het niet maakt, gebeurt het niet, tenminste niet op die manier. En daarom is kunstenaar zijn ook zo vet frustrerend, want als je eenmaal weet hoe het moet, is het een kunstje geworden en kun je wel weer inpakken. En daarom is het in de kunst ook rationeel om idiote dingen te doen. De gracht in fietsen of vierentwintig uur stilstaan op de Noordpool of zo, en dat bij voorkeur uit volle overtuiging. Want je moet je ergens mee onderscheiden. Immers: iemand moet het doen.

Zegt dat ook iets over het leven buiten de veilige witte muren van de kunstwereld? Ja, op twee manieren. Allereerst de voorspelbare boodschap. De maatschappij zou er flink op vooruitgaan als we allemaal wat lyrischer zouden leven. (Je moet alleen wel weten wanneer je daarmee moet ophouden, want anders wordt het een non-stop egotrip. Mensen die denken dat hun leven zélf een kunstwerk is zijn doorgaans tamelijk vermoeiend.)

Het is, banaler gezegd, een soort van schuren aan jezelf.

Waar het me echt om gaat, en dat is dus de tweede manier, is keuzes maken. Want iedereen die weleens iets maakt weet dat het er anders uit komt dan je dacht. Het materiaal denkt zogezegd mee. Stelliger nog, wat je van tevoren kunt bedenken is voorspelbaar. Als je niet met het ding in de clinch raakt, als het niet schuurt, is het ook niet interessant. De vrijheid – en dat is dus, ahem, wat de Kunst ons Leert – zit juist in de frictie. Het is, banaler gezegd, een soort van schuren aan jezelf.

Dat is een mooie afsluitende slogan, en mijn spreektijd is nu ook wel zo’n beetje op. Maar ik wil toch nog wel even wat toelichten. Als je hier een School of Life-verhaal van wilt maken: dream big, vertrouw je intuïtie, leef dichterlijk en omarm de frictie – prima, maar het napraten van Alain de Botton lijkt me niet de manier om de auteur van jezelf te worden. Je kunt dit ook zien als een pleidooi voor bildung: ga eens wat vaker naar museum of theater, en lees daarna een goed boek – ook prima, maar waarschijnlijk vond je dat toch al, dus dan vraag ik me af waar je die zelfbevestiging voor nodig hebt. Dus nee, ik wil eerder een theoretisch punt maken, en dat is dat we anders moeten denken over redeneren. Dat we redeneren niet alleen moeten zien als een kwestie van premissen en gevolgtrekkingen, maar ook als een creatief proces, eigenlijk als een soort van kunst. Zodat het soms ook rationeel kan zijn om iets stoms te doen. Want elke keuze is een tragedie en dat is ook goed zo, maar schuren blijft het toch.

Mail

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Daanen sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay ligt hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Een ode aan de pornofilm 2

Een ode aan de pornofilm: Het Porn Film Festival Amsterdam

Porno is meer dan wat Pornhub en andere grote platforms ons voorschotelen. Het Porn Film Festival Amsterdam laat deze donderdag tot en met zondag zien, dat porno kwetsbaarder, artistieker en vrijer is dan velen verwachten. Emma Zuiderveen spreekt met organisatoren Erik ter Veld en Franka Bauwens. Lees meer

De macht van het lookje

De macht van het lookje

Columnist Loïs Blank analyseert de stijlkeuzes van Zuckerberg, en Ivanka en Donald Trump. Wat proberen ze met hun kleding te zeggen, en wat hangt er van hun kledingkeuzes af? Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

 1

De zee

Mariska Kleinhoonte van Os schrijft met groot mededogen en rauwe eerlijkheid over degenen die tussen de mazen van het net en de mazen van de wet vallen, in de verhalenbundel 'Tussen de mazen' die op 14 februari verschijnt. Op onze site lees je alvast een voorpublicatie. Lees meer

De rattenkoning

De rattenkoning

Een schoolreis naar Praag klinkt als een feestelijke afsluiting van de middelbare school: slapeloze busritten, sigaretten in de schaduw van kasteelparken en stiekeme plannen om absint te drinken in hotelkamers. Maar in dit verhaal van Nick De Weerdt eindigt de reis voor een onafscheidelijke vriendinnengroep met een onverwachte confrontatie: de rattenkoning. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

When life gives you hepatitis A-bessen, kruipt Marthe van Bronkhorst in de pen om het toch nog eens over de voedselindustrie te hebben. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024) 1

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024)

De gemiddelde Nederlander koopt vaak kleding, en heeft er vaak ook nog geen overzicht over. Columnist Loïs Blank houdt haar eigen koopgedrag elk jaar weer bij. Lees meer

Even zweven de levende wezens

Even zweven de levende wezens

Voor Hard//hoofd dicht Pim te Bokkel over de verschillende facetten van water: de kalmte en geborgenheid ervan, of juist de dreigende weidsheid. Dit is een voorpublicatie uit de bundel 'Even zweven de levende wezens' die op 16 januari bij uitgeverij Wereldbibliotheek verschijnt. Lees meer

Een echte vis

Een echte vis

In dit verhaal van Maartje Franken dreigt er meer dan alleen een storm. Kinderen gaan op zomervakantie in de regen, ontdekken een verzonken stad en proberen te documenteren zoals Bear Grylls. Lees meer

:Oproep: Hard//hoofd Biechtlijn

Oproep: bel de Hard//hoofd Biechtlijn

Op zoek naar een luisterend oor? Bel de Hard//hoofd Biechtlijn op 06 16 85 74 57 en word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier om de collectieve audiobiecht te beluisteren. Lees meer

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Misschien heb jij hem nu wel aan: de kersttrui. Een onschuldig grapje of een kledingstuk dat perfect toelicht wat er mis is met de kledingindustrie? Lees meer

Lichamen en monden

Lichamen en monden

Hoelang blijf je toekijken? Wanneer dondert alles in elkaar? Waar zit de zwakke plek van passiviteit? Pieter van de Walle neemt je in dit kortverhaal mee als apathische visverzorger in een Berlijns aquarium. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine! 1

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Welk verlangen kenmerkt jouw leven en waar snak jij naar? Stuur voor 16 februari 2025 je pitch in en voed ons met jouw ideeën over (beeld)verhalen, essays, poëzie en kunstkritiek voor het magazine ‘Honger’. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Illustreer jij de volgende cover van het Hard//hoofd Magazine?

Voor ‘Honger’, het najaarsnummer van 2025 van Hard//hoofd, zijn we op zoek naar illustrator die de cover van ons magazine wil maken. Lees meer

Lieve groetjes van Venus

Lieve groetjes van Venus

Lieke van den Belt vertelt in deze column over haar relatie met en tot Venus. Kijken ze elkaar aan? En zien ze de ander dan ook? Lees meer

De Groep

De Groep

'Ik ben Jane en Kevin is een lul die te veel ruimte inneemt.' Amal Akbour schreef een verhaal over Jane, een narcistische jonge vrouw die voor het eerst deelneemt aan groepstherapie. Dit is een voorpublicatie van het verhaal dat Amal schreef als onderdeel van het Veerhuis Talentenprogramma. Lees meer

Gebeden van keramiek - Nieuw werk voor kunstverzamelaars! 1

Gebeden van keramiek - Nieuw werk voor kunstverzamelaars!

Als dank voor hun steun, ontvangen onze ruim 1.700 kunstverzamelaars in januari een prachtig werk van beeldend kunstenaar Dakota Magdalena Mokhammad. Om welk werk het precies gaat blijft een verrassing, maar in gesprek met onze chef Kunst Jorne Vriens licht Dakota een tipje van de sluier op. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer