Asset 14

Oude nieuwe tendensen

In memoriam: Oude nieuwe tendensen 3

Floris betoogt een kleine herziening op de geschiedenis van de hedendaagse kunst. Hij hoopt dat we ons de kunstenaar François Morellet (1926-2016) zullen herinneren als de ruimdenkende vernieuwer die hij was en niet slechts als de artistieke emancipator van de tl-buis.

Het was in het regionale museum van Brest (Bretagne), in de zomer van 2009, dat ik voor het eerst kennismaakte met het werk van François Morellet en zijn geestverwanten van de Groupe de Récherche d’Art Visuel. Het was een eens-in-het-jaar-revelatie die ik niet had verwacht na rijen suffe zeegezichten en Bretonse vissersdorpen te hebben geswipet. Waarom, dacht ik, heeft niemand me dit eerder verteld?

GRAV, opgericht in 1960, stond een zakelijk en onpersoonlijk soort kunst voor, voortgebracht door rigide regels en procedures, die niks meer zou representeren of uitdrukken en ook niet meer zo nodig met verf gemaakt hoefde te worden. Tenminste, dat was de theorie. In de praktijk sloop er aardig wat vindingrijkheid en geknutsel in het werk van de ‘onderzoeksgroep’. Overlappende rasters, draaiende balkjes, verschoven vierkanten en moiré-effecten werden geometrisch speelgoed, waarbij je als kijker een zekere vrolijke duizeling moest overwinnen om uit te pluizen hoe dat patroon nou eigenlijk in elkaar zat.

sérigraphies

Drie exemplaren uit ‘Album de 10 sérigraphies sur 10 ans’ (1952-1961), François Morellet

Twee weken geleden is François Morellet overleden, op 90-jarige leeftijd, in het gehucht onder de rook van Nantes waar hij 70 jaar atelier hield en decennialang een fabriekje voor speelgoedautootjes runde. Het nieuws stond pas tien dagen later in NRC, hoewel hij, volgens het in memoriam in die krant, net bezig was gehypet te worden. Vanwege zijn 90e verjaardag waren er retrospectieven in Londen, Sao Paolo, Parijs en ook bij Art Affairs in Amsterdam. Kort voor zijn dood schreef The Art Newspaper over Morellet &co, die nu eindelijk wijdere erkenning kregen, en wiens werk desondanks nog lekker laag geprijsd was. De suggestieve kop was ‘OFAs (Old French Artists) are the new YBAs’ [Young British Artists].

Die ‘hernieuwde’ erkenning was ook maar relatief. Als je er op gaat letten, zoals ik na 2009, dan blijkt die GRAV op best veel plekken vertegenwoordigd te zijn, niet alleen in Centre Pompidou maar ook in het achterste gangetje van het Galleria nazionale d'arte moderna e contemporanea in Rome, waar een hele batterij kinetische kunst staat opgesteld. Bij de megatentoonstelling DYNAMO in het Grand Palais was de groep ook niet bepaald afwezig. Er zijn alleen niet zo veel werken in Nederland, en GRAV heeft niet de internationale popsterstatus van Jackson Pollock of Andy Warhol.

5872175033_244aac6855_b

François Morellet, Recto-verso, 1972, (via Flickr)

Gehypet worden is verder ook maar een twijfelachtig genoegen. Het afgelopen jaar hadden we hypes rond Jan Schoonhoven en Herman de Vries, die allebei niet minder dan vier tentoonstellingen kregen, de laatste vanwege zijn deelname aan de Biënnale van Venetië. Ik ben dol op de reliëfs van Schoonhoven, maar niet twintig op een rij, en niet vier keer achter elkaar.

Maar als we voorbij de hype kijken, wordt het inderdaad weleens tijd voor een correctie op de geschiedenis van de hedendaagse kunst. Of liever gezegd, misschien moeten we daar eens op een meer gestructureerde manier over gaan nadenken. In Tate Modern hangt een overzicht van de kunst na de oorlog die eigenlijk meer een soort word cloud is, en in het artikel in The Art Newspaper wordt oppercurator Hans Ulrich Obrist aangehaald, die de ‘complexiteit’ en ‘polyfonie’ van de naoorlogse kunst benadrukt. Dat is goed en belangrijk, maar als vorm van historisch besef gaat het niet verder dan ‘kijk naar dit, en bekijk ook dat’.

Als er iets is dat we van GRAV kunnen leren – ja, nog steeds! – dan is het dat een ‘onderzoekende’ houding als kunstenaar niet hoeft te zijn wat het artistic research-debat er de afgelopen decennia van gemaakt heeft, met veel topzwaar jargon en doelbewuste ontoegankelijkheid. Intelligent werk kan ook speels en leuk zijn.

5611354250_5ee1a2a214_b

François Morellet, L’Avalanche, in Centre Pompidou in 2011 (via Flickr)

Je kunt GRAV zien als deel van een serie bewegingen, vanaf eind jaren ’50, om de kwast op te bergen en kunst van de muur af te halen. Morellet, en zijn geestverwanten Julio le Parc, Vera Molnár en Victor Vasarely, waren daarin nog tamelijk ingetogen. Er was meer een doorlopende lijn van hun tekeningen en schilderijen naar hun werk dat licht gaf en bewoog, en dat werk was altijd netjes afgewerkt. Ze werkten met lichtbanen, tl-buizen en motortjes, en Molnár al vroeg met computers, maar het bleven toch tableaus en lijnfiguren: eerder 2,5D dan 3D. De ZERO- of Nul-beweging, waarvan Schoonhoven en de vries deel uitmaakten, pakte het minder gepolijst en minder quasi-mathematisch aan. Schoonhoven maakte zijn reliëfs met oude eierkartons, de vries schilderde met aarde en lijstte bladeren en rietpluimen in. Andere Nul-kunstenaars timmerden spijkers in een vlak, brandden met peuken op doek, schilderden met een vlammenwerper en hingen plastic zakjes met water op een rij. Het verlichte geknutsel dat nu, vermengd met een flinke dot conceptualisme, de norm is op kunstacademies, zou je terug kunnen voeren tot ZERO.

Je kunt GRAV zien als deel van een serie bewegingen, vanaf eind jaren ’50, om de kwast op te bergen en kunst van de muur af te halen.

Ondertussen hield in 1961 een groep meer technologisch angehauchte kunstenaars in Zagreb een tentoonstelling onder de titel Nove Tendencije. Ze hadden hetzelfde onpersoonlijke ethos als GRAV, maar meer handigheid met lampjes, electronica en vanaf eind jaren ’60 ook met computers – ze hoefden zogezegd niet van de muur af te komen. En hoewel ze meer op een ‘onderzoeksgroep’ leken dan GRAV, bleven ze ook niet in het lab zitten, maar annexeerden min of meer de lokale galerie voor hedendaagse kunst en gaven het tijdschrift bit.international uit. De term ‘nieuwe tendensen’ bleek pakkend en goed vertaalbaar: het Parijse Musée des Arts Décoratifs gebruikte Nouvelle Tendance in 1964 als titel voor een tentoonstelling met werk van ZERO, GRAV en de kunstenaars uit Zagreb. Het werd een verzamelterm die nadien vaker is gebruikt.

Een vergeten hoofdstuk is dat alles niet, hoewel de mate van erkenning verschilt. Over ZERO was het afgelopen jaar een imposante tentoonstelling in de Martin-Gropius-Bau in Berlijn, en daarna in het Stedelijk. Nove Tendencije werd min of meer herontdekt door een tentoonstelling in Graz en Karlsruhe, twee centra van de hedendaagse elektronische kunst, alweer een jaar of acht geleden. En de leden van GRAV hebben in Frankrijk aan honneurs geen gebrek gehad, al kwamen die soms wat laat: Vasarély kreeg een eigen museum, Molnár een leerstoel computationele kunst aan de Sorbonne, en Morellet een expositie in Pompidou.

8650150870_a079d0097a_k

François Morellet - Sphère-Trame (1963), via Flickr

De mate waarin Morellet en de zijnen de kunst hebben vernieuwd, en het instrumentarium van de beeldende kunst hebben uitgebreid, wordt nog weleens onderschat. Ga maar na: alle voorafgaande avant-gardes waren toch variaties op het thema ‘verf op doek’, met af en toe een collage of readymade ertussendoor. Na de jaren ’60 is schilderkunst niet meer dan een subgenre.

Morellet hoeft niet zo nodig de kunstgeschiedenis in te gaan als de artistieke emancipator van de tl-buis – dan zijn de geometrische doeken toch boeiender.

GRAV hief zichzelf op in 1968, omdat ze het niet eens konden worden over hun onpersoonlijke kunstprincipes. Hun pretentie van wiskundigheid en objectiviteit is ook niet per se wat het meest tot navolging strekt. Ook hoeft Morellet niet zo nodig de kunstgeschiedenis in te gaan als de artistieke emancipator van de tl-buis – dan zijn de geometrische doeken toch boeiender. Maar de manier waarop GRAV een uitweg zocht uit het probleem van anything goes – met helderheid en nauwkeurigheid, maar ook door ruimdenkend een waaier aan mogelijkheden te onderzoeken, en stiekem de draak te steken met de eigen regels – maakt hun werk meer dan visuele mindcandy. Het maakt de term ‘onderzoek’ bij nader inzien helemaal niet zo misplaatst.

In het noordelijke trappenhuis van het Louvre zijn vijf ramen van Morellet te zien. Ze bestaan uit niet meer dan een simpel glas-in-lood raamwerk met daarin dunner uitgelijnd een gekantelde versie. En dat is precies de ontregelende knipoog die de plek nodig heeft, tussen een bombardement van renaissance- en barokmeesters, Mesopotamische vondsten en Griekse sculpturen.

Helderheid als uitgangspunt, intellectualisme zonder poeha en avant-gardisme zonder zelfmystificatie. Daar zouden we best heden ten dage nog wat meer van kunnen gebruiken. Als een postume hype daarbij kan helpen moet dat maar.

Morellet_Louvre1

Een van de ramen van Morellet in het Louvre (via Flickr)

Mail

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Barcelona’s verboden kunstkabinet

Barcelona’s verboden kunstkabinet

Zoals dagtoeristen in Amsterdam naar het grachtenmuseum, het microbenmuseum en het hennepmuseum kunnen, heeft Barcelona een chocolademuseum, mummiemuseum en sinds vorig jaar ook: het Museum voor Verboden Kunst. Ferenz Jacobs bracht een bezoek en ontdekte al snel dat de werken uit deze privécollectie, afkomstig uit verschillende gebieden en tijdsperiodes, allen een gemeenschappelijke deler hebben: controverse. Lees meer

Verboden toegang 8

Verboden toegang

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. In woord én beeld dicht Maaike Rijntjes over iemand die terugkeert naar het bungalowpark waar die opgroeide. Lees meer

Momentum

Momentum

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Sanne Lolkema dicht op drie levels over de prestatiemaatschappij: van micro-, naar macro- en mesoniveau. Lees meer

Herkauwen

Herkauwen

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Tussen ongemak en walging in dicht Moni Zwitserloot over zowel baren als geboren worden: 'je kruipt uit je dode vel / naar buiten / de broeierige nacht in'. Lees meer

Podiumgeil

Podiumgeil

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Birsu Tamer schreef een tekst voor een acteur die als het monster van Frankenstein diens publiek bespeelt. Lees meer

Handleiding

Handleiding

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. In 'Handleiding' schrijft Ettie Edens over eenzaamheid, identiteit en gezien willen worden - en over iemand die een muur van haar kamer verft en daar zo in doorslaat dat ze in de kamer verdwijnt. Lees meer

Pokon

Pokon

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Melanie Neeleman onderzoekt in haar poëzie de selectieve empathie die ze ervaart bij een bezoek aan een expositie van opgezette dieren, die allemaal op absurde wijze stierven.  Lees meer

De serre

De serre

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Johanna Loman schreef een verhaal over een jonge vrouw op een klimaatprotest: Wat als je wel moreel besef hebt, maar liever je kop in het zand steekt? Lees meer

Hertenkalf 2

Hertenkalf

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Tessa van Rooijen dicht in dit vierluik over het aangaan van verbindingen en het dragen van een dood hertenkalf: 'jongens is het sexy om een dood hertenkalf in je lichaam te hebben?' Lees meer

De tondeuse

De tondeuse

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. Jana Flekken legt in fragmenten de band en rolverdeling tussen ouders en hun kind vast, en hoe die verandert wanneer een van de ouders ziek wordt. Lees meer

Mijn huid een rekbare grens (Frontaal)

Mijn huid een rekbare grens

Afgelopen zomer kregen tien aanstormende schrijftalenten de kans om deel te nemen aan het eerste Schrijverskamp van literair podium Frontaal. Onder begeleiding van verschillende schrijfcoaches werkten ze aan teksten rondom het thema Groen. De resultaten daarvan vind je deze week op Hard//hoofd. In dit drieluik bevraagt Isa/Isa Bob van Rooy de kaders die er gesteld zijn rondom onze natuurlijke wereld. Bestaat er eigenlijk wel een verschil tussen zelf en natuur, of tussen plant en organisme? Lees meer

Whisper Heart, The Movie

Whisper Heart: the movie

Hoe ver ga jij voor De Ware? Anne Sikma onderzoekt in dit bloedstollende verhaal de grenzen op tussen fictie en realiteit. Ben je er klaar voor? Lees meer

:We hebben armoede opgelost: een toneelstukje

We hebben armoede opgelost: een toneelstukje

Marthe van Bronkhorst schreef een kort toneelstukje waarin Ruben Brekelmans en Dilan Yesilgöz uiteenzetten hoe ze armoede willen gaan oplossen. Lees meer

Lief kutland // Lancering 1

Kijk de lancering van 'Lief kutland' terug

Tijdens de lancering van het vijfde Hard//hoofd magazine, 'Lief kutland', plozen we dit neokoloniale stipje op de aardbol uit. Bekijk de registratie. Lees meer

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Dunne intellectuele belangstelling

Dunne intellectuele belangstelling

Michiel Cox is vastbesloten om als docent aan zijn mbo-studenten meer dan alleen praktische kunde over te dragen. Hoewel studenten zijn lessen mild spottend een ‘zitvak’ noemen, merkt Cox dat bij sommigen intellectuele nieuwsgierigheid opbloeit, ondanks de lage verwachtingen van de buitenwereld. Lees meer

Voorland

Voorland

Hoe ga je om met de grote kans dat je, net als vele vrouwen in je familie, jongdementie zal krijgen? Yanaika Zomer bereidt zich voor in de vorm van een gedicht. Lees meer

:Het koloniale verleden en roofkunst: wat ga je na een spijtbetuiging dóén?

Het koloniale verleden en roofkunst: wat ga je na een spijtbetuiging dóén?

Hoe kan Nederland de schade herstellen van het koloniale verleden? Wanneer zijn excuses oprecht en zinvol? Waarom wordt niet alle roofkunst teruggegeven? In musea en cafés in Kaapstad mijmert Jorne Vriens over deze vragen en ziet hij zich geconfronteerd met zijn eigen geprivilegieerde positie. Lees meer

Lieve buren

Lieve buren

Ze hebben dezelfde brievenbus en dezelfde supermarkt, maar Nienke Blanc vraagt zich in deze nooit verzonden brief af of dat het enige is dat ze met haar buren deelt. Lees meer

How can I make this about me? 1

How can I make this about me?

Marthe van Bronkhorst staat stil bij een jaar genocide en pleit ervoor om het meer over onszelf te laten gaan: 'Die dode Palestijnen hadden jouw kinderen kunnen zijn.' Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer