Zijn 'A Seperation' won de Gouden Beer op het filmfestival in Berlijn. Inmiddels draait deze door critici en publiek omarmde film van Iraniër Asghar Farhadi ook in Nederland. "In de klassieke tragedie gaat het tussen goed en kwaad. Dit is de moderne tragedie: de oorlog tussen goed en goed."
Meer Hitchcock dan pamflettisme
In de openingsscène van A Separation kijken Nader en Simin ons recht aan. We blijken neergezet op de stoel van de rechter, die moet beslissen over het door Simin ingediende verzoek tot echtscheiding. Zij vertelt haar kant van het verhaal: ze hebben hemel en aarde bewogen om een visum te krijgen om Iran te verlaten, en nu wil haar man opeens niet meer. Maar als ze weggaan, zo protesteert Nader, wie zorgt er dan voor zijn demente vader? En hun dochter dan, zegt Simin, is haar toekomst niet belangrijker?
Nader en Simin zijn geketend. Hun persoonlijke wensen botsen met de verplichtingen die ze tegenover hun dierbaren voelen, met de eisen die de gemeenschap hen stelt, met de verwachtingen die ze van zichzelf hebben. Het zijn ketenen waar alle personages in A Separation onder gebukt gaan en die door een ongelukkige samenloop van omstandigheden des te zwaarder gaan wegen. Nader wordt vastgezet op verdenking van doodslag. Hij heeft het dienstmeisje na een ruzie de deur uitgeduwd. Ze zegt dat ze daardoor van de trap is gevallen, met een miskraam als gevolg.
Peyman Moaadi en Leila Hatami als Nader en Simin.
Regisseur en scenarist Asghar Farhadi laat de kijker lange tijd in onwetendheid. Spreekt het dienstmeisje de waarheid, of probeert ze met een schadevergoeding uit de zak van de welgestelde Nader te ontsnappen aan uitzichtloze armoede? Door het mysterie heeft A Separation meer te maken met Hitchcock dan met de experimenteerzucht en het pamflettisme dat we van Iraanse cinema gewend zijn. Wellicht daarom wordt de film niet alleen omarmd door critici, maar ook door een breed publiek. Naast de laatste Harry Potter is A Separation de enige film die dit jaar wist door te dringen tot de 250 hoogst gewaardeerde titels ooit onder gebruikers van IMDb.
Goed tegen goed
De 39-jarige Farhadi, die met zijn vijfde film zijn grote doorbraak beleeft, beheerst de kunst om de kijker amper adem te laten halen. Maar voor hem is het mysterie veel meer dan een middel om de spanning vast te houden. Met ieder brokje informatie dat de regisseur prijsgeeft, plaatst hij de gebeurtenissen weer in een ander daglicht. De kijker wordt heen en weer geslingerd en weet op een gegeven moment niet meer aan welke kant hij staat. En dat is precies het resultaat dat Farhadi voor ogen had, vertelt hij op het Amsterdamse kantoor van zijn distributeur. De stoel van de rechter waarin hij de toeschouwer dwingt, blijkt een val.
"In mijn verhalen blijft aanvankelijk altijd een deel van de waarheid verborgen. Zo oordeelt de kijker over de personages zonder zich bewust te zijn van alles wat er gebeurd is. Dat heb je in het normale leven eigenlijk altijd: je ziet maar een deel van de waarheid. Vaak is dat de oorzaak van conflict. Het mysterie geeft mij de mogelijkheid om het perspectief van de toeschouwer tijdens de film te veranderen. Daardoor besef je dat twee ruzieënde mensen allebei op hetzelfde moment gelijk kunnen hebben. In de klassieke tragedie gaat het tussen goed en kwaad. Dit is de moderne tragedie: de oorlog tussen goed en goed."
Om op zo'n manier een verhaal te kunnen vertellen, is het volgens Farhadi essentieel dat de acteurs volledig vergroeien met het perspectief van hun eigen personage. "Ik investeer heel veel tijd in repetities," vertelt hij. "Maar het is niet zo dat we de scènes in het script veel oefenen. Ik vind het belangrijker om de acteurs het verleden van hun personages te laten vinden. Een voorbeeld: de opa is in de gehele film dement. Maar ik vroeg de acteurs die de opa en zijn zoon spelen om scènes tussen die twee personages te improviseren uit de tijd dat de Alzheimer nog niet had toegeslagen."
Aan het einde van iedere repetitiedag zette Farhadi de acteurs tegenover elkaar. Ze moesten het gedrag van hun eigen personage uitleggen en verdedigen, waarna de anderen vanuit hun personages kritiek op die rechtvaardiging mochten leveren. Zelf zorgde Farhadi dat hij buiten die discussies bleef. "Natuurlijk heb ik als privé-persoon wel mijn opvattingen over wie de meeste sympathie verdient. Maar ik eiste van mezelf om die emoties als regisseur te negeren. Ik wilde mijn ideeën niet aan de personages opleggen, dus moest ik strikt neutraal blijven."
Iedere keuze voelt verkeerd
Farhadi's neutraliteit houdt hem uit de wind. Waar verscheidene van zijn collega's gevangen zitten vanwege subversieve thema's in hun films, wordt Farhadi door de autoriteiten getolereerd. Critici zoeken in zijn werk niettemin graag naar politieke stellingnames. Wie dat doet, vindt in A Separation tussen de regels door wel degelijk commentaar op de rol van religie, de plaats van de vrouw en de kloof tussen rijk en arm in de Iraanse samenleving. Toch is maatschappelijke strijd niet het belangrijkste element van de film, zegt Farhadi. "Het interessantste conflict vind ik de strijd die de personages met zichzelf voeren. Ze moeten beslissingen nemen waarbij iedere keuze verkeerd voelt. Hun morele kompas biedt geen houvast meer."
Zonder te veel te verklappen, mag duidelijk zijn dat bij een open film een open einde past. Dat is een kunst apart. Het risico is groot dat het publiek met een onbevredigd gevoel achterblijft. "Ik wist toen ik voor dit einde koos dat het een gevaarlijke beslissing was," zegt Farhadi. "Er bestaat een heel delicaat onderscheid tussen een open einde en een vaag einde. Bij een vaag einde verlaat je de bioscoop in verwarring, waardoor je thuis geen zin meer hebt om over de film na te denken. Bij een open einde is er evenmin een duidelijk antwoord, maar wel een duidelijke vraag. Hopelijk neemt het publiek die vraag dan mee naar huis. Dat is alles wat ik wil: vragen stellen."
--
Dit is een gastbijdrage van Erik Schumacher. Eerder schreef hij onder andere het artikel Blond antisemitisme voor hard//hoofd.