Asset 14

Herhaling, controle, stilstand

Het werk van Ante Timmermans biedt inzicht in de grootstedelijke chaos van eindeloze herhalingen en verplicht vermaak. Op weg naar college overpeinst Julia zijn werk.

Wanneer ik in de tram zit en door Amsterdam rijd, verbaas ik mij over alle mensen. Stromen van mensen – veelal toeristen – bewegen zich in massa’s van de ene naar de andere bestemming. Wanneer deze mensen in de tram willen stappen, drukken ze soms op het knopje van een verkeerde deur (veel Amsterdamse trams hebben eenrichtingsverkeer). Hoewel de deur niet opengaat nadat ze een keer op het knopje hebben gedrukt, proberen ze het nog een keer, maar nu heel hard en een paar keer achter elkaar. De trambestuurder herhaalt dan zijn vaste mededeling: hij roept om dat ze voor óf achter moeten instappen, maar niet in het midden. Meestal zucht hij hierbij, hij roept dit immers tientallen keren per dag om.

Ik vind het boeiend hoe mensen in staat zijn steeds weer hetzelfde patroon te herhalen zonder hier nog bij stil te staan. Deze onophoudelijke, gestandaardiseerde stroom aan handelingen die de mens verricht, vertoont steeds meer zinloosheid.

De trambestuurder en de toeristenstromen zijn niet de enigen die zich in vaste patronen blijven herhalen. Ook ik zit in de tram vanwege een stramien: mijn wekelijkse hoorcollege begint straks weer.

In deze context is het begrip ‘bureaucratie’ erg interessant. Waar socioloog Max Weber deze term nog uitlegde als de meest ideale manier van bestuur, namelijk zakelijk en efficiënt, heeft ‘bureaucratie’ tegenwoordig een negatieve bijklank. Iets wat wij nu als bureaucratisch typeren, is allesbehalve ideaal en zeker niet efficiënt. Zo’n twee jaar geleden zag ik het programma De Canvasconnectie waarin de Belgische kunstenaar Ante Timmermans werd gevolgd. In zijn werk legt hij onder andere de zinloosheid van bureaucratische herhalingen (in de huidige betekenis) in het leven van de moderne mens bloot.

De moderne mens staat in Ante Timmermans’ tekeningen constant centraal, zonder daar letterlijk bij aanwezig te zijn. De leefomgeving van deze moderne mens, bestaande uit wolkenkrabbers (het symbool van de vooruitgang), allerlei verbindingen en drukte, wordt door Timmermans zo afgebeeld dat het verstikkende dat van deze leefomgeving uitgaat ook in zijn tekeningen voelbaar wordt. Soms doet hij dit op enorme schaal, zo’n tweeënhalf bij ruim drie meter, zodat wanneer je voor zo’n tekening staat de duizelingwekkende stad ook daadwerkelijk als duizelingwekkend wordt ervaren. Door het formaat word je volledige gezichtsveld gevuld met de stad; het beklemmende gevoel niet meer weg te kunnen wordt werkelijkheid, overal waar je kijkt is er stad, is er drukte en zijn er verbindingen.

Timmermans’ weergave van de stad is precies wat ik ervaar wanneer ik mij door Amsterdam beweeg. Overal om mij heen zijn mensen constant bezig. Maar met wat eigenlijk? Zouden zij zelf nadenken over de veelal nutteloze handelingen die zij verrichten? Timmermans doet dit wel en legt dit vreemde gedrag van de mens vast. Doordat hij hierin de mens zelf weglaat, word je geconfronteerd met de leegheid en oppervlakkigheid die het resultaat zijn van al die menselijke handelingen. De duizelingwekkende stad die Timmermans tekent, kan iedere stad zijn. Op het eerste gezicht lijkt de door mensen gemaakte stad voort te komen uit een streven naar overzicht en orde. Het tegendeel is echter het geval: de stad ontstaat uit chaos en veroorzaakt een nog grotere chaos.

‘Disneyfisering’ en controle

Inmiddels rijd ik over de Dam waar de toeristen in grote getale langs elkaar bewegen van het Paleis naar Madame Tussauds en van het monument naar de levende standbeelden. In stedelijke omgevingen wemelt het van de ‘attracties’, zaken tegen de verveling: alles moet een beleving, een ‘experience’ zijn, anders raakt de moderne mens verveeld. Deze disneyfisering is in het werk van Ante Timmermans een terugkerend thema.

Het paradoxale van het ‘opleuken’ van alles om ons heen, is dat ook dit vermaak verveling oplevert. Het steeds opnieuw ervaren van al het opgeleukte om ons heen maakt ons immuun, met als gevolg dat het volgende nóg leuker, nóg specialer en nóg meer moet zijn.

In Timmermans’ tekeningen raken steden verweven met achtbanen en gevuld met neonborden, voorzien van loze kreten. Wanneer ik hieraan denk, heb ik het gevoel ook in een achtbaan te zitten, in plaats van in een tram. Per achtbaan verplaats ik mij door het pretpark dat Amsterdam heet.

Illustratie:Ante Timmermans

Een paar jaar geleden schreef Ronald van Steden in De Groene Amsterdammer een essay over de disneyfisering van de openbare ruimte, genaamd ‘Pretpark Nederland’. Hierin noemde hij een ander paradoxaal aspect van het ‘opleuken’ van onze omgeving. Zo stelt Van Steden dat juist wanneer er een nadruk ligt op ‘aangenaam verpozen’, er een strikt controlemechanisme nodig is om alle stromen in goede banen te leiden.

Dan ben ik op mijn plaats van bestemming en check uit met mijn OV-chipkaart, een onderdeel van het strikte controlemechanisme. Timmermans gebruikt stempels. Stempels om aan te geven dat je gecontroleerd bent. Maar niet alleen het controlemechanisme wordt vertegenwoordigd door deze stempels, ook de bureaucratie komt hiermee terug. De eindeloze herhaling van het zetten van Timmermans’ stempels leidt tot niets.

Naast het gebruik van stempels speelt taal een belangrijke rol voor Timmermans. Woorden als border, order en bored volgen elkaar op. De betekenis van alledrie de woorden vloeit voort uit menselijk handelen en houden elkaar in stand. De associatieve manier waarop Timmermans deze woorden aan elkaar koppelt, wordt eveneens weerspiegeld in zijn tekeningen. Border komt terug in de getekende structuur van een hekwerk dat naast douanepoorten staat. Door het gebruik van het Duitse woord ‘Zoll’ in deze context, kom je weer terecht bij controle en bureaucratie.

Stilstand

Toen ik Timmermans ruim een jaar geleden voor het eerst sprak in zijn atelier naar aanleiding van het zien van De Canvasconnectie, was hij bezig de toneelaanwijzingen van Becketts Wachten op Godot uit te schrijven. Op de radio hoorde Timmermans dat deze toneelaanwijzingen meer woorden besloegen dan de feitelijke tekst van het stuk. Dit is een interessant gegeven: het menselijk gedrag beschrijven kost meer woorden dan wat zij bij het verrichten van handelingen te zeggen hebben. Het absurdistische verhaal van Wachten op Godot leidt echter tot niets, de menselijke handelingen leveren niets op, ze brengen geen vooruitgang.

Wanneer je met Timmermans’ ogen naar de wereld kijkt, word je geconfronteerd met je eigen absurde bestaan. Want waar zijn we in godsnaam mee bezig? Tegelijkertijd markeert Wachten op Godot een keerpunt in Timmermans’ werk. De stilstand, veroorzaakt door het wachten in het stuk lijkt lijnrecht tegenover de stroom van handelingen en beweging te staan die Timmermans eerder belichtte. Het absurdistische van het menselijk handelen en het altijd maar doorgaan is echter net zo goed aanwezig in deze stilstand als in de beweging.

Waar Timmermans met de moderne mens en diens bureaucratie, verveling en controle het bestaan op scherpzinnige, soms humoristische manier pijnlijk weet bloot te leggen, zorgt zijn aandacht voor stilstand voor een nieuwe overpeinzing. Was die stroom van handelingen wel een stroom te noemen? Was dit niet juist de essentie van stilstand, namelijk het bewegen in cirkels?

Het antwoord op deze vragen wordt door Timmermans niet gegeven en ik blijf mijn vaste patroon herhalen: ik stap in de achtbaan naar college.

___

Julia Mullié (1994) studeert Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze schrijft over en verzamelt hedendaagse kunst en heeft de ambitie kunstpublicist te worden. Wie daar nu al vast van op de hoogte gehouden wil worden, volge haar op @juliamullie

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Kind van lelijke huizen

Kind van lelijke huizen

Om haar heen ziet Anne Schepers dat de kinderen uit ‘mooie huizen’ die wél een financieel vangnet hebben eerder de stap naar freelancewerk kunnen maken. Ze staat voor de keuze: lijden voor de kunst of doen wat de maatschappij verantwoordelijk acht? Lees meer

:Een reeks foto’s: brieven over consent

Een reeks foto’s: brieven over consent

Voor Alara Adilow voelt het alsof er altijd hiaten overblijven na het schrijven van een antwoord op een brief, en ze vraagt zich af of ze daarom steeds midden in de nacht wakker wordt. Ze denkt na over hoe de zachte aanrakingen niet alleen voor haar lichaam helend kunnen zijn, maar ook voor onze gewelddadige maatschappij, waar pestgedrag en leedvermaak machtsgrepen zijn. Lees meer

De staat ontvoerde mijn oudoom naar het front. En wie weet straks ook mijn broer?

De staat ontvoerde mijn oudoom naar het front. En wie weet straks ook mijn broer?

Marthe van Bronkhorst vraagt zich op 4 mei bij de herdenking af of we wel weten wat oorlog is en waar het begint. Lees meer

Bleekzucht en bloedarmoede

Bleekzucht en bloedarmoede

Menstruatie is stil en onzichtbaar. We kijken weg en gaan door. Maar wat als dat niet langer kan? Wat als het bloed de samenleving binnenstroomt en ons verdrinkt? Esther De Soomer onderzoekt hoe de maatschappij dan reageert. Lees meer

Beeldmakers gezocht voor papieren uitgave over seksueel consent

Beeldmakers gezocht voor papieren uitgave over seksueel consent

HALFNAAKT en Hard//hoofd zoeken acht beeldmakers (fotografie, illustratie, keramiek, textiel, etc.) die samen willen werken aan een publicatie over seksueel consent. Meedoen? Reageer vóór 20 mei. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter

De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter

In ‘Een anatomie van opa’s dochter’ reconstrueert Bareez Majid de verschillende deeltjes die samen een moeder maken. Een moeder die door een ziekte in de war is, en veel dingen vergeet – soms zelfs haar eigen kinderen. Lees meer

:Hoe te dromen:  Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Hoe te dromen: Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Als Stella Kummer ’s ochtends wakker wordt, bespreekt ze in bed haar dromen met haar vriend. Terwijl ze aan hem vertelt wat er die nacht in haar droomwereld is omgegaan, denkt ze na over dromen over de wereld. Begint het veranderen van de wereld niet eigenlijk gewoon in bed? Lees meer

Auto Draft 9

Dat het was

Hoe ga je om met herinneringen die te pijnlijk zijn om onder ogen te komen? Olivier Herter maakt het publiek getuige van een versnipperd landschap van herinneringen. Vloeiend, stemmig en ogenschijnlijk zonder plot wordt geprobeerd woorden te vinden, waar geen woorden voor te vinden zijn. Dit verhaal werd eerder op toneel gebracht door t Barre Land. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: De eeuwige lijsten

De archivaris en haar dochter: De eeuwige lijsten

‘Ik wil geen literatuur van je maken.’ Hoe berg je je moeder in je schrijven, zonder haar essentie te bevriezen? Bareez Majid dicht in woord en beeld over ‘soon-to-be-dead-mothers’ en onderzoekt hoe hun lichamen functioneren als vergankelijk archief. Lees meer

Nog een keer: baas in eigen buik! 1

Nog een keer: baas in eigen buik!

Je zou zeggen dat het abortusrecht in Nederland vanzelfsprekend is, maar is dat eigenlijk wel zo? Een abortus is wettelijk gezien namelijk nog steeds strafbaar. Jihane Chaara neemt je mee in de politieke geschiedenis van het verworven abortusrecht in Nederland, die gepaard gaat met weerstand tegen dit recht op zelfbeschikking, maar ook met veel feministisch verzet en solidariteit. Lees meer

Auto Draft 8

Een transformatie van verlangen: brieven over consent

Wat als we consent en verlangen zélf als de voorwaarden van bevrijding en sociale rechtvaardigheid zien? Yousra Benfquih licht toe hoe genot-activisme ons niet alleen toelaat om ons tegen de dingen te verzetten, maar ook om te onderzoeken waar we naar verlangen. Lees meer

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

'Ik verlang zo erg naar een inspirerend figuur die logica ontdekt in de willekeur van wat ons allemaal overkomt. Die tegen me zegt: "Marthe, zó is het, en de rest is bullshit".' Lees meer

Auto Draft 7

Moederland

Zelfs in de Italiaanse zon lukt het niet altijd om donkere gedachten op afstand te houden. Roos Sinnige laat ons meedrijven op de ongrijpbare stroom die dan ontstaat. Lees meer

Mijn naam roept 1

Mijn naam roept

Hodo Abdullah beschrijft hoe de geschiedenis van Somaliland haar ook veel over haarzelf leerde. Hoe komt het dat het geloof in henzelf, de veerkracht en de trots van de Somalilanders zo verankerd zit in hun DNA? Wat geeft hun de kracht om door te gaan? Lees meer

:Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent! 1

Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent!

Ben je vrij in je verlangen? Op welke manieren kunnen en willen we elkaar aanraken? Reageer vóór 2 juni op de brieven van Yousra Benfquih en Alara Adilow. Lees meer

zonderverdergroet

zonder verdere groet

Rijk Kistemaker doet niet aan groeten. Rijk schrijft gedichten terwijl hij bezig is met andere dingen, zoals het opladen van een gehuurde Kia en huilen. Laat je meevoeren op zijn poëtische gedachtestroom. Lees meer

een interview met Abel Kamps

Interview met Abel Kamps: 'Ik hou ervan als mijn werk meer een ervaring wordt en minder een object.'

Aucke Paulusma gaat in gesprek met kunstenaar Abel Kamps: Hoe verweef je absurditeit of humor in je kunst, en welke rol spelen deze elementen in het creëren van de impact die je werk op de toeschouwer heeft? Lees meer

Jonathan de slakkenman

Jonathan de slakkenman

'Hij zag simpelweg hoe de slak zich terugtrok in zijn huisje wanneer het zich onveilig achtte. Vanwege hun gedeelde lot, voelde Jonathan zich geroepen om de naaktslak ook een toevluchtsoord te bieden.' In dit korte verhaal van Ivana Kalaš neemt Jonathans slakkenfascinatie langzaam zijn leven over. Lees meer

:Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Alara Adilow blikt terug op haar jongere zelf en ziet hoe onwetendheid en zelfdestructie haar afsneden van zorg en liefde, tot feministische en postkoloniale denkers haar aanraakten en haar openstelde om naar zichzelf en de wereld te kunnen kijken. Lees meer

Het insectenhotel

Het insectenhotel

‘Ik kan wel voor je krimpen.' Dieuke Kingma onderzoekt in een kort verhaal vol spinnenpoten en keverschildjes of je de ruimte die je inneemt in een relatie ook weer terug kan geven. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer