Asset 14

Aanklacht tegen de ratio - met de hulp van Dostojevski

Rationeel en verstandig? Of emotioneel en impulsief? We lijken steeds meer naar dit eerste af te drijven, maar waarom eigenlijk? Over het apollonische, dionysische en een herwaardering van het ongeplande. Met de hulp van een ouwe Rus.

In ons hoofd wonen twee zonen van Zeus. Apollo, god van rede en ratio, stelt ons in staat logisch na te denken. Dionysus, god van het irrationele en de chaos, spreekt tot de emotie en intuïtie. Zelden zijn ze het met elkaar eens. Meestal heeft Apollo het hoogste woord en kruipen we vroeg ons bed in omdat de wekker voor dag en dauw afgaat. In alle opzichten verstandig: morgen wordt immers het geld verdiend waarmee we in ons levensonderhoud voorzien. Maar soms komt Dionysus de hoek om kijken, en maken we in een groots bacchanaal de gedrogeerde reis naar het einde van de nacht om de volgende dag tot weinig in staat te zijn. Ongezond en onverantwoord: waarom zouden we zoiets in hemelsnaam willen? In zijn Aantekeningen uit het ondergrondse geeft Dostojevski daar een antwoord op.

'De meest onbenullige reden, die niet eens het vermelden waard lijkt; dat de mens altijd en overal, wat voor iemand hij ook was, heeft willen doen waar hij zin in had, en helemaal niet wat het verstand en zijn belang hem voorschreven. (…) Ziet u, heren, de rede is iets positiefs, dat staat buiten kijf, maar de rede is slechts de rede en bevredigt alleen het verstandelijke vermogen van de mens, maar het willen is een uitingsvorm van heel het menselijk leven, de rede en alle soorten orenkrabberij inbegrepen. (…) Ik bijvoorbeeld wil, zoals volkomen natuurlijk is, leven om heel mijn vermogen tot leven te bevredigen, en niet alleen mijn verstandelijke vermogens, die misschien maar een twintigste deel van heel mijn vermogen tot leven beslaan.'

In de Maarten! behandelde Bart de Koning de tegenstelling tussen het apollonische en het dionysische. 'Zonder ratio geen wetenschap en geen logica. Maar hoeveel feiten de mens ook kent en hoe logisch hij ook redeneert, op de echt grote vragen heeft niemand een antwoord.' Hoe ontstaat onze moraliteit? Wat geeft ons leven schoonheid? Wat is werkelijk van belang? Als liefde en vriendschap de meest waardevolle zaken in ons leven zijn, die bij uitstek intuïtief benaderd worden, waarom richten we dan verder zoveel delen rationeel in? Omdat er gewerkt moet worden, natuurlijk.

Voorbeeld. De Nederlandse wijnmaker Ilja Gort schreef een boek over Frankrijk, wat hij het mooiste land ter wereld vindt. 'Jammer alleen dat er zoveel Fransen wonen' hoort hij vaak over zijn geliefde land. Niets, schrijft hij, is minder waar. “Stel je voor dat Frankrijk bevolkt zou worden door Hollanders! Meanderende rivieren zouden worden afgestoken tot kaarsrechte kanalen, huizen zouden blinkend in de verf staan en schilderachtige ruïnes zouden acuut gesloopt worden. Zo zouden wij dat aanpakken. Een gebouw dat ook maar ietsje vervallen is, hoort immers direct te worden afgebroken; daar kan een kantoorpand staan.” Inderdaad. Dat zou efficiënter zijn en meer welvaart creëren; denk aan al die banen die geschapen kunnen worden en de productiviteit die omhoog zou schieten. Een droom voor het rationele vooruitgangsideaal. En een realiteit, want ook in Frankrijk krijgt Apollo steeds meer voet aan de grond.


Illustratie: Joost Dekkers.

We kunnen zien dat de ratio niet altijd de status quo is geweest. Dostojevski kruipt in de huid van een historicus om dat te illustreren.

'Werpt u een blik op de geschiedenis van de mensheid; nou, wat ziet u? Is ze indrukwekkend? Goed, voor mijn part is ze indrukwekkend; wat alleen al de colossus van Rhodos in dit opzicht niet waard is? (…) Is ze gevarieerd? Goed, voor mijn part is ze gevarieerd; wat een werk is het al niet om door de eeuwen heen en bij alle volkeren zowel de militaire als de civiele gala-uniformen te classificeren – en neem je de ambtenarenuniformen er nog bij, dan kun je je er helemaal aan vertillen; daar is geen enkele historicus tegen opgewassen. Eentonig? Goed, voor mijn part is ze eentonig: men vecht en vecht, men vecht nu, men vocht vroeger en men zal in de toekomst vechten – u zult toegeven dat dat wel heel erg eentonig is. Kortom, je kunt alles zeggen over de wereldgeschiedenis, alles wat maar in de meest ontregelde verbeeldingskracht op kan komen. Slechts één ding kun je er niet van zeggen: dat de rede er heerst. Bij het eerste het beste woord zult u zich al verslikken.'

Vanaf de twintigste eeuw heerst de rede echter wel. Max Weber beschrijft het rationaliseringsproces als de overwoekering van de doelrationaliteit. Dat betekent: onze sociale verbanden, zingeving en gedeelde betekenissen worden steeds meer gestuurd door strategische overwegingen, berekenbaarheid, effectiviteit en efficiëntie. We handelen niet naar wat we waardevol vinden, we handelen om vooruit te komen. We twijfelen over een opleiding die dicht bij ons staat, waarom niet een waar we klinkende munt uit kunnen slaan? Alles is immers mogelijk in de maakbare samenleving. Willen we niet de beste zijn? In landen waar de rationaliteit al veel verder doorgedrongen is, zoals China en Japan, kennen ze de waarde van ambitie. Als voorlopers laten zij zien dat een opleiding tot nut moet zijn in de economie, daar is ze nu eenmaal voor bedoeld.

We kunnen dus eenvoudig stellen dat Apollo zijn broer afgetroefd heeft. De rede is zelfverzekerd: ze weet dat haar weg de enige juiste is. Wetenschap, technologie en internationale handelsverdragen zullen ons veel verder brengen dan waar we nu zijn. Grotere welvaart, langer leven, wat willen we nog meer? Bart de Koning is het er in ieder geval mee oneens: 'De ratio moet uiteindelijk ondergeschikt zijn aan iets hogers: gezond verstand, inzicht of misschien zelfs wijsheid.' Dostojevski houdt het bij een metafoor, waarin hij aangeeft dat een maatschappij die op bepaalde vlakken functioneert, geen ideale maatschappij hoeft te zijn:

'Want ziet u: als we in plaats van met een paleis met een kippenhok te maken hebben en het gaat regenen, zal ik misschien ook wel in het kippenhok kruipen om niet nat te worden, maar toch zal ik het kippenhok niet voor een paleis houden uit dankbaarheid dat het mij beschut heeft tegen de regen. U lacht, u beweert zelfs dat in dat geval een kippenhok en een paleis op hetzelfde neerkomen. Ja, antwoord ik, als je alleen zou leven om niet nat te worden.'

Bart Elferdink (1990) is een van de laatste langstudeerders. In plaats van een collegekaart had hij beter een bibliotheekpas kunnen aanvragen. Eerder schreef hij dit voor hard//hoofd

Mail

Joost Dekkers

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Auto Draft 8

Een transformatie van verlangen: brieven over consent

Wat als we consent en verlangen zélf als de voorwaarden van bevrijding en sociale rechtvaardigheid zien? Yousra Benfquih licht toe hoe genot-activisme ons niet alleen toelaat om ons tegen de dingen te verzetten, maar ook om te onderzoeken waar we naar verlangen. Lees meer

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

'Ik verlang zo erg naar een inspirerend figuur die logica ontdekt in de willekeur van wat ons allemaal overkomt. Die tegen me zegt: "Marthe, zó is het, en de rest is bullshit".' Lees meer

Auto Draft 7

Moederland

Zelfs in de Italiaanse zon lukt het niet altijd om donkere gedachten op afstand te houden. Roos Sinnige laat ons meedrijven op de ongrijpbare stroom die dan ontstaat. Lees meer

:Meld je aan voor de Hard//hoofd schrijfworkshop: hoe schrijf je over mannelijkheid?

Meld je aan voor de Hard//hoofd schrijfworkshop: hoe schrijf je over mannelijkheid?

Hard//hoofd organiseert op 25 mei de eerste schrijfworkshop! Tijdens deze middag zul je onder begeleiding van Selm Merel Wenselaers, Marthe van Bronkhorst en Jochum Veenstra de tijd krijgen om met elkaar in gesprek te gaan en aan een tekst over mannelijkheid te werken. Aanmelden kan tot en met 22 april. Lees meer

Mijn naam roept 1

Mijn naam roept

Hodo Abdullah beschrijft hoe de geschiedenis van Somaliland haar ook veel over haarzelf leerde. Hoe komt het dat het geloof in henzelf, de veerkracht en de trots van de Somalilanders zo verankerd zit in hun DNA? Wat geeft hun de kracht om door te gaan? Lees meer

:Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent! 1

Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent!

Ben je vrij in je verlangen? Op welke manieren kunnen en willen we elkaar aanraken? Reageer vóór 2 juni op de brieven van Yousra Benfquih en Alara Adilow. Lees meer

zonderverdergroet

zonder verdere groet

Rijk Kistemaker doet niet aan groeten. Rijk schrijft gedichten terwijl hij bezig is met andere dingen, zoals het opladen van een gehuurde Kia en huilen. Laat je meevoeren op zijn poëtische gedachtestroom. Lees meer

een interview met Abel Kamps

Interview met Abel Kamps: 'Ik hou ervan als mijn werk meer een ervaring wordt en minder een object.'

Aucke Paulusma gaat in gesprek met kunstenaar Abel Kamps: Hoe verweef je absurditeit of humor in je kunst, en welke rol spelen deze elementen in het creëren van de impact die je werk op de toeschouwer heeft? Lees meer

Jonathan de slakkenman

Jonathan de slakkenman

'Hij zag simpelweg hoe de slak zich terugtrok in zijn huisje wanneer het zich onveilig achtte. Vanwege hun gedeelde lot, voelde Jonathan zich geroepen om de naaktslak ook een toevluchtsoord te bieden.' In dit korte verhaal van Ivana Kalaš neemt Jonathans slakkenfascinatie langzaam zijn leven over. Lees meer

:Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Alara Adilow blikt terug op haar jongere zelf en ziet hoe onwetendheid en zelfdestructie haar afsneden van zorg en liefde, tot feministische en postkoloniale denkers haar aanraakten en haar openstelde om naar zichzelf en de wereld te kunnen kijken. Lees meer

Het insectenhotel

Het insectenhotel

‘Ik kan wel voor je krimpen.' Dieuke Kingma onderzoekt in een kort verhaal vol spinnenpoten en keverschildjes of je de ruimte die je inneemt in een relatie ook weer terug kan geven. Lees meer

Afgebeeld is een vrouw in badpak, zwemmend tussen vissen.

Anders zijn is niet ‘tegen de natuur’

Marthe van Bronkhorst duikt in de diepzee en ontleert acht lessen die ze vroeger op school onderwezen kreeg. Lees meer

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie 2

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie

Insecten hebben een slecht imago. We houden ze het liefst ver uit de buurt, maar dat is onterecht, vindt Jitte. Met dit artikel bewijst hij je graag van het tegendeel en vertelt hij hoe sluipwespen lieveheersbeestjes inschakelen als lijfwacht voor haar larven, over de indrukwekkende hersenen van de Darwinwesp, en hoe je een mierenkolonie opzet met één koningin. Lees meer

Auto Draft 6

ode aan de lepismA saccharinA

Lieke van den Belt neemt je mee in de wereld van de zilvervis. Met lichte en vervreemdende beelden schetst ze in twee gedichten een dialoog tussen deze beestjes en hun slachtoffers. Lees meer

Enterprise, Alabama

Enterprise, Alabama

Charlotte Duistermaat neemt je mee in de enigszins absurde culturele en historische impact van een snuitkeverplaag op een Amerikaans dorpje en de vergelijkbare migratiestromen van mens en dier. Lees meer

Oproep: Hard//hoofd zoekt een nieuwe Chef Beeld!

Hard//hoofd zoekt een nieuwe Chef Beeld!

Hard//hoofd zoekt een getalenteerde beelddenker (x/v/m) die visuele sturing geeft en die de redactie wil komen versterken! Lees meer

Oproep: Stouten Stift en het Rode Oor 2025 1

Oproep: De Stoute Stift en Het Rode Oor 2025

De jaarlijkse erotische schrijfwedstrijd Het Rode Oor en de daaraan gekoppelde illustratiewedstrijd De Stoute Stift staan weer open voor inzendingen! We zijn op zoek naar de beste erotische verhalen om naar te luisteren en vier Nederlandse en vier Vlaamse illustratoren die een beeld willen maken bij de beste verhalen van de erotische schrijfwedstrijd. Lees meer

Composthoop

Een symfonie van het kleine leven

Jesse Van den Eynden neemt je mee in de symfonie van het kleine leven dat zich afspeelt in de duisternis van de composthoop. In dit liefdevolle essay beschrijft hij hoe zijn leven steeds meer overgenomen wordt door de rottende en levende massa in zijn tuin, en hoe het slurpen, klikken en kraken van de aarde en haar bewoners een meditatieve ervaring worden. Lees meer

Auto Draft 5

Verpopping

Wanneer een rups zich in de sombere wintermaanden in haar keukenraam nestelt, koestert de hoofdpersoon in dit verhaal van Esther De Soomer voor het eerst weer gevoelens van liefde en tederheid. Lees meer

Begraaf me, alsjeblieft! Een ode aan het beestje

Begraaf me, alsjeblieft! Een ode aan het beestje

Juul Kruse introduceert de Beestjesweken. Van 16 tot 29 maart zullen alle artikelen die we op Hard//hoofd publiceren gaan over kleine kruipers, slijmerige sluipers en gladde glibberaars. Juul vertelt waar diens fascinatie met beestjes begon en waarom die begraven wil worden na diens dood. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer