Asset 14

Aanklacht tegen de ratio - met de hulp van Dostojevski

Rationeel en verstandig? Of emotioneel en impulsief? We lijken steeds meer naar dit eerste af te drijven, maar waarom eigenlijk? Over het apollonische, dionysische en een herwaardering van het ongeplande. Met de hulp van een ouwe Rus.

In ons hoofd wonen twee zonen van Zeus. Apollo, god van rede en ratio, stelt ons in staat logisch na te denken. Dionysus, god van het irrationele en de chaos, spreekt tot de emotie en intuïtie. Zelden zijn ze het met elkaar eens. Meestal heeft Apollo het hoogste woord en kruipen we vroeg ons bed in omdat de wekker voor dag en dauw afgaat. In alle opzichten verstandig: morgen wordt immers het geld verdiend waarmee we in ons levensonderhoud voorzien. Maar soms komt Dionysus de hoek om kijken, en maken we in een groots bacchanaal de gedrogeerde reis naar het einde van de nacht om de volgende dag tot weinig in staat te zijn. Ongezond en onverantwoord: waarom zouden we zoiets in hemelsnaam willen? In zijn Aantekeningen uit het ondergrondse geeft Dostojevski daar een antwoord op.

'De meest onbenullige reden, die niet eens het vermelden waard lijkt; dat de mens altijd en overal, wat voor iemand hij ook was, heeft willen doen waar hij zin in had, en helemaal niet wat het verstand en zijn belang hem voorschreven. (…) Ziet u, heren, de rede is iets positiefs, dat staat buiten kijf, maar de rede is slechts de rede en bevredigt alleen het verstandelijke vermogen van de mens, maar het willen is een uitingsvorm van heel het menselijk leven, de rede en alle soorten orenkrabberij inbegrepen. (…) Ik bijvoorbeeld wil, zoals volkomen natuurlijk is, leven om heel mijn vermogen tot leven te bevredigen, en niet alleen mijn verstandelijke vermogens, die misschien maar een twintigste deel van heel mijn vermogen tot leven beslaan.'

In de Maarten! behandelde Bart de Koning de tegenstelling tussen het apollonische en het dionysische. 'Zonder ratio geen wetenschap en geen logica. Maar hoeveel feiten de mens ook kent en hoe logisch hij ook redeneert, op de echt grote vragen heeft niemand een antwoord.' Hoe ontstaat onze moraliteit? Wat geeft ons leven schoonheid? Wat is werkelijk van belang? Als liefde en vriendschap de meest waardevolle zaken in ons leven zijn, die bij uitstek intuïtief benaderd worden, waarom richten we dan verder zoveel delen rationeel in? Omdat er gewerkt moet worden, natuurlijk.

Voorbeeld. De Nederlandse wijnmaker Ilja Gort schreef een boek over Frankrijk, wat hij het mooiste land ter wereld vindt. 'Jammer alleen dat er zoveel Fransen wonen' hoort hij vaak over zijn geliefde land. Niets, schrijft hij, is minder waar. “Stel je voor dat Frankrijk bevolkt zou worden door Hollanders! Meanderende rivieren zouden worden afgestoken tot kaarsrechte kanalen, huizen zouden blinkend in de verf staan en schilderachtige ruïnes zouden acuut gesloopt worden. Zo zouden wij dat aanpakken. Een gebouw dat ook maar ietsje vervallen is, hoort immers direct te worden afgebroken; daar kan een kantoorpand staan.” Inderdaad. Dat zou efficiënter zijn en meer welvaart creëren; denk aan al die banen die geschapen kunnen worden en de productiviteit die omhoog zou schieten. Een droom voor het rationele vooruitgangsideaal. En een realiteit, want ook in Frankrijk krijgt Apollo steeds meer voet aan de grond.


Illustratie: Joost Dekkers.

We kunnen zien dat de ratio niet altijd de status quo is geweest. Dostojevski kruipt in de huid van een historicus om dat te illustreren.

'Werpt u een blik op de geschiedenis van de mensheid; nou, wat ziet u? Is ze indrukwekkend? Goed, voor mijn part is ze indrukwekkend; wat alleen al de colossus van Rhodos in dit opzicht niet waard is? (…) Is ze gevarieerd? Goed, voor mijn part is ze gevarieerd; wat een werk is het al niet om door de eeuwen heen en bij alle volkeren zowel de militaire als de civiele gala-uniformen te classificeren – en neem je de ambtenarenuniformen er nog bij, dan kun je je er helemaal aan vertillen; daar is geen enkele historicus tegen opgewassen. Eentonig? Goed, voor mijn part is ze eentonig: men vecht en vecht, men vecht nu, men vocht vroeger en men zal in de toekomst vechten – u zult toegeven dat dat wel heel erg eentonig is. Kortom, je kunt alles zeggen over de wereldgeschiedenis, alles wat maar in de meest ontregelde verbeeldingskracht op kan komen. Slechts één ding kun je er niet van zeggen: dat de rede er heerst. Bij het eerste het beste woord zult u zich al verslikken.'

Vanaf de twintigste eeuw heerst de rede echter wel. Max Weber beschrijft het rationaliseringsproces als de overwoekering van de doelrationaliteit. Dat betekent: onze sociale verbanden, zingeving en gedeelde betekenissen worden steeds meer gestuurd door strategische overwegingen, berekenbaarheid, effectiviteit en efficiëntie. We handelen niet naar wat we waardevol vinden, we handelen om vooruit te komen. We twijfelen over een opleiding die dicht bij ons staat, waarom niet een waar we klinkende munt uit kunnen slaan? Alles is immers mogelijk in de maakbare samenleving. Willen we niet de beste zijn? In landen waar de rationaliteit al veel verder doorgedrongen is, zoals China en Japan, kennen ze de waarde van ambitie. Als voorlopers laten zij zien dat een opleiding tot nut moet zijn in de economie, daar is ze nu eenmaal voor bedoeld.

We kunnen dus eenvoudig stellen dat Apollo zijn broer afgetroefd heeft. De rede is zelfverzekerd: ze weet dat haar weg de enige juiste is. Wetenschap, technologie en internationale handelsverdragen zullen ons veel verder brengen dan waar we nu zijn. Grotere welvaart, langer leven, wat willen we nog meer? Bart de Koning is het er in ieder geval mee oneens: 'De ratio moet uiteindelijk ondergeschikt zijn aan iets hogers: gezond verstand, inzicht of misschien zelfs wijsheid.' Dostojevski houdt het bij een metafoor, waarin hij aangeeft dat een maatschappij die op bepaalde vlakken functioneert, geen ideale maatschappij hoeft te zijn:

'Want ziet u: als we in plaats van met een paleis met een kippenhok te maken hebben en het gaat regenen, zal ik misschien ook wel in het kippenhok kruipen om niet nat te worden, maar toch zal ik het kippenhok niet voor een paleis houden uit dankbaarheid dat het mij beschut heeft tegen de regen. U lacht, u beweert zelfs dat in dat geval een kippenhok en een paleis op hetzelfde neerkomen. Ja, antwoord ik, als je alleen zou leven om niet nat te worden.'

Bart Elferdink (1990) is een van de laatste langstudeerders. In plaats van een collegekaart had hij beter een bibliotheekpas kunnen aanvragen. Eerder schreef hij dit voor hard//hoofd

Mail

Joost Dekkers

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Roku City/heterotopie/spiegels

Roku City / heterotopie / spiegels

Mel Kikkert schreef een multimedia verhaal over Roku een streamingdienst die in de VS ontstaan is. In 2017 bracht Roku een screen saver uit, die je zag als je niets aan het kijken was op hun service. Lees meer

De sofaconstante

De sofaconstante

Uschi Cop schreef een claustrofobische verhalenbundel over zes levens die getekend zijn door een verlangen naar zingeving. De sofaconstante is een voorpublicatie van een van die verhalen uit haar bundel 'Zwaktebod'. Lees meer

Column: Dat heet ‘een gesprek voeren met elkaar’

Dat heet ‘een gesprek voeren met elkaar’

Als een vriendin van Eva op date gaat met een man waarmee Eva zelf al eerder afsprak, is ze erg benieuwd naar haar bevindingen. Lees meer

:The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

Marit Pilage onderzoekt beelden van queer vruchtbaarheid in de kunst om zo de definitie van vruchtbaarheid, zwangerschap en ouderschap te herdefiniëren. Lees meer

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Zazie Duinker baant zich een weg door het oerwoud van de (hergedefinieerde) woorden. Lees meer

In de afwezigheid van 1

In de afwezigheid van

Marit Pilage onderzoekt de rol en betekenis van kunst bij zwangerschap en vruchtbaarheid, maar vooral ook bij het uitblijven daarvan. Lees meer

Kijkend naar kunst van mannen: ‘Ben ik toch een mannenhater?’ 6

Kijkend naar kunst van mannen: ‘Ben ik dan toch een mannenhater?’

Puck Lingbeek's vader stelt dat haar boosheid richting mannen haar interpretaties van kunst beïnvloedt. Puck is het daar niet mee eens, maar het zet het haar wel aan het denken. Lees meer

Column: Het glas wijn waar ik zin in heb bestaat niet

Het glas wijn waar ik zin in heb bestaat niet

Twee jaar geleden vroeg Eva nog aan een collega waarom ze niet dronk. Inmiddels laat ook zij de alcohol links liggen en is ze zelf degene die wordt bevraagd. Lees meer

(Ont)hechting

(Ont)hechting

Als Aisha op proef intrekt bij haar geliefde en haar eigen gekoesterde plek achterlaat, is het net het alsof ze een onvaste vorm aanneemt. Lees meer

Voesten

Voesten

"Misschien is dat man zijn hier: hetzelfde bewegen als de anderen." Voesten van Werner de Valk is een kort verhaal over een eiland met een duistere traditie en over het moeten bewijzen van mannelijkheid. Lees meer

Muze

Muze

Loren Snel schreef een roman over hoe samen te zijn met een ander en intussen trouw te blijven aan jezelf. Haar debuut verschijnt 25 oktober bij uitgeverij Prometheus. Hier lees je een voorpublicatie. Lees meer

Liever een monster

Liever een monster

Het is moeilijk te accepteren dat mensen kunnen doden, maar waarom maken we van moordenaars karikaturen? Een voorpublicatie uit Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee Dodelijke gekte. Lees meer

Jari

Jari

Dave Boomkens schreef een verhaal over troosteloosheid, onmacht en opgroeien. Over hoe je in een treurig flatgebouw, tussen de nieuwsprogrammering en sportwedstrijden door, een vriend kunt vinden en verliezen. Lees meer

Hoe in Duitsland het Zionistische establishment wint

Hoe in Duitsland elke vorm van empathie met inwoners van Palestina wordt verboden

De situatie in Duitsland is de laatste dagen geëscaleerd. Het politieapparaat en de politiek gebruiken harde repressiemiddelen om vooral Duitse mensen van kleur of met een migratieachtergrond de kop in te drukken. Zij verliezen op dit moment hun vrijheid van meningsuiting. Lees meer

Hypnose

Op een dag breng ik alle wereldleiders onder hypnose

Een betere wereld begint bij een andere gedachte en daarom besluit Marthe van Bronkhorst hypnotiseur te worden. Lees meer

Column 1

Je opnemen in mijn testament

Een lugubere ontdekking tijdens een boswandeling doet Eva nadenken over wat we achterlaten voor onze nabestaanden als we overlijden. Lees meer

Geef de dag een naam

Geef de dag een naam

Op een hete zomerdag wordt Felipe zwetend wakker. Deze dag, die heet en broeierig is, brengt hem uit evenwicht, tot hij uiteindelijk doet wat hij gezworen had nooit te doen: hij begint te drinken. Een fragment uit de afstudeernovelle van Tiemen Hageman over het verleden proberen los te laten, het leven ruimte geven en adolescent worden. Lees meer

Aaah, het launchfeest!

Aaah, het launchfeest!

Na de lancering van ons derde papieren tijdschrift willen we onze lezers, schrijvers en makers graag uitnodigen om dit grote succes samen met Hard//hoofd te vieren op 26 oktober in Amsterdam. Lees meer

Tussen de randen van een aquarium

Tussen de randen van een aquarium

Wie ben je als je alles kunt zijn? In het fragmentarische afstudeerwerk van Ettie Edens veranderen mensen onder andere in een hoopje, een steen, een natuurkundedocent, water, iemand die limonade drinkt en een lantaarnpaal. Lees meer

Automatische concepten 71

We hebben een probleem met de derde helft

Een voetbalwedstrijd stopt officieel misschien op het veld, maar Marthe van Bronkhorst merkt in de trein dat het slinkse spel doorgaat. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier! 

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer