Illustratie: Studio M

Eindelijk spelen actrices echte vrouwen!" />

Illustratie: Studio M

Eindelijk spelen actrices echte vrouwen!" />
Asset 14

Volwassen film-meisjes

Meisjes in films worden van oudsher heen en weer geslingerd tussen bijrol als lustobject voor mannelijke toeschouwers en hersenloze actieheldin. De strijd tegen de voyeuristische mannelijke blik – een term die door de feministische cultuurcritici in navolging van Sigmund Freud ‘scopofilie’ wordt genoemd – wordt echter steeds meer in het voordeel van de vrouw beslecht. Meisjes kunnen vaker rekenen op een volledige vrouwenpsychologie in eigen recht. Films putten tegenwoordig uit deze narratieve emancipatie en gooien de stereotypen op een eclectische hoop. Actrice Emily Browning geeft dit jaar invulling aan zowel de stereotypen als het feministische antwoord daarop.

De emancipatie van de vrouw is af te lezen aan haar emancipatie in fictie. Films weerspiegelen de normen van de samenleving. Hoewel vrouwen steeds minder vaak damsels in distress zijn, die alleen dienen ter visueel genot van de man, zoeken de meeste filmmakers nog altijd naar excuses om hun verborgen scopofilie – de vrouw als lustobject - te laten zien. Aangezien meisjes sowieso niet symbool staan voor volwassen overwegingen die het plot van een film verder kunnen helpen, vervullen zij vaak alleen een passieve rol.

Illustratie: Studio M

Fallocentrisme

Deze passieve meisjes vertegenwoordigen niet meer dan de objecten van obsessie. Het bekendste voorbeeld hiervan is Lolita. Zoals regisseur Stanley Kubrick haar in de film neer zet, is ze overduidelijk een verwend rotkind. Ze gebruikt de naïviteit, die van haar verwacht wordt als meisje, als haar wapen. Humbert Humbert moet haar grillen wel accepteren, om de accidentele gunsten die ze hem verleent– zoals per ongeluk en meisjesachtig op zijn schoot zitten – niet te verliezen. Maar wellicht ook omdat haar grillen juist deel uitmaken van de gunsten. Lolita wordt als object gezien en meet zich dan ook die rol aan, met een roze bril, limonade en een lolly. Meer dan op tijd haar zin krijgen, heeft ze niet nodig.

Zulke meisjes zijn volgens de feministische filmtheoretica Laura Mulvey een uiting van het fallocentrisme. Vrouwelijke karakters maken volgens haar essay “Visual Pleasures and Narrative cinema” meestal geen werkelijke interactie met andere personages, maar dienen enkel ter bevrediging van de voyeuristische verlangens van het mannelijke publiek. Meisjes spelen geen actieve rol in het plot, maar zijn er enkel om door mannen te worden gered of te worden genomen – en niet zelden allebei. Met de hedendaagse discussies over de pornoficatie van jonge meisjes in de beeldcultuur en de ironische parallelontwikkeling van een steeds hardvochtigere haat tegen mensen met pedoseksuele gevoelens, laten deze meisjes zien wat het echte probleem is.

Volgens Friedrich Nietzsche kan een jonge vrouw niets anders zijn dan schijn. De vrouw staat voor hem symbool voor het verlangen van mannen naar waarheid, maar één die ze niet kunnen bereiken. Als de man de waarheid immers consumeert, verschuift zijn verlangen weer naar een nieuwe waarheid. Er is kortom geen ziel of essentie die bereikt kan worden in de wereld en de vrouw vertegenwoordigt die onbepaaldheid. Meisjes als object veinzen diepgang, door de poëtische waas die er nu eenmaal altijd om meisjes heen hangt. In Morte a Venezia zien we deze rol bijvoorbeeld buitengewoon vervuld worden door een jongen. Tadzio is niet enkel de uitzondering die de regel bevestigt (en trouwens, homoseksuele verlangens bestaan toch sowieso niet?), maar laat ook zien dat het belangrijkste kenmerk van obsessies de onmogelijkheid is om achter het masker de substantie van het personage te ontdekken.

Girl Power

Het eerste antwoord op het meisje als object is het meisje als held-protagonist. Het bekendste voorbeeld hiervan is Alice. Het verschil met het suikerzoete poppetje van het eerste type is dat de wereld zich niets aantrekt van het meisje. Als het meisje een object is wordt zij door de kijker gemaakt tot wie zij is. Alice daarentegen is er gewoon. Toch is haar wereld geen meisjeswereld. Ironisch genoeg is Alice in Wonderland het eerste meisje in de fictie- en filmgeschiedenis dat zich niet in een idealistisch sprookje bevindt, waarin het meisje met de prins mag trouwen. Alice maakt actief en nieuwsgierig deel uit van de chaos en onsamenhangendheid van de wereld. Wonderland is eigenlijk een excuus om een meisje deel uit te kunnen laten uitmaken van de ‘harde realiteit’, terwijl het eigenlijk een volstrekt vage psychedelische droom betreft.

Een recenter voorbeeld is de overgestyleerde actiefilm Sucker Punch, waarin de jonge actrice Emily Browning op vergelijkbare wijze scopofiele draken trotseert. Als Baby Doll – een naam die overduidelijk verwijst naar het suikerzoete hersenloze pedofiele type meisje – wordt ze opgesloten in een gesticht. De stiefvader vervult de rol van het patriarchaat dat vrouwen tot waanzin veroordeelt. Het wrede vooruitzicht van een lobotomie duwt haar, net als Alice, naar een fantasiewereld om aan haar lot te ontsnappen.

Dit soort meisjes lijkt de rol van de mannelijke held over te nemen om een feministisch statement te maken. De eerste vrouwelijke actieheldin was Ellen Ripley in Alien. Maar de ontwikkeling stagneert. De Britse feministe Lorna Jowett ziet Buffy the Vampire Slayer als de eerste post-feministische actieheldin. De vrouwelijke stereotypes worden in de serie volgens haar niet werkelijk aangevallen. Ook dit meisje als actieheldin maakt dus deel uit van een scopofiele blik en het inzetten van de actieheldin wordt in de jaren ’90 een beproefde commerciële strategie. De Spice Girls lanceren ‘girl power’ en deze combinatie is de natte droom van elk marketingbureau: een lekker wijf, waarin ook vrouwen zich zouden moeten herkennen. Of het nu Buffy, Lara Croft of Baby Doll is, de boodschap is duidelijk: ze mag de wereld redden, maar ze moet natuurlijk wel over straat kunnen.

Existentiële crisis

Het meisje in de cinema is pas recent volwassen aan het worden. Met 'volwassen' bedoel ik dat ze een psychologisch interessante rol vervult. Dan nog is deze psychologie vaak een worsteling met de condition feminin, - het probleem om een vrouw te zijn in een mannenwereld – dan met een universele condition humain. Simone de Beauvoir wijst er al op dat vrouwen door een patriarchale maatschappij tot vrouw gemaakt zijn. Meisjes met een complexe psychologie zullen vaak een uiting zijn van een samenleving die bezig is de patriarchale norm op te leggen.

Een vroeg voorbeeld van zo’n meisje is Brian De Palma's Carrie. Ze worstelt mentaal met het typische pubermeisjesprobleem: 'hoor ik er wel bij?' Ze komt dit probleem niet te boven en in een groteske uitvergroting verandert ze in een moordend monster. De psychologische binnenwereld van het meisje heeft hier nog altijd niet genoeg recht van bestaan. Interne worstelingen moeten blijkbaar deel uit maken van een magisch kader.

Dit soort probleemmeisjes worstelen tegenwoordig vaak met een maatschappij die hen enkel ziet als object. Zowel Juno, die zwanger naar punkmuziek luistert; als Jane Burnham, het melancholieke suburbiameisje uit American Beauty, die een borstverkleining overweegt; maar ook Lost in Translations Charlotte (“I guess every girl goes through a photography phase.”), laten zien dat ze zich hebben verzet tegen het ideaal van meisjes als suikerzoet en zielloos. Maar in dat verzet verlangen ze eigenlijk terug naar een onschuldigere fase, waarin ze gewoon precies datgene mogen en kunnen zijn wat de maatschappij van hen verlangt. Daarmee vertegenwoordigen ze een soort existentiële crisis van het feminisme.

Het gat

Tegenwoordig spelen filmmakers steeds meer met de verschillende rollen die meisjes in het verleden hebben gekregen. Een voorbeeld is Monoko uit de Japanse film Shimotsuma monogatori van Tetsuya Nakashima. Monoko heeft een obsessie voor de Rococoperiode en draagt allerhande frivole jurkjes. Ze trekt zich niets aan van de regels die in de wereld om haar heen – een slaperig Japans provinciestadje – heersen. Haar grootste zorg is of de modeontwerper die ze bewondert haar wel aardig zal vinden. Op het eind van de film verdedigt ze met geweld een vriendin die dreigt verstoten te worden uit een anarchistische girls only motorbende. Het verlangen van Monoko om meisje als obsessie te zijn is deel van haar persoonlijkheid en juist daardoor laat ze zich niet objectificeren.

In Sleeping Beauty, de film van debutante Julia Leigh die tijdens de laatste editie van Cannes in première ging en deze zomer in de bioscoop zal verschijnen, speelt Emily Browning wederom de hoofdrol. Waar Baby Doll de verpersonificatie is van het Lolita-achtige meisje, markeert het engelachtige hoofdpersonage in Sleeping Beauty juist de grens van het geobjectiveerde meisje. Hoewel penetratie uit den boze is, zal ze in een gedrogeerde toestand dienen ter vervulling van de meest onuitsprekelijke seksuele verlangens van quasi-impotente mannen in een lugubere setting die nog het meest doet denken aan Pier Paolo Passolini's versie van 120 dagen van Sodom.

Haar ultieme passiviteit maakt haar daarmee tot ‘het gat’, de passieve en ontvankelijke rol die de vrouw volgens de franse filosoof Jacques Derrida altijd zal moeten spelen. Er rust echter een taboe op het binnengaan van de vrouw. De vrouw is een visuele obsessie en een verlangen dat nooit bevredigd kan worden. Daarmee wordt de scheiding tussen de impotente mannen in de film en de ‘impotente’ toeschouwer opgeheven. Beiden kunnen immers niet tot handelen overgaan: Leigh laat zien dat het filmpubliek net zo pervers is als de voyeuristische mannen.

Hoewel meisjes in fictie zich steeds vaker ontdoen van het juk van de scopofiele blik, zullen ze altijd hun historische betekenis met zich mee moeten slepen. Het komt soms geforceerd over om meisjes juist niet die rol te laten vervullen. Meisjes blijven dus boven alles actiehelden in hun psychologische strijd tegen de objectificatie. En er is niets mis mee om daar deze zomer eens lekker voor te gaan zitten.

Daan Oostveen (Eindhoven, 1985) is filosoof en literatuurwetenschapper. Hij woont en werkt in Gent als docent, blogger en kunstcriticus.

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Een ode aan de pornofilm 2

Een ode aan de pornofilm: Het Porn Film Festival Amsterdam

Porno is meer dan wat Pornhub en andere grote platforms ons voorschotelen. Het Porn Film Festival Amsterdam laat deze donderdag tot en met zondag zien, dat porno kwetsbaarder, artistieker en vrijer is dan velen verwachten. Emma Zuiderveen spreekt met organisatoren Erik ter Veld en Franka Bauwens. Lees meer

De macht van het lookje

De macht van het lookje

Columnist Loïs Blank analyseert de stijlkeuzes van Zuckerberg, en Ivanka en Donald Trump. Wat proberen ze met hun kleding te zeggen, en wat hangt er van hun kledingkeuzes af? Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

 1

De zee

Mariska Kleinhoonte van Os schrijft met groot mededogen en rauwe eerlijkheid over degenen die tussen de mazen van het net en de mazen van de wet vallen, in de verhalenbundel 'Tussen de mazen' die op 14 februari verschijnt. Op onze site lees je alvast een voorpublicatie. Lees meer

De rattenkoning

De rattenkoning

Een schoolreis naar Praag klinkt als een feestelijke afsluiting van de middelbare school: slapeloze busritten, sigaretten in de schaduw van kasteelparken en stiekeme plannen om absint te drinken in hotelkamers. Maar in dit verhaal van Nick De Weerdt eindigt de reis voor een onafscheidelijke vriendinnengroep met een onverwachte confrontatie: de rattenkoning. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

When life gives you hepatitis A-bessen, kruipt Marthe van Bronkhorst in de pen om het toch nog eens over de voedselindustrie te hebben. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024) 1

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024)

De gemiddelde Nederlander koopt vaak kleding, en heeft er vaak ook nog geen overzicht over. Columnist Loïs Blank houdt haar eigen koopgedrag elk jaar weer bij. Lees meer

Even zweven de levende wezens

Even zweven de levende wezens

Voor Hard//hoofd dicht Pim te Bokkel over de verschillende facetten van water: de kalmte en geborgenheid ervan, of juist de dreigende weidsheid. Dit is een voorpublicatie uit de bundel 'Even zweven de levende wezens' die op 16 januari bij uitgeverij Wereldbibliotheek verschijnt. Lees meer

Een echte vis

Een echte vis

In dit verhaal van Maartje Franken dreigt er meer dan alleen een storm. Kinderen gaan op zomervakantie in de regen, ontdekken een verzonken stad en proberen te documenteren zoals Bear Grylls. Lees meer

:Oproep: Hard//hoofd Biechtlijn

Oproep: bel de Hard//hoofd Biechtlijn

Op zoek naar een luisterend oor? Bel de Hard//hoofd Biechtlijn op 06 16 85 74 57 en word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier om de collectieve audiobiecht te beluisteren. Lees meer

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Misschien heb jij hem nu wel aan: de kersttrui. Een onschuldig grapje of een kledingstuk dat perfect toelicht wat er mis is met de kledingindustrie? Lees meer

Lichamen en monden

Lichamen en monden

Hoelang blijf je toekijken? Wanneer dondert alles in elkaar? Waar zit de zwakke plek van passiviteit? Pieter van de Walle neemt je in dit kortverhaal mee als apathische visverzorger in een Berlijns aquarium. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine! 1

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Welk verlangen kenmerkt jouw leven en waar snak jij naar? Stuur voor 14 februari 2025 je pitch in en voed ons met jouw ideeën over (beeld)verhalen, essays, poëzie en kunstkritiek voor het magazine ‘Honger’. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Illustreer jij de volgende cover van het Hard//hoofd Magazine?

Voor ‘Honger’, het najaarsnummer van 2025 van Hard//hoofd, zijn we op zoek naar illustrator die de cover van ons magazine wil maken. Lees meer

Lieve groetjes van Venus

Lieve groetjes van Venus

Lieke van den Belt vertelt in deze column over haar relatie met en tot Venus. Kijken ze elkaar aan? En zien ze de ander dan ook? Lees meer

De Groep

De Groep

'Ik ben Jane en Kevin is een lul die te veel ruimte inneemt.' Amal Akbour schreef een verhaal over Jane, een narcistische jonge vrouw die voor het eerst deelneemt aan groepstherapie. Dit is een voorpublicatie van het verhaal dat Amal schreef als onderdeel van het Veerhuis Talentenprogramma. Lees meer

Gebeden van keramiek - Nieuw werk voor kunstverzamelaars! 1

Gebeden van keramiek - Nieuw werk voor kunstverzamelaars!

Als dank voor hun steun, ontvangen onze ruim 1.700 kunstverzamelaars in januari een prachtig werk van beeldend kunstenaar Dakota Magdalena Mokhammad. Om welk werk het precies gaat blijft een verrassing, maar in gesprek met onze chef Kunst Jorne Vriens licht Dakota een tipje van de sluier op. Lees meer

Auto Draft 1

Hoe jij politiek je zin weer krijgt: valse dilemma’s, overdrijven en nog drie tactieken die ik leerde van mijn vader

Marthe van Bronkhorst leerde van haar vader dat goed vals niet lelijk is. In deze column legt ze je drie technieken uit om je (politieke) zin te krijgen. "Links, doe nou eens wat mijn vader deed: nooit genoegen nemen met minder." Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer