Ook dit jaar is de herdenking op 4 mei weer omstreden. Ilse Raaijmakers legt uit hoe dat komt." /> Ook dit jaar is de herdenking op 4 mei weer omstreden. Ilse Raaijmakers legt uit hoe dat komt." />
Asset 14

Een oorlog met vele lessen

4 en 5 mei hebben in Nederland vaak problemen opgeleverd. Er is veel twijfel over de herdenking en de lessen die uit de oorlog getrokken kunnen worden. Ilse Raaijmakers deed er onderzoek naar en pleit voor meer nuance en herdenkingsvrijheid.

Grijstinten

2012 is net als voorgaande jaren weer een rumoerig herdenkingsjaar. Eerst was er de uitnodiging voor de Duitse Bondspresident om de 5-meilezing te houden, een primeur in de Nederlandse herdenkingsgeschiedenis. Groter was de ophef in het Gelderse Vorden, waar nu blijkt op 4 mei ook gesneuvelde Duitse soldaten en piloten worden herdacht. Voorlopig hoogtepunt is de commotie rondom het gedicht ‘Foute keuze’ waarin staat dat een Nederlandse vrijwilliger van de Waffen-SS ‘niet vergeten mag worden’. Na protest besloot het Nationaal Comité 4 en 5 mei ijlings het gedicht uit het programma van de Damherdenking te schrappen.

Deze drie omstreden voorstellen hebben inhoudelijk één ding gemeen: de absolute tegenstelling tussen Duitse daders en Nederlandse slachtoffers wordt in twijfel getrokken. Dit past bij een bredere trend in de Nederlandse herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog – vooral in de geschiedschrijving – van de afgelopen decennia. Het zwart-wit beeld van goed en fout wordt vervangen door een genuanceerd beeld van de oorlog bestaande uit grijstinten. Het zou een hoop ellende besparen als we hier in ons herdenken meer rekening mee zouden houden.

Toch ligt een genuanceerd verleden lastig op nationale herdenkingsdagen. Op 4 en 5 mei staan we stil bij een gemeenschappelijk verleden en identificeren we ons op de een of andere manier met de natie. Maar als dat gemeenschappelijke verleden uit allerlei tegenstrijdigheden blijkt te bestaan, welke les voor het heden kunnen we er dan nog uit trekken? Een blik op de geschiedenis van 4 en 5 mei maakt duidelijk dat Nederlanders er beter aan doen dit wanhopige verlangen naar een eenduidige betekenis van de oorlog op te geven. In het Nederlandse herdenkingslandschap is voldoende ruimte voor verschillende opvattingen en manieren van herdenken.

Andere slachtoffergroepen

Wat herdenken we op 4 en 5 mei en op welke manier doen we dat? Sinds 1945 heeft elke generatie eigen antwoorden op deze vragen geformuleerd. Op het eerste gezicht lijkt het alsof er decennialang niets is veranderd. We zijn op 4 mei nog steeds twee minuten stil, de koningin legt nog steeds een krans bij het Nationaal Monument op de Dam en we zweren nog steeds met zijn allen dat we die verschrikkelijke oorlog nooit zullen vergeten. Schijn bedriegt. Achter deze uiterlijke continuïteit gaat een geschiedenis van verandering en aanpassing schuil.

In 1961 besloot de regering na jaren van intensieve lobby door Indië-veteranen de betekenis van 4 mei uit te breiden. Voortaan zouden niet alleen de gevallenen van de Tweede Wereldoorlog herdacht worden, maar iedereen die sinds 10 mei 1940 waren gesneuveld voor het vaderland. Dit betekende dat op 4 mei nu ook de Nederlandse soldaten zouden worden herdacht die in Indonesië en Korea waren gesneuveld in de jaren veertig en vijftig. De overweging dat hiermee Nederlandse daders een plek kregen op 4 mei speelde in het regeringsbesluit geen rol. De tweedeling van slachtoffers en daders was in die tijd nog niet van belang. Op 4 mei werden helden herdacht, diegenen die hun leven voor de vrijheid van het vaderland geofferd hadden. Pas in de jaren zestig en zeventig zou het beeld kantelen en kwam er op 4 en 5 mei meer aandacht voor de joden en andere slachtoffergroepen.

Dit is duidelijk zichtbaar in 1970. Twee jongeren probeerden toen tijdens de herdenking op de Dam een krans te leggen voor de homoseksuele slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. De poging mislukte en de jongeren werden hardhandig opgepakt wegens ordeverstoring. In de pers werd er schande van gesproken dat de homoseksuelen niet ‘hun doden’ mochten herdenken. De Commissie Nationale Herdenking, organisator van de Damherdenking en een van de voorgangers van het huidige Nationaal Comité, was er als de kippen bij om de jongeren voor volgend jaar uit te nodigen en zo de gemoederen tot bedaren te brengen. In 1971 werd onder grote belangstelling op de Dam voor het eerst een krans gelegd uitsluitend voor de homoseksuele slachtoffers.

Tot slot nog een voorbeeld uit deze eeuw. In 2003 zorgden Marokkaanse jongeren op 4 mei in het Amsterdamse stadsdeel De Baarsjes voor ophef. Ze verstoorden de herdenking met leuzen als ‘Joden die moeten we doden’ en voetbalden na afloop met de neergelegde kransen. In de jaren daarna is er door allerlei instanties werk van gemaakt om nieuwe Nederlanders meer bij de herdenkingen op 4 en 5 mei te betrekken. Zo wordt er aandacht geschonken aan de rol die Marokkanen bij de bevrijding van Nederland en Europa hebben gespeeld om duidelijk te maken dat dit ook hun verleden is. In het Zeeuwse Kapelle liggen 19 gesneuvelde Marokkaanse soldaten begraven, een dankbare bestemming voor herdenkingen en educatieve reizen. Hoewel Marokkanen slechts een miniem aandeel in de bevrijding hadden, werd dit historische feit wel uitgelicht in de hoop begrip te kweken bij de opstandige jongeren en zo opstootjes in de toekomst te vermijden.

'Oorlog na de oorlog'?

4 en 5 mei lenen zich voor vele boodschappen. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn de herdenkingsdagen geregeld veranderd. Elke generatie herdenkt de oorlog op haar eigen manier en geeft zelf betekenis aan het herdachte oorlogsverleden. Daar hoort ook telkens strijd over de interpretatie van de oorlog bij; dat is er zelfs inherent aan zou ik willen beweren. Een beetje overtrokken wordt dit ‘de oorlog na de oorlog’ genoemd. Duidelijk is dat in al die jaren de zoektocht naar de betekenis van de oorlog nog nooit een eenduidige oorlogsles heeft opgeleverd. Die zoektocht moet naar mijn mening zeker niet worden gestaakt, maar het zou veel pijn en moeite schelen als we accepteren dat er meerdere oorlogslessen te trekken zijn. Vele grijstinten kunnen naast elkaar bestaan en hebben een andere herdenking nodig. Wie de boodschap van een herdenking niet bevalt, heeft alle ruimte om een ‘alternatieve herdenking’ op te richten. Ook daar zijn legio voorbeelden van te noemen uit het verleden. Verschillende groepen kunnen de oorlog op hun eigen manier herdenken. Het is misschien beter energie te steken in het vinden van de herdenking die bij u past.

--

Ilse Raaijmakers (Venlo, 1984) studeerde Geschiedenis, Duits en Europese Studies. Momenteel doet zij als promovendus aan Universiteit Maastricht onderzoek naar 4 en 5 mei.

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Die betere wereld wordt al gemaakt

Die betere wereld wordt al gemaakt

De betere wereld, Het Grote Geluk: Marthe van Bronkhorst vraagt zich af waar ze dat kan vinden, misschien gewoon op een borrel, in het samenkomen met vrienden? Lees meer

Zomers zwijgen

Volim nas: hoe de taal van de liefde mijn lichaam tot stilte maande

Wat als je vertrouwen in jezelf en je lichaam plotsklaps wordt aangetast door epileptische aanvallen? En tegelijkertijd je vertrouwen in de onvoorwaardelijke liefde van je oma ook op losse schroeven komt te staan? In een persoonlijk essay neemt Dorea Laan je in beeldende taal mee in deze zoektocht. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Harnas’, het achtste Hard//hoofd Magazine!

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Harnas’, het achtste Hard//hoofd Magazine!

In welk harnas hul jij je? Stuur voor 14 september je pitch in en draag met een (beeld)verhaal, essay, poëzie of kunstkritiek bij aan het magazine ‘Harnas’. Lees meer

Misschien voor mezelf, maar niet voor jou

Misschien voor mezelf, maar niet voor jou

Eva van den Boogaard lijkt op iemand die ze nooit gekend heeft. Via een persoonlijke brief en een angstaanjagende gebeurtenis leert ze hem toch een beetje kennen. Lees meer

:Meer dan Maria: het moederschap in de beeldende kunst 3

Meer dan Maria: het moederschap in de beeldende kunst

Wat betekent het om moeder te zijn? En wanneer ben je dan een ‘goede moeder’? Moederschap, en alle nuances daarrond, blijft onderbelicht. Anne Louïse van den Dool onderzoekt via de representatie van moeders in de beeldende kunst de vele kanten die horen bij moeder zijn. Lees meer

Mijn Apocalypsis Leydenensis 1

Mijn Apocalypsis Leydenensis

In deze gedichten vliegt Joshua Snijders koerend over een postapocalyptisch Leiden, zijn Lays-chipszakjes tijdens een uitstapje in de Melkweg achtergelaten en zwemmen walvissen op wieltjes. 'De vraag is of je voetafdrukken kunt achterlaten wanneer er geen zwaartekracht is.' Lees meer

Lois Cohen maakte foto voor onze kunstverzamelaars: ‘Ik regisseerde per ongeluk een etalagepop’

Lois Cohen maakte foto voor onze kunstverzamelaars: ‘Ik regisseerde per ongeluk een etalagepop’

Word vóór 1 juli kunstverzamelaar bij Hard//hoofd en ontvang een unieke print van Lois Cohen! In gesprek met chef Kunst Jorne Vriens licht Lois een tipje van de sluier op. Lees meer

Was dit nou een flirt?

Was dit nou een flirt?

Als de Amsterdamse Carrie Bradshaw schrijft Marthe van Bronkhorst over de schemerflirt: een net te lange blik, een ambigu compliment, een hand die 'per ongeluk' de jouwe aanraakt. Lees meer

In gesprek met Jacqueline Peeters

In gesprek met Jacqueline Peeters: ‘Schilderen is denken en doen’

Aucke Paulusma gaat in gesprek met Jacqueline Peeters over haar nieuwe tentoonstelling. ‘Ik hoop dat ze in mijn werk iets van die spanning zien tussen wat zichtbaar is en wat verborgen blijft, en dat ze voelen hoe ik dat proces van schilderen benader.’ Lees meer

Terugblik op de schrijfworkshop: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?'

Terugblik op de schrijfworkshop: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?'

Op 25 mei organiseerde Hard//hoofd een schrijfworkshop met het thema: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?' Tijdens deze middag hebben de uitgekozen deelnemers onder begeleiding van één van de vier hosts uit het netwerk van Hard//hoofd de tijd gekregen om ideeën uit te wisselen, hun eigen tekst aan te scherpen en te reflecteren op hun eigen schrijfproces. Samen met de hosts kijken we terug op een verdiepende, inspirerende dag vol uitwisseling en reflecties. Lees meer

Dit maakten onze kunstverzamelaars en magazineabonnees mogelijk in 2024

Dit maakten onze kunstverzamelaars mogelijk in 2024

Kunstverzamelaars dragen bij aan onze missie om nieuw talent te ondersteunen en een vrije ruimte te bieden. We leggen graag uit hoe we de donaties in 2024 hebben besteed. Lees meer

Als je écht kinderen wilt redden

Als je écht kinderen wilt redden

Shashitu Rahima Tarirga kwam 33 jaar geleden via interlandelijke adoptie naar Nederland vanuit Ethiopië. Na een reis naar Ethiopië maakt ze nu een afweging tussen haar leven hier en het gemiste leven daar. 'Weegt een westers paspoort op tegen het moeten omgaan met de trauma’s van scheiding en achterlating? Weegt een leven hier op tegen onbekendheid met je leven daar?' Lees meer

Water landt zachter

Water landt zachter

Via een staalarbeider en een PVV-stemmer onderzoekt Angelika Geronymaki zichzelf. Kan ze, zonder het doen van aannames, de ander leren kennen? Lees meer

nuclear family

Queerkroost

In een briefwisseling over queer ouderschap zoeken Eke Krijnen en Lisanne Brouwer naar steun, herkenning en een houding om de maatschappelijke discriminatie buiten het gezinsleven te houden. Lees meer

Informatiehonger

Informatiehonger

We verslikken ons in data, maar blijven gulzig drinken. In dit essay onderzoekt Paola Verhaert hoe onze honger naar informatie — ooit gevoed door boeken, nu door eindeloze datastromen — ons hoofd én onze wereld begint te verzwelgen. Waar ligt de grens? En merken we het als we die overschrijden? Lees meer

De talkshow is dood, lang leve de talkshow

De talkshow is dood, lang leve de talkshow

In deze colum geeft Marthe Bronkhorst je een van haar geheime toverzinnen om vervelende talkshowgasten de mond te snoeren. 'Is dat zo?' Lees meer

:Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

In haar laatste brief aan Alara buigt Yousra zich over taal: hoe taal seksueel geweld normaliseert en hoe taal inwerkt op onze erotische verbeelding. Geweldloze verhoudingen scheppen via taal is voor haar zowel een kwestie van nieuwe talen schrijven als oude of bestaande talen herinneren. Lees meer

Comme tu veux

Comme tu veux

In de bruisende souks van Marrakech leert Aisha Mansaray haar vader – de ultieme hosselaar, de praatjesmaker in zes talen, en de filosoof in een (illegale) taxi – beter begrijpen. Lees meer

:De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

In het tweede deel van deze essayreeks over kunststakingen schrijft Lara den Hartog Jager over kunstenaars die worstelen met systemen van macht en de vraag of hun kunst verandering teweeg kan brengen. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter 1

De archivaris en haar dochter: Morgen zal alles anders zijn

‘Even eufy checken.’ In ‘Morgen zal alles anders zijn’ dicht Bareez Majid over de eindeloze keuzes en opties die een dag voortbrengt. Een dag die getekend wordt door de sluimerende aanwezigheid van de videofeed van een beveiligingsapp. Lees meer

Hard//hoofd zoekt vóór 28 juli 2.500 trouwe lezers!

Hard//hoofd verschijnt weer op papier, nu met extra bijlage! In Honger lees je over de pijn, het verlangen en de schoonheid van datgene waar we naar smachten. Schrijf je vóór 28 juli in voor slechts 3 euro per maand en ontvang Honger in september in de brievenbus, mét bijlage Ik wil, wil jij ook? over seksueel consent. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer