Asset 14

De opera Faust [working title] doorbreekt de stilte in corona-tijd

Faust [working title] (foto door Michel Schnater) door

Lisenka Heijboer Castañón (28) beoefent een kunstvak dat niet bij iedereen meteen tot de verbeelding spreekt: ze regisseert opera’s. Hoe muziek een verhaal vertelt en welk verhaal precies liet ze vorig jaar al op het toneel zien met VROUWENSTEMMEN, over honderd jaar vrouwenstemrecht in Nederland. Dit voorjaar brak ze samen met queer-dirigent, theatermaker en componist Manoj Kamps (32) een internationale carrière af voor een ongewoon project bij De Nationale Opera. Wegens COVID-19 werd de langverwachte openingsvoorstelling van het seizoen afgelast. Konden zij het muziektheater in drie luttele maanden nieuw leven inblazen? (Ja).

Vanaf de bank achterin bar Brandstof zie ik Manoj Kamps naar me toe lopen, vriendelijk zwaaiend. Ik denk aan de gracieuze bewegingen waarmee hun handen gisteren het orkest en maar liefst negentig koorleden dirigeerden. Tijdens de generale repetitie van Faust [working title] droeg hen een getailleerde rok, nu een Adidas trainingsjackje. Lisenka Heijboer Castañón, de onwaarschijnlijk jonge regisseur van de voorstelling, voegt zich even later bij ons. De twee zien elkaar voor het eerst sinds de avond van de generale repetitie. Hun ogen schitteren. Ze hebben veel te bespreken, maar ze zijn ook omgevingsbewust en wenden zich dus eerst tot hun onbekende interviewer.

Manoj Kamps (foto door Judith Tielemans)

Voor mij, de onbekende interviewer, was het bezoeken van De Nationale Opera onwennig. De grote zaal, de samenkomst van zoveel mensen, de mondkapjes. Op weg naar het eerste balkon stuitte ik op een briefing van het Stopera-personeel: de taak van publieksbegeleiders is met het nieuwe eenrichtingsverkeer opeens ingewikkelder. Toen ik op mijn stoel neerplofte om de generale repetitie bij te wonen was het werklicht in de zaal nog aan, en ook het decor leek er nog niet klaar voor. Reusachtige objecten stonden ingepakt in beschermingsmateriaal op de vloer, wat het spookachtige beeld opriep van een met lakens behangen interieur van een verlaten huis uit een Amerikaanse film. 

Het moest gaan over het herbestemmen van alles wat we al hebben en weten, en over wat nú in de wereld speelt: racisme, klimaat, noem maar op.

De Stopera wás een verlaten huis op moment dat De Nationale Opera Lisenka eind mei benaderde. Mefistofele, de op Goethes Faust gebaseerde opera van Arrigo Boito, stond al bijna vier jaar lang geprogrammeerd, maar werd wegens de COVID-19-maatregelen afgelast. Of Lisenka – die nooit eerder zelfstandig een grote zaalproductie had geregisseerd – het gat wilde opvullen. Ze zou die week net haar korte film voor Opera Zuid opnemen, dat stelde ze uit voor een eerste gesprek met Manoj. Die zag de kans net als Lisenka als een fantastisch cadeau én een grote verantwoordelijkheid. ‘Onze collega’s zaten lang zonder werk en nog steeds. Daar zijn we de hele tijd mee bezig.’

Lisenka Heijboer Castañón (foto door Milan Amzic)

Toch wisten Lisenka en Manoj onder de hoede van De Nationale Opera een groot artistiek team en talloze andere professionals aan een contract te helpen. Olga Busuioc zou een heel grote rol zingen in de oorspronkelijke Mefistofele en nu doet ze met ons mee’, zegt Lisenka dankbaar, ‘het is zo cool, zo vet, dat ze dit helemaal heeft omarmd.’ Want onze voorstelling is helemaal geen aftreksel van de geplande Faust-opera’, vult Manoj aan. ‘Dat vonden we niet passend voor het moment. We waren tijden inactief geweest en er heerste grote onzekerheid over wat er allemaal nog zou gaan gebeuren. Het moest gaan over het herbestemmen van alles wat we al hebben en weten, en over wat nú in de wereld speelt: racisme, klimaat, noem maar op.’ 

Het lichaam als archief

‘Veel mensen zullen denken dat Faust [Working Title] over Faust gaat’, zeg ik. Lisenka verkondigt lachend dat ze niks met de hele ‘Faust-mythe’ heeft. ‘Ik vind het eigenlijk interessanter dat hij er niet is.’ Op de vraag of het beter was geweest om van meet af aan alleen te werken met thema’s waarmee ze wel iets heeft, antwoordt ze dat de al vaststaande Faust-kaders houvast boden toen zij en Manoj nog geen flauw idee hadden welke kant het werk op moest, hoe het onder de regelgevingen rondom corona überhaupt vorm moest krijgen. Manoj voegt toe dat de gedwongen verhouding tot Mefistofele ook een kans was om de ‘magistrale muziek uit deze waanzinnige kooropera en onze liefde daarvoor’ te laten doorschemeren.

De voorstelling neemt Faust als letterlijk vertrekpunt en trapt af met een hartstochtelijke bewerking van Prologo in Cielo uit Mefistofele. Bombastische blaaspartijen afgewisseld met dromerige melodieën overbruggen afstanden tot ver voorbij de anderhalve meter. De klanken omsingelen je vanuit de orkestbak, het podium en verrassend genoeg ook de zaal, waar enkele muzikanten en dertig volwassen zangers (de helft van het koor) zich ophouden. Als Manoj zich met zwierende handen tot de mensen achter jouw stoel wendt dan voel je dat je middenin een collectieve ervaring zit. Dat ook jij hier als toeschouwer een rol inneemt. Het is zowel behaaglijk als ongemakkelijk.  

Het gevoel nergens echt thuis te horen is voor ons werk een belangrijk thema

Maar zodra je je in Goethes hemel waant, slaat het stuk een compleet onverwachte richting in. Een meisje grijpt naar een microfoon, vertelt dat ze eigenlijk jazz-zangeres wil worden en nu opeens in een opera staat. De muziek klinkt vanaf dat punt juist minder operatesk. Melancholische zang uit Oost-Europa. Liederen in verschillende talen die zeker geen ongearticuleerd Italiaans of Duits zijn. De vertalingen kun je meelezen in de boventiteling, maar je kunt de teksten evengoed negeren en je laten betoveren door de vreugde en het hartzeer die uit de soms breekbare, dan weer statige tonen oprijzen; door kleurrijke confetti en regen die uit het plafond klettert, door over het podium draaiende decorstukken (inmiddels uitgepakt) uit voorgaande operaproducties, door veertig koorkinderen die van een torenhoge glijbaan glijden. 

Lisenka en Manoj knikken als ik opwerp dat de vele talen en stijlbreuken me soms deden verdwalen. ‘Het gevoel nergens echt thuis te horen is voor ons werk een belangrijk thema’, zegt Lisenka. Haar roots liggen in Peru en Nederland; Manoj werd geboren in Sri Lanka, waar een Nederlands echtpaar hen adopteerde. Hoewel ze allebei totaal verschillende verhalen meebrengen, schept het bi-culturele perspectief een belangrijke band die ze ook delen met hun mede-makers. ‘We vroegen twaalf componisten om bestaand klassiek repertoire uit elkaar te trekken en opnieuw op te bouwen met de kennis van hun eigen geschiedenis in gedachten. Zo hercomponeerde Ravi Kittappa Johannes Brahms’ Schicksalslied in Tamil, een van de belangrijkste talen in Sri Lanka’, vertelt Manoj met opspringende wenkbrauwen.

De honger naar kennis stamt uit Goethes Faust, maar werd ook aangewakkerd door het essay Herdenken herdacht van Simone van Saarloos, een pleidooi voor (kennis van) radicale meerstemmigheid. ‘De stemmen in het operagenre zijn over het algemeen eenzijdig’, verklaart Manoj. ‘Ze vertegenwoordigen het perspectief van de witte man en bevatten veel vrouwenonderdrukking. Één perspectief, één componist, één stuk. Ons werk werpt die verhouding om, maar niet per se vanuit het verlangen om een statement te maken. Wij herkennen ons simpelweg niet in de eenzijdige verhalen, niet in de centrale personages ervan, dus we kunnen ook niet anders. Wat ons werk betekenisvol maakt is dat het uit de uitvoerenden zelf is voortgekomen, uit de archieven van al hun lichamen.’  

Een gat in de programmering leidt tot vernieuwing

Waar de voorstelling stoelt op de soms vervreemdende overvloedigheid, zie ik bij Lisenka en Manoj oprechte bescheidenheid. Ze staan aan het roer van een grootschalige productie, maar beschouwen al hun collega’s voor en achter de schermen als mede-makers en mede-eigenaars. Dit maakt media-aandacht tot een voelbare worsteling, omdat ze niet alle stemmen dankzij wie de voorstelling (ook) bestaat naar het cafétafeltje kunnen meeslepen. De wens om met hiërarchische patronen te breken is nog jong in het instituut van de opera. ‘Het was heel fijn om zangers te vragen zelf aan elkaar te vertellen waar hun muziek over ging en waarom het belangrijk voor ze is’, zegt Lisenka. ‘Hun eigen verhalen deden er in dit project toe, anders dan bij een repertoirestuk waarin rollen vastliggen en de regisseur vertelt hoe die moeten worden uitgevoerd.’ 

Een draaitoneel! Wie heeft er nu een draaitoneel? Zó fantastisch.

Terugdenkend aan het maakproces imiteert ze met haar arm een achtbaan. ‘Het was een emotionele tijd, de veranderlijke RIVM-voorschriften maakten het voor iedereen zwaar. Samenkomen, als dat al kon, mondde uit in therapiesessies want zangers waren echt bang. Ze voelden zich een soort daders en wilden anderen niet in gevaar te brengen. Tijdens de repetities konden ze hun woorden enkel opzeggen, hun zang oefenden ze thuis in hun eentje, maar het zijn mensen die normaal élke dag samen zingen hè?’ Manoj: ‘De eerste week moest ik drie dagen thuis zitten met een kuchje tot mijn coronatest negatief bleek. En bij de persconferentie van een paar weken geleden hielden we ons hart vast. Gaan de theaters toch weer sluiten? Gelukkig mochten we door, maar we houden er rekening mee dat we niet alle voorstellingen kunnen spelen.’

Hoewel Lisenka vijf jaar geleden niet had durven dromen dat ze nu, mede vanwege een pandemie, een grote zaal productie zou regisseren, maakt ze zich zorgen over de toekomst van het muziektheater. ‘Er hangt veel gewicht aan deze opdracht, want grote producties als deze zijn duur, er is niet genoeg steun. Ik hoop dat onze voorstelling heel goed lukt, want daarmee bewijzen we aan het instituut van de opera en aan het culturele landschap van Nederland dat er risico’s moeten worden genomen. Het mooiste geschenk zou zijn dat na onze productie meer instellingen een gat in hun programmering durven laten vallen waarvoor mensen binnen in vijf (geen drie! haha) maanden iets kunnen scheppen. Het zal tot vernieuwend theater leiden. Je maakt echt ander werk als je focust op de expertise die er al ligt. Een draaitoneel! Wie heeft er nu een draaitoneel? Zó fantastisch.’

Vanaf 4 oktober is de opera Faust [working title] hier online te bekijken.

Headerfoto: Michel Schnater (DNO)
Foto Manoj Kamps: Judith Tielemans
Foto Lisenka Heijboer Castañón: Milan Amzic


Mail

Iris Blaak redigeert en schrijft. Ze behaalde de researchmaster Cultural Analysis in Amsterdam. Ze schrijft en filosofeert over het lichaam tot de woorden op zijn en ze vanzelf begint te dansen.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer