De culturele sector is zich de laatste tijd steeds meer bewust van haar maatschappelijke verplichtingen, zoals inclusiviteit en fair practice. Maar worden deze doelen niet ondermijnd door geld te accepteren van bedrijven als Shell? Harriët Bergman sprak met Teresa Borasino, Daniela Paes Leão en andere vrouwen van het geëngageerde kunstenaarscollectief 'Fossil Free Culture NL' over artwashing, politieke kunst en feminisme in tijden van klimaatontwrichting.
Noot van de redactie (10 september)
Na publicatie van dit artikel bracht Fossil Free Culture NL naar buiten dat het een belangrijke overwinning had geboekt: Shell is niet langer sponsor van het Concertgebouw. Dat viert het collectief op 16 september op het Museumplein. Klik hier voor meer informatie.
‘We are extremely fucking angry. And deeply scared. With the whole world at stake, the fossil fuel age must be brought to an immediate screeching halt.’ Deze tekst schalde in de lente van 2018 vanaf de trap van het Van Gogh Museum. Het is het manifest van Fossil Free Culture NL, onaangekondigd gepresenteerd in een burgerlijke ongehoorzame kunstperformance. Veertig mensen hielden de trap bezet en lieten in een prachtig georkestreerde performance hun meegebrachte banners de ruimte vullen. Terwijl de beveiligers aan de banners en sommige performers trokken, ontstond uiteindelijk de tekst ‘End the Fossil Fuel Age Now’.
Twee jaar later is het Museumplein in Amsterdam volledig Shell-vrij. Het Van Gogh museum nam in 2018 de moeite in een persbericht te vermelden dat het niet de banden met Shell verbrak vanwege de artistieke interventies van Fossil Free Culture NL. Ook Het Concertgebouw, het laatste culturele instituut rond het plein dat zich nog liet sponsoren door Shell, vond het nodig te benadrukken niet te zwichten voor activisme.
Daniela Paes Leão, Teresa Borasino en een aantal vrouwen die ook betrokken zijn bij de groep spreken met me over kunst, klimaatverandering, strategie en activisme. Fossil Free Culture NL is een groep kunstenaars, activisten, academici en anderen. Het doel is de banden tussen de cultuursector en de fossiele industrie te verbreken. Tot nog toe gebeurde dat met een klein kernteam en een enorme groep schrijvers, performers, en activisten er omheen. Borasino benadrukt dat er geen strikt onderscheid is tussen kunstenaars en activisten. ‘Vaak word je activist als je actief wordt – maar als je in verzet komt of protesteert, stop je niet met kunstenaar zijn.’ Ook Paes Leão bevestigt dat: ‘We zijn zowel kunstenaars als activisten. Ik ben van huis uit kunstenaar en heb altijd als kunstenaar gewerkt. Maar als kunstenaar leende ik soms tactieken vanuit activisme – graffiti, wildplakken, het publieke domein terugclaimen.’
De professionele achtergronden van de aanwezigen zijn divers
Tijdens de Klimaatconferentie van 2015 in Parijs namen mensen in Nederland de eerste stappen om de cultuursector te bevrijden van de fossiele industrie. Borasino was al actief in de klimaatbeweging, en geïnspireerd door Liberate Tate wilde ze ook een artistieke bijdrage leveren aan de klimaatstrijd. Waar er eerst nog tijdens meetings voorzichtig werd afgetasten, bleek na een tweede performance in het Van Gogh museum al dat Fossil Free Culture NL een feministische groep vrouwen was met doorzettingsvermogen, ambitie, duidelijk artistiek talent en een heldere missie.
Een feministische groep, die bovendien voornamelijk uit vrouwen bestaat. Augustus dit jaar zit ik met zes vrouwen afkomstig uit vijf landen in een park, op en rond een klassiek zwart-wit geblokt kleedje. Eén iemand is in thuisquarantaine in afwachting van een coronatest en één iemand op vakantie. De nieuwste aanwas is Alex, een inheemse Amerikaanse die een ‘persoonlijke connectie heeft met de fossiele industrie en haar koloniale praktijken.’ Haar werk in de culturele sector maakte dat de medeplichtigheid van de kunsten opeens heel dichtbij kwam – opeens moest ze dineren met ‘bourgeois zakenmannen van Shell.’ Fossil Free Culture NL voelt voor haar daarom als een verademing.
De professionele achtergronden van de aanwezigen zijn divers, met betrokkenen vanuit klimaatactivisme, de universitaire wereld en de culturele sector. Wat verbindt deze groep, naast dat ieder deelgenoot soms zwetend wakker wordt vanwege de gevolgen van klimaatontwrichting? 'Ik wil gewoon effectief zijn,' 'dit is mooi,' 'hier zit een plan achter,' 'ik ben kunstenaar en wil dat inzetten,' 'ik ben greenwashing en artwashing helemaal zat.'
Katja Schuurman liet zich gebruiken om de sympathie van een mensenrechtenschender en ecocidepleger op te krikken
We praten verder over wat sponsoren van kunst allemaal inhoudt. Greenwashing verwijst naar het opgroenen van het imago van een onverantwoordelijk of vervuilend bedrijf. Een voorbeeld is Shells #ridearoundtheworldchallenge, waarin BN’er Katja Schuurman zich laat gebruiken om de sympathie van een mensenrechtenschender en ecocidepleger op te krikken. Artwashing is de poging het imago op te vijzelen door kunst te sponsoren. Zo heeft de provincie Groningen, actief leeggezogen door GasTerra en de GasUnie omwille van hun aardgas, in ieder geval nog een mooi museum overgehouden aan zijn gasmaffiatrauma.
Naast dat cultuur sponsoren een schijntje is van het totale budget van zulke bedrijven, en in het voorgenoemde geval zelfs een belediging is naar de Groningers, is artwashing ook een geniepige manier om meer invloed uit te oefenen. Bij de businessclub van het Concertgebouw komen veel invloedrijke mensen samen, net zoals de openingen van het Van Gogh Museum de crème de la crème trekken. In het British Museum had British Petroleum zelfs invloed op de tentoonstellingen. Voor niets gaat de zon op: terwijl het museum haar culturele schatten koestert, draagt ze impliciet bij aan klimaatontwrichting.
Na afloop van het gesprek wijs ik erop dat we allemaal vrouwen zijn. Heeft dat invloed op de organisatie, en op de performances? Borasino antwoordt: 'Het affectieve gedeelte van het werk dat we doen is heel belangrijk. We proberen de affectieve kracht van kunst in te zetten om mensen echt te bewegen en tot actie aan te sporen. Meer door emotie dan door ratio.' Dat komt aan. 'We willen mensen in het hart raken. Dat heeft deels iets te maken met dat we een feministisch of vrouwelijk collectief zijn – we articuleren emoties doorgaans beter dan veel mannen, en we willen niet op een top-down rationele manier mensen raken… dat heeft tot nu toe nog niet goed gewerkt. We willen mensen eerder op een emotioneel vlak raken.' Daarnaast vermoed ik dat de verscheidenheid van achtergronden van de vrouwen ook bijdraagt aan hun nadruk op klimaatrechtvaardigheid.
Een van de bezoekers dreigt een kunstenaar van het balkon te duwen
De kunstenaars zien klimaatontwrichting niet alleen als een kwestie van graden en beleidsstukken, maar ook als vraag naar verhoudingen, macht, kolonialisme, en verschillende maten van kwetsbaarheid. Borasino beschrijft hun analyse als 'een systemische blik op het probleem, het is niet alleen een technisch probleem, zoals een teveel aan CO2 in de lucht. We leggen verbanden tussen klimaat én patriarchaat én racisme. Zowel in de gesprekken die we voeren, als in de interventies en de teksten die we daarover naar buiten brengen.'
We bespreken niet alleen de theorieën over sociale verandering van de groep, maar ook de momenten die hen juist raken. Geslaagde performances, nare reacties, een nacht in de cel. Zoals de laatste van de drie achtereenvolgende performances vorig jaar september, in het Concertgebouw, toen aan het eind van een concert een storm gecreëerd werd. Duizenden blaadjes met dissonante muziek worden vanaf de balkons naar beneden gegooid. Een van de bezoekers dreigt een kunstenaar van het balkon te duwen. ‘Als een terroristische aanslag,’ mailt een andere, of dezelfde bezoeker, naar FFC-NL, ‘de volgende keer duw ik je er af.’
Om dit beeld te creëren is nagedacht over de juiste dikte van het papier, een bevriend muzikant gevraagd dissonante muziek te schrijven, en uren geoefend. Deze performance, en de reacties erop van sommigen, onderstreept ook een andere ervaring die Paes Leão benoemt. 'Als je performances doet, ben je alleen bezig met de esthetische kant ervan. Maar op het moment dat je met kunst civil disobedience beoefent, gaat de uitvoering veel verder dan alleen het beeld. Je ervaart geweld, vanuit publiek of beveiliging. Dat maakt de ervaring van de performance anders. Je moet sterk in je schoenen staan. Het is tegen de stroom in.'
Het doel van Fossil Free Culture NL is om de culturele sector te bevrijden van de fossiele industrie. Door de werkvorm, bereikt de groep echter veel meer. Naast dat de performances en de video-montages de acceptatie van Shell telkens ietsje verder doen afbrokkelen, bereiken de interventies van Fossil Free Culture NL ook een ander publiek, en op een andere manier. Op het zwart-wit geblokte kleedje in het park spraken we over kunst met een politiek thema, en kunst die een politieke interventie probeert te maken.
We concluderen dat kunst politiek genoemd kan worden als ze poogt meer te doen dan alleen bewustwording – als het gaat over een anders waarnemen en anders ervaren. Kunst kan ook decoratief zijn. Of niet geëngageerd. De kunst van Fossil Free Culture NL is duidelijk geëngageerd en gericht op een maatschappelijke verandering. De hittegolf van augustus en de pandemie zouden het besef dat die verandering noodzakelijk is kunnen vergroten. 'En mocht dat niet bij alle culturele instanties zo zijn, dan helpt de belofte aan het eind van ons manifest misschien', lacht een van de vrouwen in het park. 'Cultural institutions that fail to liberate themselves from the influence of this ecocidal industry shall receive a relentless series of reputation corroding performances on the subject, wherever and whenever they may cause most embarrassment. We’re not joking.'
Beeld door Laura Ponchel.
