Asset 14

Kalm zijn, dat is bijna gelukkig zijn

Gustave Flaubert, die kennen we natuurlijk van Madame Bovary. Rutger leest na jaren eindelijk een bundeltje met brieven van de Franse schrijver en is diep onder indruk.

Toen ik een paar maanden geleden lid werd van de lees-site goodreads.com, had ik niet door dat mijn profiel met Facebook verbonden was, waardoor alle literaire informatie die ik daar invulde, ook direct in de news feed van mijn vrienden terechtkwam. Het stond toch wat protserig: “Rutger leest Haat is een deugd van Gustave Flaubert”. Eigenlijk was ik het boek helemaal niet aan het lezen, maar lag het al jaren op mijn nachtkastje, nadat een kennis het tijdens een dronken avond tegen mijn borst had gedrukt met de woorden: “Leen… Dit.” Ik staarde naar de onvrijwillige Facebook-mededeling. “Ja, en? Wat kan mij het schelen wat jij leest?” hoorde ik de mensen denken. Maar al snel was daar de eerste like, van een oudere, belezen kennis. Even later tikte hij netjes op mijn wall: “Dat is grandioos, dat je dat leest! Die brieven blijven je je hele leven bij. Niet alleen vanwege de stijl, maar ook vanwege de levenshouding die eruit spreekt.” Het stimuleerde me om er toch maar eens in te beginnen en hij had natuurlijk gelijk; de fascinerende correspondentie van Flaubert (1821-1880) maakt je een beter mens.

Een depressieve neuroot die de wereld haat

Als beroemdheden in interviews terugblikken op hun leven, hebben ze de neiging om het te zien als een lineair verhaal, met hun succes als logisch eindpunt. Het verleden wordt altijd geïdealiseerd, omdat het overzichtelijker is dan het rommelige heden of de onzekere toekomst. Zelfs de oorlogen van toen lijken in onze moderne ogen op een deftig toneelspel. Wij kennen Gustave Flaubert vooral als de grote schrijver van Madame Bovary (1856), een boek dat we op de middelbare school hebben gelezen. In zijn romans hanteerde Flaubert ook een feilloze, bijna klinische stijl – hij werkte soms dagen aan een alinea, op zoek naar le mot juste (het juiste woord). Maar in zijn brieven zien we een imperfecte man die overloopt van de passie, het cynisme en de twijfel, een depressieve neuroot die de wereld haat. Dat is troostend voor mensen die weleens hetzelfde soort gevoelens hebben.

Illustratie: Ludwig Volbeda

Flaubert begint op vroege leeftijd met het schrijven van brieven. De stijl is echter al zo volwassen en vol zelfvertrouwen, dat je jezelf er af en toe aan moet herinneren dat hier een jongen van veertien aan het woord is: “De volksvertegenwoordigers zijn niet meer dan een weerzinwekkend stel verraders, hun filosofie heet eigenbelang, hun voorkeur laaghartigheid, hun eergevoel is niets dan stompzinnige trots, hun ziel slechts een hoop modder.” In zijn jonge jaren is Flaubert een echte romanticus, die hunkert naar de tijden van Homerus en Shakespeare, en die de Kunst boven alles stelt: “Voor de ware kunstenaar is de wereld slechts een klavecimbel. Aan hem er klanken aan te ontlokken die verrukken of de rillingen over je rug doen lopen. Goed en slecht gezelschap dient bestudeerd te worden. De waarheid is overal. Laten we alles begrijpen en niets afkeuren, dat is de manier om veel te weten te komen en kalm te zijn, en dat is al heel wat, kalm zijn, dat is bijna gelukkig zijn.”

Drie voorwaarden voor geluk: domheid, egoïsme en goede gezondheid - maar vooral domheid

Kalm zijn, dat is Flauberts grootste streven, want hij wist al van vroeg af aan dat ‘geluk’ niet voor hem bestemd was. Zo schrijft hij in 1845 aan een vriend: “Het gaat redelijk goed sinds ik me erin heb berust dat het altijd slecht met mij zal gaan.” Volgens hem zijn er drie voorwaarden voor geluk: domheid, egoïsme en goede gezondheid - maar vooral domheid. Flaubert is te vaak teleurgesteld in het leven, en besluit zich als een kluizenaar terug te trekken, volledig in dienst van zijn werk. “Breek met de buitenwereld, leef als een beer – een ijsbeer – laat alles stikken, alles en jezelf inbegrepen, behalve je intelligentie.” Hij streeft ernaar zijn grote gevoelsleven (uit zelfbescherming?) in te perken: “Syfilis valt minder te vrezen dan hartstocht. De zweren aan je jongeheer kunnen nog uitgebrand worden, die aan je hart niet.” Flaubert heeft als zoon van een overleden arts een klein fortuin tot zijn beschikking, en zal zijn hele leven met zijn moeder in een kasteeltje in de buurt van Rouen wonen. Hij leest en schrijft soms acht tot tien uur per dag, maar vindt alles wat hij produceert slecht en vraagt zich af of hij ooit iets zal publiceren. In 1846 wordt hij toch verliefd, op de jonge dichteres Louise Colet (1810-1876).

In zijn brieven aan Colet is Flaubert opvallend openhartig (zij refereert aan zijn ‘cynische oprechtheid’), hoewel hij in fysieke zin zijn afstand houdt: ze ontmoeten elkaar soms in een stadje tussen Rouen en Parijs, maar Flaubert weigert herhaaldelijk haar verzoeken om langs te mogen komen of samen te wonen, tot grote frustratie van Colet. Hij vertelt haar over zijn zelfspot: “Wat me verhindert mezelf serieus te nemen, hoewel ik tamelijk ernstig van aard ben, is dat ik mezelf enorm belachelijk vind, niet van dat belachelijke van bepaalde situaties, wat het komische op het toneel uitmaakt, maar het belachelijke dat inherent is aan het menselijk leven zelf en dat zich bij de simpelste handeling, het gewoonste gebaar, manifesteert. Ik kan mij bijvoorbeeld nooit scheren zonder in lachen uit te barsten, zo idioot vind ik dat.” IJdelheid is wat de mens drijft, maar tegelijk het grootste gevaar: “Succes is een gevolg en mag geen doel zijn.”

"zij zijn op zoek naar het doel van het leven en de afmetingen van het oneindige. Hoe wilt u de spaken van een draaiend wiel tellen?"

Toch breekt Colet met hem, en Flaubert volhardt in zijn eenzaamheid. “Het is een degeneratieverschijnsel, niet aan jezelf genoeg hebben. De ziel moet in zichzelf volledig zijn.” Hij voltooit op 35-jarige leeftijd Madame Bovary, en blijft koel onder het succes, dat hem veel nieuwe vrienden oplevert. Flaubert ergert zich intussen aan de opkomende socialisten en hun roep om gelijkheid: “Er is een permanente samenzwering tegen alles wat origineel is. Hoe meer kleur, hoe meer reliëf je hebt, des te meer aanstoot zul je geven.” Zij streven naar een utopie, iets waarvan Flaubert walgt. Naarmate hij ouder wordt, groeit de overtuiging om in het nu te leven, ‘alles te accepteren’: “Lichtzinnige, bekrompen lieden en verwaande, bevlogen geesten willen overal een conclusie in vinden; zij zijn op zoek naar het doel van het leven en de afmetingen van het oneindige. Hoe wilt u de spaken van een draaiend wiel tellen?”

Flaubert wordt vaak gek van het schrijven, dat moeizaam gaat. “Ik begin te geloven dat ik in mijn leven de verkeerde weg ben ingeslagen, maar was ik vrij in mijn keuze? De burgerman is gelukkig! En toch zou ik er geen willen zijn.” Hij ziet de kunst als iets heiligs, dat dan ook nooit met geld geassocieerd dient te worden. In het licht van de Nederlandse kunstbezuinigingen zijn deze zinnen interessant: “Kunst scheppen om geld te verdienen (…) is de verfoeilijkste aller prostituties.” En: “Wij zijn luxearbeiders; niemand is rijk genoeg om ons te betalen. (…) Het verband tussen een vijffrancstuk en een idee zie ik niet. We moeten de Kunst om de Kunst zelve beminnen, en anders verdient het laagste baantje de voorkeur.”

cynisch en romantisch, chagrijnig en lief, wanhopig en vrolijk.

Het mooiste aan Flaubert is zijn hypocrisie. Omdat hij zo ontzettend eerlijk is, spreekt hij zichzelf vaak tegen, zoals met zijn verliefdheid op Colet. Hij is net zo dubbelzinnig als het leven zelf. In zijn brieven verkondigt hij regelmatig dat een schrijver geen mening mag hebben, dat de toekomst en politiek hem niet interesseren, om zich dan drie maanden later weer op te winden over de wereld om hem heen: “Over tien jaar kunnen de mensen misschien niet eens meer een schoen maken, zo afgrijselijk stompzinnig worden ze!” Hij erkent: “Zodra ik mij nergens meer kwaad over maak, zal ik als een pop waar men de stok uit heeft gehaald, in elkaar zakken.” De grote schrijver is cynisch en romantisch, chagrijnig en lief, wanhopig en vrolijk.

Op de ochtend van 8 mei 1880 neemt Flaubert een bad en overlijdt onverwachts, zonder duidelijke oorzaak. Het is hem niet gelukt zijn laatste roman te voltooien, maar hij heeft nooit geleefd als een burgerman, en heeft zichzelf goed leren kennen. Mensen om hem heen maakten zich druk om kleine, betrekkelijke dingen. “Het lijkt me mooier om te proberen het hart van generaties van een paar eeuwen later sneller te laten kloppen en het met zuivere vreugde te vullen.” Goede Gustave, dat is gelukt.

Mail

Rutger Lemm is schrijver, grappenmaker en scenarist. In 2015 verscheen zijn debuut, 'Een grootse mislukking'. Hij is een van de oprichters van Hard//hoofd.

Ludwig Volbeda is tekenaar. Hij houdt van landschappen bekijken, boeken lezen, brieven schrijven, machines niet begrijpen en werken in schetsboekjes.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Pekingeend

Winnaar juryprijs Het Rode Oor: Pekingeend

Twee personen blijven samen achter in de keuken, waar ze tijdens het bereiden van een pekingeend steeds dichter verstrikt raken in het spel van aanrakingen, blikken en opdrachten. Met Pekingeend won Fleur Klemann de juryprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

De dood van Giorgio Armani sluit een hoofdstuk in de mode, maar zegt ook veel over de toekomst van onze kleding. In deze column legt Loïs Blank uit hoe Big Fashion steeds meer terrein weet te winnen in onze kledingkasten. Lees meer

Auto Draft 10

Als je te pletter slaat, dan klinkt dat zo

Midden in de nacht springt een man van een richel. Nee, geen man; een held. En iedereen weet: een man zoals Luciano slaat niet te pletter. In dit korte verhaal van Julien Staartjes bewegen de achterblijvers zich tussen het postuum cancelen of aanbidden van de man met gladde benen en mierzoete tong. Lees meer

De achterblijvers

De achterblijvers

Fietsend over een jaagpad reflecteert Gert-Jan Meyntjens op zijn rol als echtgenoot en vader, en neemt hij je mee op een zoektocht naar wat het betekent om man te zijn. Zonder bitter te worden. Lees meer

Binnen de context van twee

Binnen de context van twee

In haar gedicht onderzoekt Sytske van Koeveringe de betekenis en fascinatie van het getal twee. Via paren, tegenpolen en verbindingen ondervinden twee vrouwen de mogelijkheden van samenzijn. Is er balans in vereniging? Lees meer

Ik sliep rechts

Ik sliep rechts

Daten met iemand aan de andere kant van het politieke spectrum? Naomi Ronner deed het. In dit essay beschrijft ze haar ervaringen. Lees meer

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Altijd aanwezig, maar niet gewenst: Marthe van Bronkhorts rouw reist met haar mee. Lees meer

De kleinste kans

De kleinste kans

Roosje van der Kamp bereidt zich altijd voor op het ergste. Een vreemd plekje op haar huid, opladers in het stopcontact: overal schuilt gevaar. Als ze achter een geheim komt in de familie begrijpt ze beter waar haar angsten vandaan komen. Ze vertelt erover in dit openhartige essay over intergenerationeel trauma. Lees meer

:Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Het plezier van de leugen en de bevrijding van de agressie: volgens Zomergast Herman Koch verfraait iedereen het leven een beetje met leugens. Lees meer

Hondenvoer

Hondenvoer

Een overleden hondje zorgt ervoor dat moeder en dochter in een strijd belanden. Ze willen beiden laten zien wie er meer van het dier gehouden heeft. In dit verhaal van Keet Winter mondt die spanning tussen de twee vrouwen uit in een pijnlijk diner. Lees meer

Hondenvoer 1

It takes an adult to raise a village: Halsema is streng, rechtvaardig, en een tikje autoritair in Zomergasten

De bedachtzame, maar mediagetrainde, Femke Halsema nam ons als Zomergast mee in de bestuurlijke (opvoed)dilemma’s uit haar werk. Als een klassiek ouderfiguur toont ze zich streng en rechtvaardig, maar mist ze óók zelfinzicht op sommige punten. Lees meer

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

‘Uğur Ümit Üngörs fragmenten zijn broodnodige kost voor een samenleving die consequent doet alsof wijdverbreid extreem (staats)geweld een ver-van-mijn-bedshow is.’ Terwijl Zomergast Üngör zichzelf kundig naar de achtergrond werkt, maakt hij duidelijk dat de zomer vele winters verstopt. Met opgewekte grimmigheid vraagt hij ons om ons zorgen te maken over het leed van anderen. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer