Gedurende het hele jaar zal hard//hoofd in het kader van zogenoemde Late Night Café's samenwerken met Entrée. De zes edities van het Late Night Café zijn elk gekoppeld aan een eigen thema. Elke editie wordt aan twee van onze redactieleden de opdracht gegeven een bijdrage te leveren, geïnspireerd op het thema van de betreffende avond. Het resultaat hiervan verschijnt op onze website en zal op de Late Night's eveneens onderdeel uitmaken van het programma.

Aanstaande vrijdag 24 september vindt de eerste editie van Late Night Café plaats in het Concertgebouw te Amsterdam. In relatie tot het thema van deze avond, "Klank & Kleur", onderzoekt Brankele wat er achter onze ervaringen schuilgaat: klank zien en kleuren horen.
_________

Zou je liever blind of doof zijn? Het is één van die irritante vragen waar geen goed antwoord op te geven valt. Een wereld zonder uiterlijk, of zonder geluid, is nauwelijks voor te stellen. Juist de kleuren en klanken van alles om ons heen creëren onze waarneming, onze verbeelding en ons geheugen. Zij geven vorm aan het leven dat we leiden, zowel in verleden, heden als toekomst. Probeer maar eens een herinnering of toekomstwens voor ogen te halen zonder dat je daarbij overspoeld wordt door een mengelmoes van - mentaal weergegeven - gesprekken, gezichten, omgevingen en geluid. En andersom geldt het ook: zintuiglijke prikkelingen kunnen de meest levendige herinneringen oproepen. Denk aan de melodie van een liedje dat je vroeger vaak gehoord hebt en je daarmee direct terug in je kindertijd werpt. Of het zien van een vergeelde foto die je met genoegen terug doet denken aan die intens heftige vakantieliefde. Kortom, er worden voortdurend associaties gelegd tussen de informatiestromen van verschillende zintuigen. Beeld roept klanken op, en andersom.

Synesthesie

In onze hersens worden al die zintuiglijke entiteiten geïntegreerd tot een aansprekend geheel. Hierbij wordt informatie van het ene kanaal omgezet in informatie van het andere. De inter-zintuiglijke associaties die zo ontstaan, zijn bij sommige mensen sterker dan bij anderen. Een extreem voorbeeld hiervan is synesthesie (uit het Grieks: ‘syn’ = samen, ‘aesthesis’ = waarnemen). Mensen met synesthesie associëren bepaalde vormen, beelden, kleuren of klanken zo sterk met elkaar, dat ze onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Zo wordt bijvoorbeeld bij het horen of zien van een bepaalde muzieknoot, cijfer, of weekdag steevast een specifieke kleur waargenomen. Maandagen kunnen dan oprecht blauw zijn, de noot ‘a’ klinkt geel, en alle vijven lichten bijvoorbeeld groen op.

Kleur horen en klank zien

Muziek is voor bepaalde synestheten onlosmakelijk verbonden met kleur, afhankelijk van de toonsoort. Dit veroorzaakt een heel intense waarneming, omdat de twee zintuigen elkaar versterken. De Hongaarse componist Franz Liszt (1811-1886) had ook synesthesie, en verzocht het orkest dan ook ‘wat meer blauw te spelen’. Zelfs al was het een synestheten-orkest geweest, echter, had de compositie hierdoor waarschijnlijk niet blauwer geklonken dan het geval was, aangezien er verschillende blauw-klank associaties hadden bestaan onder de musici.

Beeld: Beeldredactie. Bewerking van platenhoes Joy Division.

LSD?

Niet iedere synestheet heeft noodzakelijkerwijs dezelfde soort associaties en ze verschillen per persoon in intensiteit. Per individu veranderen de karakteristieke waarnemingen echter niet. De maandag de week erop zal dus niet opeens als rood ervaren worden en de letter ‘k’ roept altijd dezelfde kleurervaring op. Ook bestaan de associaties al vanaf de geboorte, zijn ze compleet onwillekeurig en hebben ze geen direct verband met bepaalde situaties of gebeurtenissen.

Synestheten zijn niet ziek, of voorzien van oneindige hoeveelheden LSD, wat eerder wel gedacht werd. Wel is het zeldzaam – zo’n 5% van de bevolking heeft een bepaalde mate van synesthesie – en kan het erfelijk bepaald zijn. Onder kunstenaars komt het zeven keer vaker voor dan normaal. Misschien niet zo gek, als je je bedenkt dat synestheten waarschijnlijk een stuk beter zijn in het creëren van metaforen en andere creatieve associaties.

Cross-sensuality

Bij synesthesie werken de zintuigen op een ongewone manier samen. Stimulatie van een zintuig leidt automatisch tot ervaringen in een ander zintuiglijk domein. Het is alsof de paden van bijvoorbeeld gehoor en zicht neurologisch met elkaar verbonden zijn, en je op weg naar ‘klank’ sowieso langs ‘kleur’ komt. Deze theorie is aannemelijk gemaakt bij de soort synesthesie waarbij letters gekleurd waargenomen worden. Vergeleken met niet-synestheten blijkt er inderdaad een toegenomen aantal kruisverbindingen te zijn tussen het hersengebied waar cijfers en die waar kleuren worden verwerkt. Bovendien blijken de synesthetische ervaringen intenser naarmate er meer kruisverbindingen zijn.

Kortom, wanneer een cijfer wordt waargenomen, wordt het kleurgebied automatisch aangeschakeld, wat de waarneming van een gekleurd cijfer tot gevolg heeft. Hoewel een toegenomen aantal neurale verbindingen voor de kleur-klank associaties nog niet is aangetoond, ligt het gebied van kleurverwerking wel dicht bij de plek waar toonhoogte verwerkt wordt. Het is dus best aannemelijk dat ook tussen die hersengebieden de violen blauw gestemd worden.

Er wordt gedacht dat iedereen geboren wordt als synestheet, maar dat de kruisverbindingen daarna al snel verbroken worden. Ergens best jammer dat we niet allemaal over zo’n multi-zintuiglijke waarneming beschikken. Toch ervaren ook niet-synestheten klanken intenser als ze gekoppeld worden aan kleuren. Er wordt immers geen techno- of electro-concert meer gegeven zonder spectaculaire lichtshow, want deze draagt duidelijk bij aan ‘een stukje genieting voor de luisteraar’. De volgende keer dat Liszt wordt opgevoerd in het Concertgebouw dus wat blauwe lichteffecten erbij graag.

_________
Het Late Night Café is onderdeel van de AAA-Serie van het Koninklijk Concertgebouworkest. "Klank & Kleur" is de eerste in een serie van zes Late Night Café's, verspreid over heel komend seizoen: Klank & Kleur (24 september), Het Geheim (29 oktober), Second Life (10 december), De Nacht (21 januari), Out of Control! (24 maart) en En Route (17 juni).
Aanstaande vrijdagavond 24 september vanaf 22.00u vindt Late Night Café: "Klank & Kleur" plaats in het Concertgebouw Café te Amsterdam. Voor meer informatie over de line-up van de avond zie www.entreeweb.nl.

Share

Tweet

Mail

App

Brankele Frank