Rutger werkt in de financiële sector en ziet hoe de koude wetten van de markt ons dagelijks leven steeds meer overheersen. " /> Rutger werkt in de financiële sector en ziet hoe de koude wetten van de markt ons dagelijks leven steeds meer overheersen. " />
Asset 14

Dit! Is! Economie!

Rutger heeft een bijbaantje als vertaler van financiële rapporten. Hierdoor realiseert hij zich dat de immorele wetten van de economie alles overheersen, zoals ook zijn middelbare schoolleraar Arnold Heertje hem ooit duidelijk maakte. Vervolgens legt Rutger aan de hand van de maatschappijtheorie van de Duitse filosoof Habermas uit wat hier nu precies mis mee is en wat een oplossing zou kunnen zijn.

Sinds kort werk ik in de financiële sector. Ik behoor tot de meute die ’s ochtends schouder aan schouder de Sp!ts lezend in de metro naar Gaasperplas staat. Ik spoed mij net als alle andere sukkels door de troosteloze omgeving van de Amsterdam ArenA naar mijn kantoorgebouw. Eenmaal op de elfde verdieping vertaal ik beoordelingen van aandelenfondsen uit het Engels naar ons Nederlandsch. Goed, het is slechts voor twee dagen per week, maar nu al maakt dit ritme me extreem droevig. Na een week herkende ik de Aziatische jongen die onderaan de roltrap de Metro uitdeelt en bij de AH To Go rekende telkens dezelfde intens chagrijnige vrouw mijn Dubbelfrisss af.

Maar buiten de sleur die de eerste stappen in een kantoorbestaan mij opleverde, leerde ik een heel specifieke wereld kennen: de wereld van de economie. Nu snap ik niets van die wereld. Ik weet niet wat aandelen of obligaties zijn, begrijp niets van hypotheken of pensioenfondsen. En ik ben lang niet de enige. Tijdens de kredietcrisis in 2008 kwam dat extra pijnlijk aan het licht, toen plotseling iedereen een totaal ongefundeerde mening over de economie had.

Op de middelbare school had ik in de derde klas les van de beroemde econoom Arnold Heertje. De eerste dag was legendarisch. De klas was uitzonderlijk stil: alle gymnasiumkindjes hadden de avond van tevoren van hun ouders gehoord wie Heertje was en hoe bijzonder het was dat hij juist onze klas zou gaan onderwijzen. Heertje zelf stond op van achter zijn bureau; iedereen keek ademloos toe. Met karakteristiek overslaande stem zei hij: “Wie van jullie… weet wat de economie is?” De kinderen bleven hem gespannen aankijken, niemand wilde toegeven dat hij het antwoord niet wist, maar als we zouden zwijgen zou hij het misschien vertellen.

Heertje liep op een jongen op de eerste rij af, het was Laurens, een klein ventje met een baseballcap en een enorm grote bek. Hij kromp ineen. Heertje pakte het petje van zijn hoofd, speelde er even mee en zei toen: “Wat een leuk petje.” Iedereen lachte opgelucht. Vervolgens keek hij weer naar Laurens en vroeg: “Hebben je ouders thuis ook een petje op? En je broertjes en zusjes?” Nu lachte Laurens zelf ook. Met een zwaai van zijn arm maakte Heertje een einde aan de hilariteit. Hij hield het ding omhoog en riep: “Dit petje, DIT IS ECONOMIE!” Hij gooide het petje terug op Laurens’ tafel en begon andere voorwerpen te pakken: “Deze pen is economie! Deze jas is economie! Deze papieren zijn economie! Mijn das is economie! Dit is ALLEMAAL economie!” De klas sidderde.

Heertje was uiteindelijk toch een hoogleraar die ons met ‘meneer’ en ‘mevrouw’ aansprak en niet met pubers kon omgaan. Het is het enige wat ik van zijn lessen begrepen heb: alles wat wij gebruiken is economie. Tijdens mijn vertaalwerk realiseer ik me steeds meer dat er een hele sector is die het dagelijks leven van mensen beschouwt als een middel om winst te maken. De aandeelfondsen waar ik over lees zijn gericht op consumentengoederen, energieverbruik, telecommunicatie: het menselijk gedrag wordt gezien als een wetmatigheid waaraan door slimme beleggingen geld verdiend kan worden. Het feit dat ik in een café een bepaald biermerk bestel, of welk telefoonabonnement ik afsluit, of dat ik een meisje mee uit eten neem: dit is allemaal economie.

De financiële sector is echter afgezonderd van de samenleving en zodoende realiseren mensen zich dit niet of nauwelijks. Het paradoxale is bovendien dat deze allesomvattende sector blind is voor onze waarden en de betrokkenen niet of nauwelijks verantwoordelijkheid tegenover de samenleving lijken te voelen. Uit de rapporten die ik op mijn bijbaan lees spreekt een stuitend gebrek aan moraal, gevoel voor individualiteit, schoonheid en maatschappelijke betrokkenheid. Sterker nog, deze eigenschappen worden als hinderlijk ervaren. De economische wetten zijn slechts op winst gericht. Ik heb één rapport vertaald over een fonds dat bepaalde principes kende. Ze belegden niet in bedrijven die juridische problemen hadden gehad en sowieso niet in onethische industrieën als pornografie en de wapenhandel. Dit fonds kreeg een negatieve beoordeling, omdat ‘het beleggingsuniversum’ te beperkt was.

Het gevaar dat een overheersing door een dergelijke apathische en immorele sector met zich meebrengt werd in 1981 helder geformuleerd door de filosoof Jürgen Habermas toen hij zijn wereldberoemde en nog altijd actuele tweedelige werk “Theorie des kommunikatieven Handelns” schreef. Habermas constateert hierin dat er twee soorten van communicatie (handelen) zijn: communicatief en strategisch. In het geval van communicatief handelen vindt er een uitwisseling tussen twee mensen plaats waarbij de waarde van de ander van belang is en dwang nooit een rol kan spelen omdat er overeenstemming op basis van rationele argumenten plaatsvindt. Een strategische handeling is ook rationeel, maar hierbij is de waarde van de ander totaal onbelangrijk: het enige wat telt is het resultaat. Een bakker die een brood bakt en dat voor een redelijke prijs verkoopt, handelt communicatief. Een bank die een particulier een lening aanpraat om winst te kunnen maken op de afbetaling, handelt strategisch.

Aan de hand hiervan deelt Habermas de maatschappij op in twee delen: de leefwereld en het systeem. De leefwereld is het terrein van de cultuur, de persoonlijkheid en de sociale netwerken, kortom van ons dagelijks leven. Hier vindt het communicatieve handelen plaats, dat is gericht op het bereiken van overeenstemming over wat op dat moment speelt (waarheid), wat goed is (juistheid) en wat echt is (waarachtigheid). Het systeem staat op de achtergrond en is het terrein van de bureaucratische apparaten van de staat, de bureacratie en de economie. Hier heerst het strategische handelen.

In zekere zin maakt het systeem ons dagelijks leven mogelijk: de strategische wetten van de staat, de economie en de wetenschap bieden ons veiligheid, luxe en vooruitgang. Maar volgens Habermas is er in de moderne, twintigste-eeuwse maatschappij een probleem ontstaan wat hij ‘de kolonisering van de leefwereld’ noemt. Met andere woorden: het systeem is de leefwereld aan het binnendringen en zo begint ook hier het strategisch handelen te overheersen. Het gevolg is de individualistische mens, met een gebrek aan empathie en een economische instelling ten opzichte van alles, tot omgang met de familie en het vinden van een levenspartner aan toe. De vraag ‘wat valt er te winnen?’ is de vraag ‘wat kunnen we bereiken?’ aan het verdringen.

Ook ik merk dat ik steeds strategischer in het leven sta. Bij het uitgaan denk ik steeds vaker: “Wat valt er te halen vanavond?” Vervolgens bekijk ik mijn gezelschap: heb ik deze vrienden lang niet gezien, gaan ze me nog verrassen? Gaan we naar een club die ik nog niet ken? Zijn daar leuke meisjes? Kortom: gaat deze avond mij verrijken of kan ik net zo goed naar huis gaan om daar The Sopranos te kijken? Sociaal netwerken en de overdreven nadruk op carrières en CV’s zijn ultieme voorbeelden van strategisch handelen. Andere mensen zijn in dit geval slechts hulpmiddelen bij jouw streven om je geluk te maximaliseren.

Volgens Habermas moet het systeem teruggedrongen worden en weer dienstbaar aan de maatschappij zijn. Hierin schuilt een taak voor de kunst, wetenschap en filosofie: zij moeten volgens hem het communicatief handelen stimuleren. Habermas verwijt deze sectoren dat ook zij aan de wetten van de markt onderworpen zijn. Ook de journalistiek, een belangrijke maatschappelijke factor, heeft sinds de beursgang van kranten in de jaren ’90 een steeds strategischere mentaliteit aangenomen. Dit zijn echter bij uitstek onderdelen van de leefwereld die in voortdurende communicatieve dialoog met de samenleving zouden moeten staan. De kunst, wetenschap, filosofie en journalistiek zijn er om mensen nieuwe inzichten te geven en zelf ook van de maatschappij te leren. Zo vindt er vooruitgang in de communicatieve rationaliteit plaats en kan de leefwereld zich tegen de infiltratie van het systeem verzetten. Habermas constateert echter dat deze facetten steeds verder geïsoleerd van de samenleving raken. Dit vraagt om zelfreflectie binnen deze sectoren. Dankzij het systeem (de economie, politiek en bureaucratie) zijn de basisvoorwaarden van de leefwereld gewaarborgd. Maar om de waarden van de leefwereld te sterken en vooruit te helpen dienen andere onderdelen hun verantwoordelijkheid te nemen.

Volgens Habermas is het onrealistisch om te verwachten dat de economische sector ooit gevoelig zal zijn voor individuen, moraliteit of schoonheid. Het is het systeem eigen om blind voor deze eigenschappen te zijn. Dat zie ik ook bij mijn vertaalwerk: alle rapporten spreken over het ‘slechte jaar’ 2008, maar in 2009 haalde iedereen opgelucht adem en ging op dezelfde voet verder. Er zijn geen lessen geleerd. We kunnen blijkbaar niet verwachten dat het systeem mededogen gaat voelen voor de leefwereld. Maar we kunnen als samenleving wel eisen dat de verhouding weer in ons voordeel komt te liggen. De kunst, de wetenschap, de filosofie en de journalistiek hebben hier een belangrijke taak in. Het wordt tijd dat wij de economie weer gaan gebruiken, in plaats van andersom.

Mail

Rutger Lemm is schrijver, grappenmaker en scenarist. In 2015 verscheen zijn debuut, 'Een grootse mislukking'. Hij is een van de oprichters van Hard//hoofd.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer