De gruwelijke dood van Milly Boele roept weer de vraag op: waarom zijn we zo gefascineerd door afschrikwekkende beelden?" /> De gruwelijke dood van Milly Boele roept weer de vraag op: waarom zijn we zo gefascineerd door afschrikwekkende beelden?" />
Asset 14

Beelden van geweld

Nederland was geschokt door de dood van de 12-jarige Milly Boele, maar wilde tegelijkertijd niets liever dan een glimp opvangen van het horrorscenario in Dordrecht. Deze fascinatie is van alle tijden. Sanne haalt Abu Ghraïb, Goya, en Politie Amsterdam-Amstelland aan en vraagt zich af: waarom kijken we stiekem toch steeds weer?

De late avond van dinsdag 16 maart zat ik aan de televisie gekluisterd. Op nieuwswebsites verschenen al de eerste berichten dat het lichaam van het 12-jarige vermiste meisje Milly Boele gevonden was, in de tuin van een buurman. Overal waren nachtelijke beelden van de afgezette straat te zien, waar achter schermen, beschenen door schijnwerpers, het politieonderzoek gaande was. Verslaggevers stonden voor roodwitte linten te wachten. Iedereen wist dat er elk moment iemand zou komen om te bevestigen dat het meisje inderdaad dood was.

Een hele gewone straat in een hele gewone jaren zeventig-wijk veranderde plotseling in een nachtmerrieachtige plek. Juist het ontbreken van de mogelijkheid om te zien wat er gaande was in die tuin maakte de beelden zo luguber en - tegelijkertijd - fascinerend.


De afgezette straat van Milly Boele

Wij mensen voelen ons aangetrokken tot beelden van geweld, en dan in het bijzonder fotografische beelden.
Een foto kun je keer op keer opnieuw bekijken, om steeds weer diezelfde sensatie van schok, schaamte en fascinatie te beleven. Wie herinnert zich niet de foto van Pim Fortuyn, doodbloedend op de parkeerplaats waar hij zojuist was neergeschoten? Het wazige beeld van de man die vanuit de brandende Twin Towers zijn dood tegemoet sprong, op 11 september 2001? De met een mobiele telefoon gemaakte foto’s van gemartelde gevangenen in Abu Ghraïb?

We wenden onze blik - even - af, we spreken schande van de vreselijke beelden waar we aan worden blootgesteld... maar stiekem willen we het allemaal wél zien. Is het voyeurisme, masochisme, sadisme? Vinden we het lekker om onszelf steeds weer dat schokeffect toe te dienen? Halen we plezier uit het ongeluk van onze medemens?


Vernederde gevangene in Abu Ghraïb

De fascinatie met gewelddadige beelden is van alle tijden. De fotograaf Weegee (pseudoniem voor Arthur Fellig, 1899-1968) chroniqueerde in de jaren dertig en veertig het nachtleven in de Lower East Side van New York. Zijn gedetailleerde zwartwitfoto’s van geliquideerde gangsters en ongelukken met dodelijke afloop verschenen in schandaalblaadjes; Weegee vertegenwoordigde lang het archetypische beeld van de immorele persmuskiet. Tegenwoordig hangen zijn foto’s in musea.

Maar ook vóór de fotografie was uitgevonden bestond er vraag naar en aanbod in schokkende beelden. Susan Sontag publiceerde in 2004 haar essay Regarding the Pain of Others, waarin het beschouwen van oorlogsfoto’s ter discussie wordt gesteld. Hierin wordt ook Los Desastres de la Guerra (1810-1820) van de bekende Spaanse schilder Francisco Goya als voorbeeld aangehaald: in 82 etsen worden de verschrikkingen van de Napoleontische oorlogen op een rauwe en totaal onheroïsche wijze weergegeven: bij het bekijken bekruipt je het gevoel dat Goya deze beelden ook in Vietnam of Rwanda had kunnen maken.


Enterrar y callar ("Begraaf ze en wees stil") uit serie etsen van Francisco Goya, Los desastres de la guerra ("De gruwelen van de oorlog", 1810-1820)

Toch lijken foto’s van verschrikkingen ons nog meer te raken als ze zich dicht bij huis afspelen. Bijvoorbeeld het keurige rijtje achtertuinen in Dordrecht waar zich plotseling iets gruwelijks en onvoorstelbaars heeft afgespeeld. In 2007 vond er in Amsterdam een tentoonstelling met foto’s uit het Amsterdamse politiearchief in de periode 1965-1985 plaats. De foto’s waren gemaakt met als enig doel het gedetailleerd vastleggen van de plaats delict; toch sprak er een ongekende dramatiek uit, die juist versterkt werd door de technische wijze van fotograferen. De politiefoto die werd gekozen voor de omslag van het bijbehorende boek Plaats Delict Amsterdam (2007) is even simpel als doeltreffend: twee bebloede witte pumps, liggend op het trottoir. Je maag draait ervan om, maar tegelijkertijd wil je antwoord hebben op de vele vragen die de foto oproept. Op een van de foto’s zie je een woonkamer met uitbundig jaren zeventig-behang (enkele jaren geleden nog te vinden in alle hippe café’s met retro-interieur). Dan valt je oog echter op de bebloede bijl op het hoogpolige tapijt. Verder is er slechts het bijschrift: ’75, Poging tot doodslag, de Baarsjes. Een andere foto toont een oudere man die zichzelf heeft verhangen. Je ziet alleen zijn benen en zijn oude handen, maar op de achtergrond is er een ouderwets Amsterdams keukentje, netjes opgeruimd met een aandoenlijk vrolijk gordijntje onder het aanrecht. Het nostalgische gevoel dat door het gezellige keukentje teweeg wordt gebracht, zorgt tegelijkertijd voor die bekende rilling van afschuw en medelijden.


Bos en Lommer 1982 © Politie Amsterdam Amstelland

“So far as we feel sympathy, we feel we are not accomplices to what caused the suffering.” schreef Sontag over oorlogsfotografie. In zekere zin gaat dit ook op voor andere beelden van geweld, zoals de plaats delict van een gruwelijke moord. Het medelijden dat we ervaren, bevestigt ook dat wij een moraal hebben: dat wij nooit zoiets zouden doen. We zijn niet, in de woorden van Sontag, medeplichtig.

Maar dan blijft over de sensatiebelustheid, die in ieder mens zit. Wat te maken van onderstaande foto van Weegee, waarop een groep kinderen zich verdringt om een glimp op te vangen van een moord die pas heeft plaatsgevonden? Het harde flitslicht toont onbarmhartig de schaamteloze opwinding op de kindergezichten. Ik vind de foto veel schokkender dan die van het lijk waar ze naar staan te kijken, waarschijnlijk omdat de kinderen in hun naïviteit geen enkele poging doen hun sensatiezucht te verbergen. Het is een confrontatie met iets wat we niet graag erkennen in onszelf.


Weegee, Their First Murder (1941)

De allereerste oorlogsfotograaf was Roger Fenton (1819-1869). In 1855 werd hij door de Britse overheid naar het front van de Krimoorlog gestuurd om daar het strijdtoneel vast te leggen. Fenton kon vanwege technische beperkingen alleen stilstaande objecten vastleggen, maar op zijn foto’s zijn nergens dode of gewonde soldaten te bekennen - terwijl dat met een totaal van 21.097 doden aan Britse kant aan de orde van de dag moet zijn geweest. Zijn foto’s zijn leeg en verstild. De beroemdste foto van Fenton is van een verlaten slagveld waar alleen nog wat kanonskogels verspreid liggen, met de omineuze titel Valley of the Shadow of Death.


Roger Fenton, Valley of the shadow of death (1855)

Een groot verschil tussen de met een mobiele telefoon gemaakte Abu Ghraib-beelden en de forensische fotografie. Maar niet minder indrukwekkend en veelzeggend. Je hoeft de ellende niet altijd te zien om te weten dat zij heeft plaatsgevonden. Maar als we een glimpje kunnen opvangen van iets gruwelijks willen we –stiekem – niets liever.

Mail

Sanne Rispens

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
De sofaconstante

De sofaconstante

Uschi Cop schreef een claustrofobische verhalenbundel over zes levens die getekend zijn door een verlangen naar zingeving. De sofaconstante is een voorpublicatie van een van die verhalen uit haar bundel 'Zwaktebod'. Lees meer

Column: Dat heet ‘een gesprek voeren met elkaar’

Dat heet ‘een gesprek voeren met elkaar’

Als een vriendin van Eva op date gaat met een man waarmee Eva zelf al eerder afsprak, is ze erg benieuwd naar haar bevindingen. Lees meer

:The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

Marit Pilage onderzoekt beelden van queer vruchtbaarheid in de kunst om zo de definitie van vruchtbaarheid, zwangerschap en ouderschap te herdefiniëren. Lees meer

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Zazie Duinker baant zich een weg door het oerwoud van de (hergedefinieerde) woorden. Lees meer

In de afwezigheid van 1

In de afwezigheid van

Marit Pilage onderzoekt de rol en betekenis van kunst bij zwangerschap en vruchtbaarheid, maar vooral ook bij het uitblijven daarvan. Lees meer

Kijkend naar kunst van mannen: ‘Ben ik toch een mannenhater?’ 6

Kijkend naar kunst van mannen: ‘Ben ik dan toch een mannenhater?’

Puck Lingbeek's vader stelt dat haar boosheid richting mannen haar interpretaties van kunst beïnvloedt. Puck is het daar niet mee eens, maar het zet het haar wel aan het denken. Lees meer

Column: Het glas wijn waar ik zin in heb bestaat niet

Het glas wijn waar ik zin in heb bestaat niet

Twee jaar geleden vroeg Eva nog aan een collega waarom ze niet dronk. Inmiddels laat ook zij de alcohol links liggen en is ze zelf degene die wordt bevraagd. Lees meer

(Ont)hechting

(Ont)hechting

Als Aisha op proef intrekt bij haar geliefde en haar eigen gekoesterde plek achterlaat, is het net het alsof ze een onvaste vorm aanneemt. Lees meer

Voesten

Voesten

"Misschien is dat man zijn hier: hetzelfde bewegen als de anderen." Voesten van Werner de Valk is een kort verhaal over een eiland met een duistere traditie en over het moeten bewijzen van mannelijkheid. Lees meer

Muze

Muze

Loren Snel schreef een roman over hoe samen te zijn met een ander en intussen trouw te blijven aan jezelf. Haar debuut verschijnt 25 oktober bij uitgeverij Prometheus. Hier lees je een voorpublicatie. Lees meer

Liever een monster

Liever een monster

Het is moeilijk te accepteren dat mensen kunnen doden, maar waarom maken we van moordenaars karikaturen? Een voorpublicatie uit Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee Dodelijke gekte. Lees meer

Jari

Jari

Dave Boomkens schreef een verhaal over troosteloosheid, onmacht en opgroeien. Over hoe je in een treurig flatgebouw, tussen de nieuwsprogrammering en sportwedstrijden door, een vriend kunt vinden en verliezen. Lees meer

Hoe in Duitsland het Zionistische establishment wint

Hoe in Duitsland elke vorm van empathie met inwoners van Palestina wordt verboden

De situatie in Duitsland is de laatste dagen geëscaleerd. Het politieapparaat en de politiek gebruiken harde repressiemiddelen om vooral Duitse mensen van kleur of met een migratieachtergrond de kop in te drukken. Zij verliezen op dit moment hun vrijheid van meningsuiting. Lees meer

Hypnose

Op een dag breng ik alle wereldleiders onder hypnose

Een betere wereld begint bij een andere gedachte en daarom besluit Marthe van Bronkhorst hypnotiseur te worden. Lees meer

Column 1

Je opnemen in mijn testament

Een lugubere ontdekking tijdens een boswandeling doet Eva nadenken over wat we achterlaten voor onze nabestaanden als we overlijden. Lees meer

Geef de dag een naam

Geef de dag een naam

Op een hete zomerdag wordt Felipe zwetend wakker. Deze dag, die heet en broeierig is, brengt hem uit evenwicht, tot hij uiteindelijk doet wat hij gezworen had nooit te doen: hij begint te drinken. Een fragment uit de afstudeernovelle van Tiemen Hageman over het verleden proberen los te laten, het leven ruimte geven en adolescent worden. Lees meer

Aaah, het launchfeest!

Aaah, het launchfeest!

Na de lancering van ons derde papieren tijdschrift willen we onze lezers, schrijvers en makers graag uitnodigen om dit grote succes samen met Hard//hoofd te vieren op 26 oktober in Amsterdam. Lees meer

Tussen de randen van een aquarium

Tussen de randen van een aquarium

Wie ben je als je alles kunt zijn? In het fragmentarische afstudeerwerk van Ettie Edens veranderen mensen onder andere in een hoopje, een steen, een natuurkundedocent, water, iemand die limonade drinkt en een lantaarnpaal. Lees meer

Automatische concepten 71

We hebben een probleem met de derde helft

Een voetbalwedstrijd stopt officieel misschien op het veld, maar Marthe van Bronkhorst merkt in de trein dat het slinkse spel doorgaat. Lees meer

Mycelium

Mycelium

Wat als schimmelsporen zich met iedere adem dieper in je longen graven? Met ‘Mycelium’ won Olga Ponjee de juryprijs van Het Rode Oor 2023, de erotische schrijfwedstrijd van Vlaams-Nederlands huis deBuren. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier! 

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer