Asset 14

Een podium in de ruimte

Melle bezocht onlangs het Holland Festival. Sommige voorstellingen lieten hem niet los. Promoteo, bijvoorbeeld, een ultiem pleidooi voor de onmisbaarheid van podiumkunsten.

Halverwege Promoteo, het tweeënhalf uur durende meesterwerk van de Italiaanse componist Luigi Nono, begonnen mijn benen een beetje pijn te doen. Tenminste, ik denk achteraf dat het halverwege was, want ik had mijn telefoon uitgezet en droeg geen horloge. Het was dus onmogelijk om te bepalen hoe lang de compositie al onderweg was. Met zo min mogelijk geluid probeerde ik te verzitten, maar de muziek was dermate verstild dat zelfs het schuiven van mijn ene been over het andere al storend was.

Het is niet voor niets dat Nono het stuk de ondertitel een ‘tragedie van het luisteren’ meegaf: er klonken prachtige klankvelden en stiltes die zo breekbaar waren dat het haast pijn deed. Het is echter geen muziek die erg ruimhartig is voor het publiek: opperste concentratie is een vereiste. En laat juist dat nou nogal lastig zijn bij een lengte waar zelfs een voetbalwedstrijd mét verlenging niet aan komt. En dus was er ook intense verveling. “Wat ga ik dit weekend ook alweer doen? Heb ik nou wel op die mail gereageerd? Niet vergeten snel iets over de vakantie te beslissen… Verrek, nou ben ik al twintig minuten aan iets anders aan het denken. Hoe lang zou het nog duren?”

Maar toch, we zaten daar wel, met duizend man in de Gashouder in Amsterdam, aan alle kanten omringd door muzikanten, zangers en luidsprekers, langzaamaan de tijd te vergeten, en ook weer niet te vergeten. Want, diverse opnames ten spijt, dat is eigenlijk de enige manier om Promoteo te ervaren op een manier die door Nono is voorgeschreven: ruimtelijk in alle opzichten. Daarmee is het werk ook een ultiem pleidooi voor de onmisbaarheid van podiumkunsten in zijn algemeenheid. Een pleidooi voor de noodzaak van het spelen, luisteren en kijken in het hier en nu: in deze ruimte, gedurende deze tijdsspanne, met deze mensen. Het is precies dit belang dat door een festival als het Holland Festival ieder jaar weer opnieuw wordt onderstreept.

Dirck van Baburen - Prometheus door Vulcanus geketend, 1623. Collectie Rijksmuseum

We vergeten het weleens, maar het is nog maar zo’n honderdzeventig tot honderdtwintig jaar geleden dat het mogelijk werd om de voortrazende tijd te vangen in de semipermanente vorm van foto, film of geluidsopname. Voor die tijd kon muziek alleen worden vastgelegd door middel van schamele zwarte bolletjes en staafjes op papier en een mooi landschap in de vorm van een schilderij of tekening. Nu, in ons eenentwintigste-eeuwse walhalla van digitale reproductie, lijkt het alsof de zintuigelijke wereld zich gewillig laat vangen door overal beschikbaar zijnde apparaten. Maar een multidimensionale beleving als Nono’s Promoteo, waarbij de ruimtelijke opstelling van de musici, de akoestiek van de zaal en de tientallen rondom geplaatste speakers onmisbaar zijn, bewijst het absolute tegendeel. Technologische reproductie kan heel veel, maar één ding kan het zeker niet: een exacte reproductie geven van het hier en nu.

Dit geldt natuurlijk niet alleen voor muziek. De Oostenrijkse regisseur Martin Kusej liet in zijn enscenering van Die bitteren Tränen der Petra von Kant van de Duitse toneelschrijver Rainer Werner Fassbinder op zeer overtuigende wijze zien wat theater wel kan waar film niet toe in staat is: de toeschouwer lijfelijk betrekken bij de uitvoering. Niets voor niets zei de regisseur in een nagesprek dat hij geen liefhebber is van de tendens om boek- of filmbewerkingen in het theater te brengen. Hij werkt het liefst met materiaal dat voor theater geschreven is: dramatisch in de letterlijke zin des woords.

Dat deed hij op zijn zachts gezegd met verve. Het publiek zat aan vier kanten om het speelveld, maar daarvan volledig afgesloten door ramen die deden denken aan die ruiten die je altijd in verhoorkamers in politieseries ziet. Als aapjes in een dierentuin of muizen in een laboratorium zaten de acteurs gevangen in die kooi. En telkens als het licht op het speelveld uitging, sprong het bij ons toeschouwers aan en zaten we ongemakkelijk naar onszelf te staren in de ruiten voor onze neus, die plotseling spiegels waren geworden.

Je zou denken dat dit onnodige afstand schept, maar het drama ontvouwde zich hierdoor des te intenser. Het formidabele spel van de hele cast – met name hoofdrolspeelster Bibiana Beglau was verschrikkelijk goed – maar ook vooral de combinatie van dat spel met die ongebruikelijke, ongemakkelijke setting, de messcherpe regie en de doeltreffende muziek, maakten dat Die bitteren Tränen der Petra von Kant zo goed was. Alles klopte; en als alles klopt, is het geheel meer dan de som der delen.

Net als bij Promoteo was de beleving van de ruimte – in alles het exact tegenovergestelde van de veilige anonimiteit van een verduisterde bioscoopzaal – cruciaal. Met de creatie van twee ruimtes – één voor het publiek, één voor de acteurs – werd de toeschouwer extra gewezen op die rare, onuitgesproken afspraak: wij spelen hier en jullie zitten daar. Wij spelen, jullie kijken. Hoewel de befaamde ‘vierde wand’ tussen publiek en acteurs nergens werd doorbroken (sterker nog, hij was daadwerkelijk aanwezig) stonden de acteurs ons, op enkele meters afstand tegen het glas gedrukt, soms recht aan te kijken. En telkens als het licht aanging, zaten we een halve minuut naar onszelf te staren. Kijkende en bekekene in één.

Een (of meerdere of geen) podium en honderd (of tien of duizend) mensen in éénzelfde ruimte, meer heb je niet nodig. Het resultaat is niet per definitie béter of slechter dan een film of serie, een plaat of een CD, maar het is hoe dan ook ánders. De specifieke ervaring van een moment in tijd en ruimte is niet vast te leggen in groeven, op magnetische strips of in enen en nullen. Juist de eenmaligheid is de kracht van podiumkunsten. De kracht die ik voelde in de schurende combinatie van spelplezier en ongemak toen de Congolese dansers en muzikanten in Coup Fatal de zaal in gingen om te dansen met twee meisjes in het publiek; in de wonderlijke symbiose tussen Schubert’s über-Romantische liederencyclus Die Winterreise en de versnipperde, vervreemdende beeldtaal van kunstenaar William Kentridge; en in het verwarrende spel met moraal, ironie en scherpe kritiek in Die Schutzbefohlenen van Elfriede Jelinek Nicolas Stemann,
Wat dat betreft is de wens van de hoofdpersoon uit de kersverse Nederlandse opera Laika veelzeggend: een gevierd televisiepresentator hangt zijn carrière aan de wilgen om te doen waar hij als kind van droomde, namelijk met Juri Gagarin en het hondje Laika mee de ruimte in. De ruimte, die zich eindeloos naar alle kanten uitstrekt en waar trillingen onhoorbaar en onzichtbaar en haast ongehinderd hun weg vervolgen. Een podium en een publiek in de ruimte. Dat is genoeg.

-

Appendix: wat ik verder zag op het Holland Festival 2014. Een verslag in negen tweets. In willekeurige volgorde:

Mail

Melle Kromhout

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer