Asset 14

Een podium in de ruimte

Melle bezocht onlangs het Holland Festival. Sommige voorstellingen lieten hem niet los. Promoteo, bijvoorbeeld, een ultiem pleidooi voor de onmisbaarheid van podiumkunsten.

Halverwege Promoteo, het tweeënhalf uur durende meesterwerk van de Italiaanse componist Luigi Nono, begonnen mijn benen een beetje pijn te doen. Tenminste, ik denk achteraf dat het halverwege was, want ik had mijn telefoon uitgezet en droeg geen horloge. Het was dus onmogelijk om te bepalen hoe lang de compositie al onderweg was. Met zo min mogelijk geluid probeerde ik te verzitten, maar de muziek was dermate verstild dat zelfs het schuiven van mijn ene been over het andere al storend was.

Het is niet voor niets dat Nono het stuk de ondertitel een ‘tragedie van het luisteren’ meegaf: er klonken prachtige klankvelden en stiltes die zo breekbaar waren dat het haast pijn deed. Het is echter geen muziek die erg ruimhartig is voor het publiek: opperste concentratie is een vereiste. En laat juist dat nou nogal lastig zijn bij een lengte waar zelfs een voetbalwedstrijd mét verlenging niet aan komt. En dus was er ook intense verveling. “Wat ga ik dit weekend ook alweer doen? Heb ik nou wel op die mail gereageerd? Niet vergeten snel iets over de vakantie te beslissen… Verrek, nou ben ik al twintig minuten aan iets anders aan het denken. Hoe lang zou het nog duren?”

Maar toch, we zaten daar wel, met duizend man in de Gashouder in Amsterdam, aan alle kanten omringd door muzikanten, zangers en luidsprekers, langzaamaan de tijd te vergeten, en ook weer niet te vergeten. Want, diverse opnames ten spijt, dat is eigenlijk de enige manier om Promoteo te ervaren op een manier die door Nono is voorgeschreven: ruimtelijk in alle opzichten. Daarmee is het werk ook een ultiem pleidooi voor de onmisbaarheid van podiumkunsten in zijn algemeenheid. Een pleidooi voor de noodzaak van het spelen, luisteren en kijken in het hier en nu: in deze ruimte, gedurende deze tijdsspanne, met deze mensen. Het is precies dit belang dat door een festival als het Holland Festival ieder jaar weer opnieuw wordt onderstreept.

Dirck van Baburen - Prometheus door Vulcanus geketend, 1623. Collectie Rijksmuseum

We vergeten het weleens, maar het is nog maar zo’n honderdzeventig tot honderdtwintig jaar geleden dat het mogelijk werd om de voortrazende tijd te vangen in de semipermanente vorm van foto, film of geluidsopname. Voor die tijd kon muziek alleen worden vastgelegd door middel van schamele zwarte bolletjes en staafjes op papier en een mooi landschap in de vorm van een schilderij of tekening. Nu, in ons eenentwintigste-eeuwse walhalla van digitale reproductie, lijkt het alsof de zintuigelijke wereld zich gewillig laat vangen door overal beschikbaar zijnde apparaten. Maar een multidimensionale beleving als Nono’s Promoteo, waarbij de ruimtelijke opstelling van de musici, de akoestiek van de zaal en de tientallen rondom geplaatste speakers onmisbaar zijn, bewijst het absolute tegendeel. Technologische reproductie kan heel veel, maar één ding kan het zeker niet: een exacte reproductie geven van het hier en nu.

Dit geldt natuurlijk niet alleen voor muziek. De Oostenrijkse regisseur Martin Kusej liet in zijn enscenering van Die bitteren Tränen der Petra von Kant van de Duitse toneelschrijver Rainer Werner Fassbinder op zeer overtuigende wijze zien wat theater wel kan waar film niet toe in staat is: de toeschouwer lijfelijk betrekken bij de uitvoering. Niets voor niets zei de regisseur in een nagesprek dat hij geen liefhebber is van de tendens om boek- of filmbewerkingen in het theater te brengen. Hij werkt het liefst met materiaal dat voor theater geschreven is: dramatisch in de letterlijke zin des woords.

Dat deed hij op zijn zachts gezegd met verve. Het publiek zat aan vier kanten om het speelveld, maar daarvan volledig afgesloten door ramen die deden denken aan die ruiten die je altijd in verhoorkamers in politieseries ziet. Als aapjes in een dierentuin of muizen in een laboratorium zaten de acteurs gevangen in die kooi. En telkens als het licht op het speelveld uitging, sprong het bij ons toeschouwers aan en zaten we ongemakkelijk naar onszelf te staren in de ruiten voor onze neus, die plotseling spiegels waren geworden.

Je zou denken dat dit onnodige afstand schept, maar het drama ontvouwde zich hierdoor des te intenser. Het formidabele spel van de hele cast – met name hoofdrolspeelster Bibiana Beglau was verschrikkelijk goed – maar ook vooral de combinatie van dat spel met die ongebruikelijke, ongemakkelijke setting, de messcherpe regie en de doeltreffende muziek, maakten dat Die bitteren Tränen der Petra von Kant zo goed was. Alles klopte; en als alles klopt, is het geheel meer dan de som der delen.

Net als bij Promoteo was de beleving van de ruimte – in alles het exact tegenovergestelde van de veilige anonimiteit van een verduisterde bioscoopzaal – cruciaal. Met de creatie van twee ruimtes – één voor het publiek, één voor de acteurs – werd de toeschouwer extra gewezen op die rare, onuitgesproken afspraak: wij spelen hier en jullie zitten daar. Wij spelen, jullie kijken. Hoewel de befaamde ‘vierde wand’ tussen publiek en acteurs nergens werd doorbroken (sterker nog, hij was daadwerkelijk aanwezig) stonden de acteurs ons, op enkele meters afstand tegen het glas gedrukt, soms recht aan te kijken. En telkens als het licht aanging, zaten we een halve minuut naar onszelf te staren. Kijkende en bekekene in één.

Een (of meerdere of geen) podium en honderd (of tien of duizend) mensen in éénzelfde ruimte, meer heb je niet nodig. Het resultaat is niet per definitie béter of slechter dan een film of serie, een plaat of een CD, maar het is hoe dan ook ánders. De specifieke ervaring van een moment in tijd en ruimte is niet vast te leggen in groeven, op magnetische strips of in enen en nullen. Juist de eenmaligheid is de kracht van podiumkunsten. De kracht die ik voelde in de schurende combinatie van spelplezier en ongemak toen de Congolese dansers en muzikanten in Coup Fatal de zaal in gingen om te dansen met twee meisjes in het publiek; in de wonderlijke symbiose tussen Schubert’s über-Romantische liederencyclus Die Winterreise en de versnipperde, vervreemdende beeldtaal van kunstenaar William Kentridge; en in het verwarrende spel met moraal, ironie en scherpe kritiek in Die Schutzbefohlenen van Elfriede Jelinek Nicolas Stemann,
Wat dat betreft is de wens van de hoofdpersoon uit de kersverse Nederlandse opera Laika veelzeggend: een gevierd televisiepresentator hangt zijn carrière aan de wilgen om te doen waar hij als kind van droomde, namelijk met Juri Gagarin en het hondje Laika mee de ruimte in. De ruimte, die zich eindeloos naar alle kanten uitstrekt en waar trillingen onhoorbaar en onzichtbaar en haast ongehinderd hun weg vervolgen. Een podium en een publiek in de ruimte. Dat is genoeg.

-

Appendix: wat ik verder zag op het Holland Festival 2014. Een verslag in negen tweets. In willekeurige volgorde:

Mail

Melle Kromhout

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Was dit nou een flirt?

Was dit nou een flirt?

Als de Amsterdamse Carrie Bradshaw schrijft Marthe van Bronkhorst over de schemerflirt: een net te lange blik, een ambigu compliment, een hand die 'per ongeluk' de jouwe aanraakt. Lees meer

In gesprek met Jacqueline Peeters

In gesprek met Jacqueline Peeters: ‘Schilderen is denken en doen’

Aucke Paulusma gaat in gesprek met Jacqueline Peeters over haar nieuwe tentoonstelling. ‘Ik hoop dat ze in mijn werk iets van die spanning zien tussen wat zichtbaar is en wat verborgen blijft, en dat ze voelen hoe ik dat proces van schilderen benader.’ Lees meer

Terugblik op de schrijfworkshop: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?'

Terugblik op de schrijfworkshop: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?'

Op 25 mei organiseerde Hard//hoofd een schrijfworkshop met het thema: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?' Tijdens deze middag hebben de uitgekozen deelnemers onder begeleiding van één van de vier hosts uit het netwerk van Hard//hoofd de tijd gekregen om ideeën uit te wisselen, hun eigen tekst aan te scherpen en te reflecteren op hun eigen schrijfproces. Samen met de hosts kijken we terug op een verdiepende, inspirerende dag vol uitwisseling en reflecties. Lees meer

Dit maakten onze kunstverzamelaars en magazineabonnees mogelijk in 2024

Dit maakten onze kunstverzamelaars mogelijk in 2024

Kunstverzamelaars dragen bij aan onze missie om nieuw talent te ondersteunen en een vrije ruimte te bieden. We leggen graag uit hoe we de donaties in 2024 hebben besteed. Lees meer

Als je écht kinderen wilt redden

Als je écht kinderen wilt redden

Shashitu Rahima Tarirga kwam 33 jaar geleden via interlandelijke adoptie naar Nederland vanuit Ethiopië. Na een reis naar Ethiopië maakt ze nu een afweging tussen haar leven hier en het gemiste leven daar. 'Weegt een westers paspoort op tegen het moeten omgaan met de trauma’s van scheiding en achterlating? Weegt een leven hier op tegen onbekendheid met je leven daar?' Lees meer

Water landt zachter

Water landt zachter

Via een staalarbeider en een PVV-stemmer onderzoekt Angelika Geronymaki zichzelf. Kan ze, zonder het doen van aannames, de ander leren kennen? Lees meer

nuclear family

Queerkroost

In een briefwisseling over queer ouderschap zoeken Eke Krijnen en Lisanne Brouwer naar steun, herkenning en een houding om de maatschappelijke discriminatie buiten het gezinsleven te houden. Lees meer

Informatiehonger

Informatiehonger

We verslikken ons in data, maar blijven gulzig drinken. In dit essay onderzoekt Paola Verhaert hoe onze honger naar informatie — ooit gevoed door boeken, nu door eindeloze datastromen — ons hoofd én onze wereld begint te verzwelgen. Waar ligt de grens? En merken we het als we die overschrijden? Lees meer

De talkshow is dood, lang leve de talkshow

De talkshow is dood, lang leve de talkshow

In deze colum geeft Marthe Bronkhorst je een van haar geheime toverzinnen om vervelende talkshowgasten de mond te snoeren. 'Is dat zo?' Lees meer

:Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

In haar laatste brief aan Alara buigt Yousra zich over taal: hoe taal seksueel geweld normaliseert en hoe taal inwerkt op onze erotische verbeelding. Geweldloze verhoudingen scheppen via taal is voor haar zowel een kwestie van nieuwe talen schrijven als oude of bestaande talen herinneren. Lees meer

Comme tu veux

Comme tu veux

In de bruisende souks van Marrakech leert Aisha Mansaray haar vader – de ultieme hosselaar, de praatjesmaker in zes talen, en de filosoof in een (illegale) taxi – beter begrijpen. Lees meer

:De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

In het tweede deel van deze essayreeks over kunststakingen schrijft Lara den Hartog Jager over kunstenaars die worstelen met systemen van macht en de vraag of hun kunst verandering teweeg kan brengen. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter 1

De archivaris en haar dochter: Morgen zal alles anders zijn

‘Even eufy checken.’ In ‘Morgen zal alles anders zijn’ dicht Bareez Majid over de eindeloze keuzes en opties die een dag voortbrengt. Een dag die getekend wordt door de sluimerende aanwezigheid van de videofeed van een beveiligingsapp. Lees meer

Kind van lelijke huizen

Kind van lelijke huizen

Om haar heen ziet Anne Schepers dat de kinderen uit ‘mooie huizen’ die wél een financieel vangnet hebben eerder de stap naar freelancewerk kunnen maken. Ze staat voor de keuze: lijden voor de kunst of doen wat de maatschappij verantwoordelijk acht? Lees meer

:Een reeks foto’s: brieven over consent

Een reeks foto’s: brieven over consent

Voor Alara Adilow voelt het alsof er altijd hiaten overblijven na het schrijven van een antwoord op een brief, en ze vraagt zich af of ze daarom steeds midden in de nacht wakker wordt. Ze denkt na over hoe de zachte aanrakingen niet alleen voor haar lichaam helend kunnen zijn, maar ook voor onze gewelddadige maatschappij, waar pestgedrag en leedvermaak machtsgrepen zijn. Lees meer

De staat ontvoerde mijn oudoom naar het front. En wie weet straks ook mijn broer?

De staat ontvoerde mijn oudoom naar het front. En wie weet straks ook mijn broer?

Marthe van Bronkhorst vraagt zich op 4 mei bij de herdenking af of we wel weten wat oorlog is en waar het begint. Lees meer

Bleekzucht en bloedarmoede

Bleekzucht en bloedarmoede

Menstruatie is stil en onzichtbaar. We kijken weg en gaan door. Maar wat als dat niet langer kan? Wat als het bloed de samenleving binnenstroomt en ons verdrinkt? Esther De Soomer onderzoekt hoe de maatschappij dan reageert. Lees meer

Beeldmakers gezocht voor papieren uitgave over seksueel consent

Beeldmakers gezocht voor papieren uitgave over seksueel consent

HALFNAAKT en Hard//hoofd zoeken acht beeldmakers (fotografie, illustratie, keramiek, textiel, etc.) die samen willen werken aan een publicatie over seksueel consent. Meedoen? Reageer vóór 20 mei. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter

De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter

In ‘Een anatomie van opa’s dochter’ reconstrueert Bareez Majid de verschillende deeltjes die samen een moeder maken. Een moeder die door een ziekte in de war is, en veel dingen vergeet – soms zelfs haar eigen kinderen. Lees meer

:Hoe te dromen:  Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Hoe te dromen: Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Als Stella Kummer ’s ochtends wakker wordt, bespreekt ze in bed haar dromen met haar vriend. Terwijl ze aan hem vertelt wat er die nacht in haar droomwereld is omgegaan, denkt ze na over dromen over de wereld. Begint het veranderen van de wereld niet eigenlijk gewoon in bed? Lees meer

Steun Hard//hoofd en verzamel kunst!

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe schrijvers en kunstenaars. We zijn al vijftien jaar gratis toegankelijk en advertentievrij. Zo’n vrije ruimte is harder nodig dan ooit. Steun de makers van de toekomst; sluit je vóór 1 juli aan als kunstverzamelaar en ontvang in juli je eerste kunstwerk, een unieke print van kunstenaar Lois Cohen!

Word kunstverzamelaar