Asset 14

Een podium in de ruimte

Melle bezocht onlangs het Holland Festival. Sommige voorstellingen lieten hem niet los. Promoteo, bijvoorbeeld, een ultiem pleidooi voor de onmisbaarheid van podiumkunsten.

Halverwege Promoteo, het tweeënhalf uur durende meesterwerk van de Italiaanse componist Luigi Nono, begonnen mijn benen een beetje pijn te doen. Tenminste, ik denk achteraf dat het halverwege was, want ik had mijn telefoon uitgezet en droeg geen horloge. Het was dus onmogelijk om te bepalen hoe lang de compositie al onderweg was. Met zo min mogelijk geluid probeerde ik te verzitten, maar de muziek was dermate verstild dat zelfs het schuiven van mijn ene been over het andere al storend was.

Het is niet voor niets dat Nono het stuk de ondertitel een ‘tragedie van het luisteren’ meegaf: er klonken prachtige klankvelden en stiltes die zo breekbaar waren dat het haast pijn deed. Het is echter geen muziek die erg ruimhartig is voor het publiek: opperste concentratie is een vereiste. En laat juist dat nou nogal lastig zijn bij een lengte waar zelfs een voetbalwedstrijd mét verlenging niet aan komt. En dus was er ook intense verveling. “Wat ga ik dit weekend ook alweer doen? Heb ik nou wel op die mail gereageerd? Niet vergeten snel iets over de vakantie te beslissen… Verrek, nou ben ik al twintig minuten aan iets anders aan het denken. Hoe lang zou het nog duren?”

Maar toch, we zaten daar wel, met duizend man in de Gashouder in Amsterdam, aan alle kanten omringd door muzikanten, zangers en luidsprekers, langzaamaan de tijd te vergeten, en ook weer niet te vergeten. Want, diverse opnames ten spijt, dat is eigenlijk de enige manier om Promoteo te ervaren op een manier die door Nono is voorgeschreven: ruimtelijk in alle opzichten. Daarmee is het werk ook een ultiem pleidooi voor de onmisbaarheid van podiumkunsten in zijn algemeenheid. Een pleidooi voor de noodzaak van het spelen, luisteren en kijken in het hier en nu: in deze ruimte, gedurende deze tijdsspanne, met deze mensen. Het is precies dit belang dat door een festival als het Holland Festival ieder jaar weer opnieuw wordt onderstreept.

Dirck van Baburen - Prometheus door Vulcanus geketend, 1623. Collectie Rijksmuseum

We vergeten het weleens, maar het is nog maar zo’n honderdzeventig tot honderdtwintig jaar geleden dat het mogelijk werd om de voortrazende tijd te vangen in de semipermanente vorm van foto, film of geluidsopname. Voor die tijd kon muziek alleen worden vastgelegd door middel van schamele zwarte bolletjes en staafjes op papier en een mooi landschap in de vorm van een schilderij of tekening. Nu, in ons eenentwintigste-eeuwse walhalla van digitale reproductie, lijkt het alsof de zintuigelijke wereld zich gewillig laat vangen door overal beschikbaar zijnde apparaten. Maar een multidimensionale beleving als Nono’s Promoteo, waarbij de ruimtelijke opstelling van de musici, de akoestiek van de zaal en de tientallen rondom geplaatste speakers onmisbaar zijn, bewijst het absolute tegendeel. Technologische reproductie kan heel veel, maar één ding kan het zeker niet: een exacte reproductie geven van het hier en nu.

Dit geldt natuurlijk niet alleen voor muziek. De Oostenrijkse regisseur Martin Kusej liet in zijn enscenering van Die bitteren Tränen der Petra von Kant van de Duitse toneelschrijver Rainer Werner Fassbinder op zeer overtuigende wijze zien wat theater wel kan waar film niet toe in staat is: de toeschouwer lijfelijk betrekken bij de uitvoering. Niets voor niets zei de regisseur in een nagesprek dat hij geen liefhebber is van de tendens om boek- of filmbewerkingen in het theater te brengen. Hij werkt het liefst met materiaal dat voor theater geschreven is: dramatisch in de letterlijke zin des woords.

Dat deed hij op zijn zachts gezegd met verve. Het publiek zat aan vier kanten om het speelveld, maar daarvan volledig afgesloten door ramen die deden denken aan die ruiten die je altijd in verhoorkamers in politieseries ziet. Als aapjes in een dierentuin of muizen in een laboratorium zaten de acteurs gevangen in die kooi. En telkens als het licht op het speelveld uitging, sprong het bij ons toeschouwers aan en zaten we ongemakkelijk naar onszelf te staren in de ruiten voor onze neus, die plotseling spiegels waren geworden.

Je zou denken dat dit onnodige afstand schept, maar het drama ontvouwde zich hierdoor des te intenser. Het formidabele spel van de hele cast – met name hoofdrolspeelster Bibiana Beglau was verschrikkelijk goed – maar ook vooral de combinatie van dat spel met die ongebruikelijke, ongemakkelijke setting, de messcherpe regie en de doeltreffende muziek, maakten dat Die bitteren Tränen der Petra von Kant zo goed was. Alles klopte; en als alles klopt, is het geheel meer dan de som der delen.

Net als bij Promoteo was de beleving van de ruimte – in alles het exact tegenovergestelde van de veilige anonimiteit van een verduisterde bioscoopzaal – cruciaal. Met de creatie van twee ruimtes – één voor het publiek, één voor de acteurs – werd de toeschouwer extra gewezen op die rare, onuitgesproken afspraak: wij spelen hier en jullie zitten daar. Wij spelen, jullie kijken. Hoewel de befaamde ‘vierde wand’ tussen publiek en acteurs nergens werd doorbroken (sterker nog, hij was daadwerkelijk aanwezig) stonden de acteurs ons, op enkele meters afstand tegen het glas gedrukt, soms recht aan te kijken. En telkens als het licht aanging, zaten we een halve minuut naar onszelf te staren. Kijkende en bekekene in één.

Een (of meerdere of geen) podium en honderd (of tien of duizend) mensen in éénzelfde ruimte, meer heb je niet nodig. Het resultaat is niet per definitie béter of slechter dan een film of serie, een plaat of een CD, maar het is hoe dan ook ánders. De specifieke ervaring van een moment in tijd en ruimte is niet vast te leggen in groeven, op magnetische strips of in enen en nullen. Juist de eenmaligheid is de kracht van podiumkunsten. De kracht die ik voelde in de schurende combinatie van spelplezier en ongemak toen de Congolese dansers en muzikanten in Coup Fatal de zaal in gingen om te dansen met twee meisjes in het publiek; in de wonderlijke symbiose tussen Schubert’s über-Romantische liederencyclus Die Winterreise en de versnipperde, vervreemdende beeldtaal van kunstenaar William Kentridge; en in het verwarrende spel met moraal, ironie en scherpe kritiek in Die Schutzbefohlenen van Elfriede Jelinek Nicolas Stemann,
Wat dat betreft is de wens van de hoofdpersoon uit de kersverse Nederlandse opera Laika veelzeggend: een gevierd televisiepresentator hangt zijn carrière aan de wilgen om te doen waar hij als kind van droomde, namelijk met Juri Gagarin en het hondje Laika mee de ruimte in. De ruimte, die zich eindeloos naar alle kanten uitstrekt en waar trillingen onhoorbaar en onzichtbaar en haast ongehinderd hun weg vervolgen. Een podium en een publiek in de ruimte. Dat is genoeg.

-

Appendix: wat ik verder zag op het Holland Festival 2014. Een verslag in negen tweets. In willekeurige volgorde:

Mail

Melle Kromhout

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven

Steun de makers van de toekomst

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe makers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een scherpe en eigenzinnige stem kunnen ontwikkelen als zij niet worden verleid tot clickbait en sensatie: die vrijheid vormt de basis voor originele verbeelding en nieuwe verhalen.

Steun ons

  • Jochum VeenstraHoofdredacteur
  • Mark de BoorderUitgever
het laatste
Automatische concepten 55

Mijn vader en ik, mijlenver uiteen

Hoe blijf je strijdvaardig als misstanden generatie na generatie niet worden opgelost? Marthe van Bronkhorst reflecteert op de relatie met haar vader en hoe ze verschillend met onrecht omgaan. Lees meer

Illustratie van twee bomen. De bomen zijn wit en kaal, en je ziet hun wortels en takken voor een achtergrond van een groene en paarse gradiënt.

Van bladeren tot wortels: liefhebben zonder te verliezen

Hoeveel van jezelf lever je, dan wel niet onbewust, in om samen te kunnen zijn met een geliefde? Stefanie Gordin onderzocht wat Rainer Maria Rilke, Herman Hesse en bell hooks hebben geschreven over deze dynamiek. Ze probeert een antwoord te vinden op de vraag: Wat ging er mis in haar vorige relatie, waar ze juist zo duidelijk hadden afgesproken elkaar niet te verstikken? Lees meer

Over het lijk van Picasso

Over het lijk van Picasso

Ferenz Jacobs onderzoekt, vijftig jaar na het overlijden van Picasso, hoe groot de prijskloof tussen commerciële kunst van mannen en vrouwen nog is. Lees meer

'Ik dacht dat je met je vriend ging'

'Ik dacht dat je met je vriend ging'

Een koetjes-en-kalfjesgesprek tussen Eva en een collega in de trein wordt ongemakkelijk wanneer hij ongefundeerde aannames doet over haar privéleven. Lees meer

Illustratie van een vrouw die een deur opent en daarachter een wereld van verschillende kleuren ziet

Rust Roest

Met dit verhaal waarin surrealisme en de werkelijkheid op een poëtische manier in elkaar overlopen, won Chris Kok de Debutantenschrijfwedstrijd van Editio. Lees meer

een persoon die naar hun eigen vervormde gezicht staart in de weerspiegeling van een telefoon

AI-angst

Wanneer Aisha in het bibliotheekcafé ineens met een human robot hybrid wordt geconfronteerd die rechtstreeks uit the Uncanny Valley schijnt te komen, lijkt het toppunt van haar industrialisatieverwarring bereikt. Lees meer

Kamer aan zee

Kamer aan zee

Twee mensen ontmoeten elkaar: de een werkt in een hotel en de ander wordt niet vaak tegengesproken. Wat volgt zijn een strandopgang, cocktails en een gedeelde sigaret. Lees meer

Baas in eigen brein

Baas in eigen brein

Marthe van Bronkhorst loopt in haar werk als psycholoog tegen een dilemma aan - is medicatie wel echt altijd de oplossing voor psychische problemen? Lees meer

Met welke zin begin ik de laatste zinnen?

Met welke zin begin ik de laatste zinnen?

Vivian Mac Gillavry schreef een reeks korte verhalen over de vragen waarmee we achterblijven vlak na de dood van een dierbare, van 'Wanneer besloot hij dat hij gecremeerd wilde worden?' tot 'Welke schoenen zijn gepast voor de uitvaart?'. Lees meer

Een versie van mezelf die ik liever niet wil leren kennen

Een versie van mezelf die ik liever niet wil leren kennen

Eva slaapt de laatste tijd slecht. De nachtelijke hersenspinsels die ze compulsief noteert 'rieken een beetje naar waanzin'. Lees meer

De tastbare droom van Escher

De tastbare droom van Escher

Ferenz Jacobs schreef over Espai XC, het Escher-achtige huis van kunstenaar Xavier Corberó: fotogeniek, maar ook verwarrend. Lees meer

Verliefde klimaatvluchtelingen

Verliefde klimaatvluchtelingen

Het is midden november en 17 graden. Twee geliefden kuieren het strand af en aanschouwen de vreemde schoonheid van het industriële landschap. Waar zullen ze gaan wonen als het water komt? Lees meer

Mijn buurjongen 1

Mijn buurjongen

"In hun vriendschap waren ze onaantastbaar, als een groep soldaten voor een veldslag." Een kwetsbaar kort verhaal van Lars Meijer waarin tractors worden opgegeten, kleedkamers vol stoom hangen en geheimen worden ontdekt. Lees meer

Welkom in het circus van de dood

Het circus met één wild dier

Marthe van Bronkhorst verbaast zich tijdens een circusact die verkeerd afloopt over hoe laconiek het publiek reageert: "We hadden met zijn allen bij de galg kunnen staan, een standrechtelijke executie, een heksenverbranding – de popcorn was rondgegaan." Lees meer

Een ongelukje in Niemandsland 3

Een ongelukje in Niemandsland

Hoe weet je of dat wat je kiest het juiste is? Een kort verhaal van Stefanie Gordin over liefde, zwangerschap en autonomie. Lees meer

De slag om Lützerath: beeldvorming over solidariteit en geweld

De slag om Lützerath: beeldvorming over solidariteit en geweld

Er is jarenlang gestreden, maar onlangs werd bruinkooldorp Lützerath hardhandig door de Duitse politie ontruimd. Een gesprek over representatie, politiegeweld en de kernboodschap van ‘Lützi Lebt'. Lees meer

Onthouden dat ik het even moet vergeten 1

Onthouden dat ik het even moet vergeten

Heeft iedereen zo'n fabelachtig goed geheugen voor schijnbaar onbenullige details, of ligt het aan Eva? Lees meer

Stuur je pitch in voor Hard//hoofd Magazine #3! 2

Stuur je pitch in voor Hard//hoofd Magazine #3!

Stuur uiterlijk 28 februari je pitch in voor de derde editie van Hard//hoofd Magazine, met als thema: ‘Aaah!’. Lees meer

 1

Onze gratis, tweede masterclass illustratie

Kom op 17 februari vanaf 18:30 gratis naar 'Voorbij Het Zwarte Gat', een avond voor beginnende illustratoren over ondernemerschap, werken met opdrachtgevers en hedendaagse beeldcultuur. Lees meer

Vriendschapsverdriet

Vriendschapsverdriet

Marthe van Bronkhorst worstelt met de abrupte beëindiging van een vriendschap. Lees meer

Steun de makers van de toekomst. Sluit je aan bij Hard//hoofd!

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe kunstenaars en schrijvers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Wij zijn al meer dan twaalf jaar bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Onze kunstverzamelaars maken dit mogelijk. Sluit je nu aan en ontvang jaarlijks gesigneerde kunstwerken van veelbelovende kunstenaars én je eigen Hard//hoofd-tasje. Veel verzamelplezier!

Steun en verzamel