Asset 14

Wat Chinees porselein ons kan leren over de geschiedenis van de Chinese vrouw

Wat Chinees porselein ons kan leren over de geschiedenis van de Chinese vrouw

Chinese potten met zinderende danseressen, voetballende vrouwen en militante vrouwen op paarden. Zomaar een greep uit de rijke Chinese keramiekcollectie van het Rijksmuseum in Amsterdam. In het kader van het onderzoeksprogramma 'Vrouwen van het Rijksmuseum’ wordt het vergeten aandeel van vrouwen in de museumcollectie onderzocht en dit uit zich onder meer in de tentoonstelling Meer dan schoonheid die het komende jaar te zien zal zijn in het Aziatisch paviljoen. Hierin is er specifieke aandacht voor de rol van vrouwen die op Chinees porselein zijn afgebeeld. De decoraties zijn terug te voeren naar gebeurtenissen uit het dagelijks leven, maar ook naar verhalen uit de Chinese literatuur, toneelstukken en legendes. Hierin waren vrouwen vaak prominent aanwezig en namen een assertieve rol op zich, bijvoorbeeld als dappere strijder, ambitieuze moeder of ijverige keizerin. Interessant, omdat het maatschappelijk ideaal juist de gedweeë, onderdanige vrouw was. Hoewel Europa grote hoeveelheden keramiek importeerde uit China, was er weinig kennis van de betekenis van de decoratieve voorstellingen op deze objecten. Daar moet verandering in komen: wat kunnen de verhalen van porseleincollecties ons leren over de rol van vrouwen in de Chinese cultuurgeschiedenis?

Er was weinig begrip van wie deze vrouwen in werkelijkheid waren

De scènes die op Chinees porselein staan afgebeeld zijn dus gebaseerd op populaire Chinese verhalen en legendes die al eeuwenlang worden doorgegeven. Doordat de verhalende voorstellingen werden afgebeeld op houtsneden en schilderingen kon ook de ongeletterde bevolking deze verhalen leren kennen. Europese verzamelaars waren verrukt over de decoratieve schilderingen. Als gevolg van de goede handelsbetrekkingen tussen China en Europa nam de export van Chinees keramiek in de loop van de zeventiende eeuw een vlucht. De gemiddelde Europeaan bezat weinig kennis van de Aziatische cultuur en religie, diens interesse ging voornamelijk uit naar het materiaal en de tot verbeelding sprekende decoraties. Het was dus verspilde moeite de vrouwen in hun originele context herkenbaar te maken. De ranke vrouwenfiguren werden in deze periode daarom steeds vaker decoratie op 'exportkeramiek'. Aziatische vrouwen werden onherkenbaar gemaakt en kwamen los te staan van hun verhalende context. De oorspronkelijke betekenis ging hierdoor grotendeels verloren en de keizerinnen, godinnen en heldinnen werden veelal gereduceerd tot een archetype: ‘de lange lijs’ (afb.1). De term komt van de naam Elisabeth, die staat voor de vrouw in het algemeen, en werd in veilingcatalogi en boedelinventarissen overgenomen onder vergelijkbare benamingen als ‘Lysen’, ‘Lijsen’ of ‘Long Eliza’. Deze reductie geeft aan dat er weinig begrip was van wie deze vrouwen in werkelijkheid waren.

Afb 1: Kaststel bestaande uit twee bekervazen en drie dekselpotten met vrouwen en bloempotten in vakken, anoniem, ca. 1680 - ca. 1720.

Denise Campbell, assistent-conservator Chinees en Japans keramiek bij het Rijksmuseum, kreeg de taak om de geïllustreerde verhalen van deze vrouwen opnieuw inzichtelijk te maken. ‘Wacht even hoor, ik moet zelf ook goed kijken welke vrouwen dit precies zijn,’ zegt Campbell, wijzend naar de vitrinekast op de benedenverdieping van het Aziatisch paviljoen. Zelfs voor de Chinese keramiekconnaisseur is het lastig om personages te herkennen wanneer zij uit hun originele context worden getrokken. Neem het verhaal van de Daoïstische godin Xi Wangmu, die met haar perziken de onsterfelijkheid doorgaf aan de mensen. Ze is een van de krachtigste godinnen van China en is voor veel Chinezen ongeveer even bekend als onze Reynaert de Vos. Een kleurige emaillen pot (afb. 2) uit ca. 1645-1660 toont de viering van haar verjaardag. De godin wordt omringd door meerdere danseressen, bediendes en vrouwelijke musici.

Afb 2: Balustervormige pot met een zittende vrouw met bedienden kijkend naar een schouwspel van muziek en dans, anoniem, ca. 1645 - ca. 1660.

Toen de Chinezen keramiek gingen produceren voor de Europese markt werd dit tafereel slechts ten dele overgenomen. Zo is op een blauwe dekselpot (afb. 3) uit ca. 1700 slechts de godin en één danseres te zien. De scène is in elkaar geschoven waardoor de godin nu alleen achter haar kamerscherm zit.

Afb 3: Dekselpot met bloemtakken en taferelen in medaillons, anoniem, ca. 1680 - ca. 1720.

Het blijft gissen naar de reden waarom de narratieve scènes veranderden. Het kan zijn omdat de Chinese kunstenaars wisten dat de Europese verzamelaars het toch niet zouden begrijpen. Een andere mogelijkheid is dat in de tweede helft van de zeventiende eeuw, naast de narratieve weergave, het motief van de vrouw an sich opkwam. Onzedelijke literatuur en romans werden vanaf 1652 verboden. Een veilige optie was om vrouwen onherkenbaar in hun rol af te beelden.

Het is volgens Campbell maar de vraag in hoeverre Europese verzamelaars op de hoogte waren van de betekenis van de decoraties op hun Chinese dekselpotten en theeservies. Hoewel in Europa de verering van vrouwelijke goden werd gezien als iets heidens, wordt hier in de Chinese cultuur juist veel waarde aan gehecht. Godinnen houden de wereld in balans. Ze brengen de mensen voorspoed en geluk. Zij die goede daden verrichten ontvangen goddelijk hulp en inspiratie. Zo staat de onsterfelijke godin Ma Gu op de gekleurde schotel in een van de vitrinekasten (afb. 4) voor een lang leven. Zou de Europese opdrachtgever deze gelukwens hebben herkend? De karakteristieke lange vogelachtige vingernagels van deze ‘lange lijs’ ontbreken. Volgens het Rijksmuseum blijft het dan ook de vraag of de Europese opdrachtgever de gelukwens heeft begrepen.

Afb 4: Schotel met twee personen in een landschap, een familiewapen en een monogram, anoniem, ca. 1750 - ca. 1774.

Naast een zoektocht naar de Europese verzamelgeschiedenis werpt de tentoonstelling Meer dan schoonheid nieuw licht op de ontwikkelingen in de Chinese vrouwengeschiedenis. Wat was nu bijvoorbeeld precies de rol van de moeder in een traditioneel huwelijk? De porseleinen schotel met een kleurig glazuur (afb.5) geeft inzicht in de overgang van de periode waarbij de moeder slechts als verzorger voor haar kinderen werd beschouwd, naar haar bijkomende rol als onderwijzeres. Dit past binnen een algemene ontwikkeling van de groei van geletterdheid richting het einde van de Ming-dynastie. Moeders hadden namelijk een belangrijke taak: zij moesten ervoor zorgen dat hun zoons het ambtenaren-examen zouden behalen. Keizerin Wu Zetian (624-705) had de regels omtrent het examen aangepast, zodat het behalen ervan niet langer uitsluitend mogelijk werd voor de elite, maar ook voor gezinnen uit de lagere kringen. Een geletterde vrouw huwen die haar toekomstige zoon hierin kon begeleiden werd hierdoor interessanter. Geletterde vrouwen golden hierdoor niet meer als bedreiging, maar als competente en toegewijde moeders voor hun kinderen.

Afb 5: Schotel met twee vrouwen en drie jongens in een omheinde tuin, anoniem, ca. 1740 - ca. 1760.

Tot slot is de tentoonstelling een kleine geschiedenisles van de eeuwenlange handelsrelaties tussen China en Europa, en de gevolgen die dergelijke culturele uitwisseling teweeg heeft gebracht. De export van Chinees keramiek leidde dan wel tot intensivering van de handelsbetrekkingen, maar toch blijft het de vraag in hoeverre verzamelaars zich daadwerkelijk verdiepten in de grondslag van hun collectie. En welke opvatting zullen zij hebben gehad over de Chinese cultuur? Doordat het Rijksmuseum de verschillen toont tussen het porselein dat voor de binnenlandse markt werd geproduceerd versus het porselein dat geëxporteerd werd, daagt het zijn bezoekers uit kritisch te reflecteren op de Europese verzamelgeschiedenis. Daarbij is de nieuwe focus op de rol van vrouwen in de collectie van meerwaarde. Meer dan schoonheid geeft inzicht in de geschiedenis van de Chinese vrouw en toont daarmee de noodzaak van cultureel bewustzijn.

De tentoonstelling Meer dan schoonheid is van april 2022 tot april 2023 te zien in het Aziatisch paviljoen van het Rijksmuseum.

Afbeeldingen
Alle afbeeldingen uit dit artikel zijn afkomstig uit de collectie van het Rijksmuseum. Hieronder staan van al deze afbeeldingen de websitelink, waar meer informatie over de objecten te vinden is. De websitelink van afbeelding 3 toont niet de kant van de vaas die in dit artikel wordt beschreven, omdat het museum op de website uitsluitend het andere perspectief van de dekselpot toont.
Afb 1: https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/AK-RBK-16290
Afb 2: https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/AK-NM-6462
Afb 3: https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/AK-RBK-14944-B
(Het objectnummer van de in het artikel omschreven kant van de vaas is AK-RBK-14944-B-03). Foto: eigen beheer museum.
Afg 4: https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/AK-NM-1378
Afb 5: https://www.rijksmuseum.nl/nl/zoeken/objecten?set=AK-RBK-14748#/AK-RBK-14748-C,3

Mail

Martine Bontjes (1995) onderzoekt graag de rol van vrouwen in de kunstgeschiedenis. Eerder schreef zij over dit onderwerp voor NRC, Article en The Florentine. Zij werkt in de Amsterdamse galeriewereld. Daarnaast biedt ze stadswandelingen in Amsterdam aan, waarbij ze de geschiedenis van de stad vertelt vanuit het perspectief van vrouwen.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Rocher Koendjbiharie ligt in zijn essay het probleem toe: 'Homonationalisme is niks meer dan de voorwaardelijke acceptatie van mensen uit de regenbooggemeenschap ten behoeve van een nationale identiteit en een nationalistische ideologie.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Pekingeend

Winnaar juryprijs Het Rode Oor: Pekingeend

Twee personen blijven samen achter in de keuken, waar ze tijdens het bereiden van een pekingeend steeds dichter verstrikt raken in het spel van aanrakingen, blikken en opdrachten. Met Pekingeend won Fleur Klemann de juryprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

De dood van Giorgio Armani sluit een hoofdstuk in de mode, maar zegt ook veel over de toekomst van onze kleding. In deze column legt Loïs Blank uit hoe Big Fashion steeds meer terrein weet te winnen in onze kledingkasten. Lees meer

Auto Draft 10

Als je te pletter slaat, dan klinkt dat zo

Midden in de nacht springt een man van een richel. Nee, geen man; een held. En iedereen weet: een man zoals Luciano slaat niet te pletter. In dit korte verhaal van Julien Staartjes bewegen de achterblijvers zich tussen het postuum cancelen of aanbidden van de man met gladde benen en mierzoete tong. Lees meer

De achterblijvers

De achterblijvers

Fietsend over een jaagpad reflecteert Gert-Jan Meyntjens op zijn rol als echtgenoot en vader, en neemt hij je mee op een zoektocht naar wat het betekent om man te zijn. Zonder bitter te worden. Lees meer

Binnen de context van twee

Binnen de context van twee

In haar gedicht onderzoekt Sytske van Koeveringe de betekenis en fascinatie van het getal twee. Via paren, tegenpolen en verbindingen ondervinden twee vrouwen de mogelijkheden van samenzijn. Is er balans in vereniging? Lees meer

Ik sliep rechts

Ik sliep rechts

Daten met iemand aan de andere kant van het politieke spectrum? Naomi Ronner deed het. In dit essay beschrijft ze haar ervaringen. Lees meer

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Altijd aanwezig, maar niet gewenst: Marthe van Bronkhorts rouw reist met haar mee. Lees meer

De kleinste kans

De kleinste kans

Roosje van der Kamp bereidt zich altijd voor op het ergste. Een vreemd plekje op haar huid, opladers in het stopcontact: overal schuilt gevaar. Als ze achter een geheim komt in de familie begrijpt ze beter waar haar angsten vandaan komen. Ze vertelt erover in dit openhartige essay over intergenerationeel trauma. Lees meer

:Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Het plezier van de leugen en de bevrijding van de agressie: volgens Zomergast Herman Koch verfraait iedereen het leven een beetje met leugens. Lees meer

Hondenvoer

Hondenvoer

Een overleden hondje zorgt ervoor dat moeder en dochter in een strijd belanden. Ze willen beiden laten zien wie er meer van het dier gehouden heeft. In dit verhaal van Keet Winter mondt die spanning tussen de twee vrouwen uit in een pijnlijk diner. Lees meer

Hondenvoer 1

It takes an adult to raise a village: Halsema is streng, rechtvaardig, en een tikje autoritair in Zomergasten

De bedachtzame, maar mediagetrainde, Femke Halsema nam ons als Zomergast mee in de bestuurlijke (opvoed)dilemma’s uit haar werk. Als een klassiek ouderfiguur toont ze zich streng en rechtvaardig, maar mist ze óók zelfinzicht op sommige punten. Lees meer

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

‘Uğur Ümit Üngörs fragmenten zijn broodnodige kost voor een samenleving die consequent doet alsof wijdverbreid extreem (staats)geweld een ver-van-mijn-bedshow is.’ Terwijl Zomergast Üngör zichzelf kundig naar de achtergrond werkt, maakt hij duidelijk dat de zomer vele winters verstopt. Met opgewekte grimmigheid vraagt hij ons om ons zorgen te maken over het leed van anderen. Lees meer

Stranding

Stranding

'Ze ligt hier als aanklacht / op het land gespuugd / om de noodzaak tot evenwicht / tussen mens en water te benadrukken.' Angelika Geronymaki trekt je met dit gedicht over zelfbeschikking en milieuvervuiling mee, als de aangespoelde zeemeermin in een sleepnet gevuld met platvissen, sardientjes en haringen, en slingert je vanuit het zure zeewater op een strand met grijpgrage mannenhanden. Lees meer

Zomergasten met Eva Crutzen roept de vraag op of een mooi gesprek genoeg is of dat kijkers toch snakken naar goede televisie.

Zomergast Eva Crutzen zorgde voor een mooi gesprek, maar is dat genoeg?

Na de ideale televisieavond van Eva Crutzen vraagt Hanna Karalic zich af of een mooi gesprek genoeg is voor Zomergasten of dat kijkers toch snakken naar goede televisie. Lees meer

Mijn tweede kutland… 2

Mijn tweede kutland…

Toen Iskra de Vries vanuit Polen naar Nederland verhuisde, bleek dat zij niet van een koude kermis thuiskwam, maar naar een koude kermis vertrokken was. Iskra schrijft een verschroeiend eerlijke break-up brief aan het adres van ons kikkerlandje. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer