Asset 14

Oorlog willen, voeren en verliezen I

Historicus Maarten van Riel vond een (gedigitaliseerde) stapel fotodagboeken uit de Tweede Wereldoorlog en stelde voor hard//hoofd een drieluik samen. In dit eerste deel de aanloop naar oorlog door Duitse fotolenzen.

“Wenn du Frieden haben willst, sei kriegsbereit.”

Vroeger vond je ze op de zolder van je grootouders: vergeelde fotoalbums uit vervlogen tijden. Vandaag de dag vind je ze in honderdtallen op Ebay. Toegegeven, het is een bedenkelijke fascinatie, maar ik ben erg gecharmeerd van fotoalbums uit de Tweede Wereldoorlog. Al jarenlang zoek ik op Ebay een betaalbaar exemplaar van een Duits oorlogsfotoboek – Wehrdienst und Ehrerndienst. Erinnerungen an meine Dienstzeit. Het aanbod is aanzienlijk, maar de meeste vraagprijzen exorbitant hoog – laatst werd een exemplaar voor € 2.000,- aangeboden. Eind vorig jaar wist ik een tachtigtal ingescande oorlogsfotoboeken te bemachtigen. Uit de meer dan twaalfduizend afbeeldingen ontstond dit drieluik: ‘Oorlog willen, voeren en verliezen.’

Je hoeft de eerste pagina van Ernst Jüngers In Stahlgewittern maar te lezen om er zeker van te zijn dat een slagveld wel de laatste plaats is waar je wilt belanden. “Der Atem des Kampfes wehte herüber und ließ uns seltsam erschauern. Ahnten wir, daß fast alle von uns verschlungen werden sollten an Tagen, in denen das dunkle Murren dahinten aufbrandete zu unaufhörlich rollendem Donner? Der eine früher, der andere später?” (De adem van de strijd kwam aanwaaien en deed ons vreemd huiveren. Voorvoelden we dat wij zonder uitzondering zouden worden verslonden op de dagen dat het donkere gerommel daarachter opvlamde tot een onophoudelijk rollende donder – de een vroeger, de ander later?). Wat in 1914 begon als een frischer fröhlicher Krieg, mondde al snel uit in een tot dan toe ongekend bloedvergieten. De gruwelijke beelden van de Eerste Wereldoorlog bleven lang beklijven, maar na de machtsovername door de nazi’s onder leiding van Adolf Hitler in 1933 ontstond in Duitsland een hernieuwd enthousiasme voor oorlog – ingegeven door opzwepende propaganda. De verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog, zoals opgetekend door Jünger, moesten worden vergeten – Jünger schreef immers ook heel enthousiasmerend over de veldslagen, waardoor het boek door nazi’s werd omarmd. Met hernieuwd elan en een modern leger zou de smet van 1918 en het vernederende Verdrag van Versailles ongedaan worden gemaakt.

Optimisme viert hoogtij

De meeste oorlogsdagboeken beginnen in 1936, het jaar dat nazi Duitsland begon met het herwinnen van vroegere glorie. Hitler liet het Rijnland bezetten waardoor de verdragen van Versailles en Locarno werden geschonden en een nieuwe Europese oorlog onafwendbaar leek. Maar het verzwakte Duitse leger was in 1936 verre van capabel om bijvoorbeeld het Franse leger te verslaan, en dus werden er massaal jongens onder de wapenen geroepen. Wat opvalt aan de foto’s uit de periode 1936-1939, veelal genomen op kazernes en opleidingscentra, is dat er veel wordt gelachen. Optimisme viert hoogtij, de openingszin van Jünger is vergeten.

Foto 1. Het oorlogsfotoboek van Hans (ingedeeld bij een Pionier Bataljon) begint met een portret van hemzelf – zoals de meeste fotoboeken beginnen met een portretfoto van de maker. Het enige wat mij opvalt aan Hans is zijn ernstige blik. Het kapsel was heel gewoon in die tijd, evenals het brilletje (dat we natuurlijk kennen van kippenboer Heinrich Himmler).

Foto 2. Soldaten van een onbekende eenheid, boksend in 1936 – en dat Hans geen uitzondering was met zijn kapsel en montuur, onderstreept de derde jongen van links. Boksen was een uitermate populaire sport in nazi-Duitsland vanwege Max Schmeling, die in 1930 als eerste Europeaan de wereldtitel veroverde. In het jaar dat deze foto werd genomen won de Duitse kampioen van de onverslaanbaar geachte Amerikaan Joe Louis – die Schemeling twee jaar later trakteerde op een grandioze nederlaag.

Foto 3. Onbekende eenheden zijn lief voor elkaar.

Foto 4. Hoewel het Duitse leger gedurende de Tweede Wereldoorlog furore maakte met de inzet van tanks in een Blitzkrieg, vormden paarden de ruggengraat van de Wehrmacht – bij de invasie van de Sovjet-Unie in de zomer van 1941 werden meer dan 750.000 paarden ingezet.

Foto 5. Onbekende eenheden imponeren publiek (rechts) in Berlijn.

Foto 6. Onbekende eenheden worden beëdigd. Wat opvalt is dat niet iedereen de Hitlergroet brengt – met name rechtsonder, waar sommige jongens verdrinken in hun jas, wordt matig, en naar eigen interpretatie, een groet gebracht. Een foto is natuurlijk een momentopname, dus misschien werd de groet net gebracht, ging hij als een wave in een voetbalstadion rond. Linksonder zie je een aantal schooljongens. Zij groeien midden jaren dertig op in een maatschappij die was doordrenkt met militarisme. Deze beëdiging was propaganda in optima forma, een effect dat de schreeuwende Goebbels nooit zou kunnen bereiken.

Foto 7. Onbekende eenheden vieren kerst in 1936. Met bier, schnaps en bajonetten.

Foto 8. Onbekende eenheden geven een demonstratie in Gotha (1937). Een tijdloos fenomeen.

Foto 9. Een zwaar stuk geschut in camouflage gebracht tijdens een Tarnung van het Artillerie-Regiment 63 in Beieren (1936).

Foto 10. Een foto die zowel in Tsjecho-Slowakije als Oostenrijk genomen zou kunnen zijn – in beide landen werden Duitse eenheden onthaald in 1938 zonder dat er een schot viel. Maar de foto is genomen in Tsjecho-Slowakije, waar Sudetenland, een deel waar drie miljoen Duitsers een etnische minderheid vormden, werd bezet – op de borden achter de eerste jeep staan de plaatsnamen Dresden en Leipzig vermeld. De jongen die links op een verhoging staat, doet denken aan Oskar, uit Günter Grass’ Die Blechtrommel. Alleen zijn trommel ontbreekt.

Foto 11. Deze foto werd genomen op 1 mei 1937.

Foto 12. Een sierlijke foto, waar enkel wat kleine nazivlaggetjes wapperen boven op de springtoren.

Foto 13. Een foto van Gustl Berauer (in 1939 werd hij Skiweltmeister) in actie op de Bergiselschanze in Oostenrijk – zo’n zestig jaar later zou Paus Johannes Paulus II er een mis opvoeren voor 60.000 gelovigen. Opvallende vertoning is de dame, gekleed in het wit, op de eerste rij van de tribune aan de overkant van de schans.

Foto 14. De bemanning van torpedoboot Luchs poseert eind jaren dertig met toenmalige filmdiva Carola Höhn. Vrolijke tijden. Maar in juli 1940 werd de Luchs getorpedeerd en tot zinken gebracht. Meer dan honderd opvarenden kwamen om het leven. Höhn trouwde in 1941 met de gedecoreerde Lufwaffe ace Arved Crüger. Maar tijdens haar zwangerschap raakte Crüger vermist in de buurt van Malta – waardoor ze als weduwe beviel van een zoon. De filmdiva zelf stierf in 2005.

Foto 15. Deze bijzondere foto werd genomen door een soldaat van Infanterie-Regiment 101 nabij het grensdorp Petersdorf. Adolf Hitler, die zelf geen rijbewijs had, maakt een tussenstop onderweg naar een intocht in Sudetenland. Het nummerbord van de Mercedes begint met WH, wat staat voor Wehrmacht. Het is onduidelijk of dit de Mercedes is die in 2009 voor negen miljoen van eigenaar wisselde.

-

Volgende week deel 2: Oorlog Voeren. “Wollt Ihr den totalen Krieg?”

Maarten van Riel (1982) is historicus, schrijver en fotograaf en in het dagelijks leven betrokken bij het opsporen van explosieven uit de Tweede Wereldoorlog bij Saricon.

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer