Komt Youtube-verslaggeving harder aan dan de oude iconische oorlogsfotografie?" /> Komt Youtube-verslaggeving harder aan dan de oude iconische oorlogsfotografie?" />
Asset 14

Gruwelijk reëel

De protesten in de Arabische wereld en de tsunami in Japan brachten ons een mix van professionele beeldende journalistiek met indringende, persoonlijke amateurbeelden. Voorheen beheerste de iconische fotojournalistiek ons voorstellingsvermogen van rampen en oorlogen. Met de komst van de televisie en later het internet, komen deze gebeurtenissen echter dichterbij dan ooit. Of zal er altijd een afstand blijven tussen de nieuwsconsument en de nieuwsgebeurtenis?

Toen op 2 augustus 1990 de eerste Golfoorlog uitbrak, zag de hele wereld live op televisie de bommen vallen. Die eerste nachtelijke beelden, waarop de tomahawk-raketten een lichtspoor trokken door de groen oplichtende hemel boven Bagdad, waren een unicum. Nog nooit was oorlog zo dichtbij geweest. Tegelijkertijd maakte het rudimentaire van de beelden alles ook abstract; de Golfoorlog kreeg de bijnaam video game war. Oorlog betekende niet meer een slagveld waarop soldaten elkaar bevechten, maar anonieme straaljagers die bommen laten vallen.

Tijdens de volksopstand in Egypte in januari dit jaar, werden binnen- en buitenlandse media geweerd door de overheid. De door Egyptische burgers met mobiele telefoons gemaakte foto’s en filmpjes vonden hun weg naar Youtube en CNN. Ook de tsunami in Japan bracht fascinerend materiaal. Beelden van Japanse boten die middenin de stad gestrand waren, werden massaal op Facebook gepost. Miljoenen mensen zagen eerder op internet de Iraanse studente Neda sterven op straat, nadat ze tijdens een protest tegen president Ahmedinejad was neergeschoten. Tegenwoordig zijn we er aan gewend om het wereldnieuws te ervaren alsof we er zelf bij waren, vanuit het perspectief van de direct betrokkenen. Bij dit soort beelden wordt de realiteit van een oorlog, of het menselijk leed dat volgt op een natuurramp, gruwelijk reëel. Voelen we juist meer of minder bij dit soort intense, maar op een vreemde manier toch ook mooie beelden, dan bij de ouderwetse verslaggeving?

Iconische beelden

Iedere oorlog en elke humanitaire ramp van de afgelopen honderdvijftig jaar wordt in het collectief geheugen gerepresenteerd door enkele iconische fotografische beelden. Als we denken aan de oorlog in Vietnam, zien we de foto van het door napalm verbrande meisje Kim Phúc* dat op de camera van Nick Ut af komt rennen. De Tweede Wereldoorlog is een soort collage: de poort van Auschwitz in zwartwit, het kleine jongetje in het ghetto van Warschau, een soldaat van het Rode Leger die de communistische vlag laat wapperen boven een kapotgeschoten Berlijn. De bewogen, korrelige foto’s die Magnum-fotograaf Robert Capa maakte op het strand van Normandië tijdens de landing van de geallieerden, doen denken aan de schokkerige camerabeelden die een demonstrant in Tripoli maakte, terwijl het leger het vuur opende op de menigte.

Robert Capa (1913-1954) was de archetypische oorlogsjournalist. Een van zijn bekendste foto’s, The Falling Soldier, werd het symbool van de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). De foto toont een republikeinse soldaat, vastgelegd op het moment dat hij dodelijk getroffen wordt door een vijandelijke kogel. Het is bijna een soort memento mori, waarin de vallende soldaat met zijn witte kleren en gespreide armen een Christus-achtige waardigheid krijgt. In de jaren zeventig ontstond er een discussie over de authenticiteit van de foto; uit onderzoek bleek dat de locatie niet klopte en ook over de identiteit van de soldaat was twijfel. Het is misschien niet zo belangrijk. Capa’s Falling Soldier gaf in 1936 een compromisloos, keihard beeld van het conflict in Spanje.Robert Capa zou nog vier oorlogen verslaan, en kwam om toen hij tijdens de eerste Indochina-oorlog op een landmijn stapte.

Een hedendaagse Capa is de Amerikaanse fotojournalist James Nachtwey (1948).  Tijdens het gewelddadige staartje van de Apartheid in Zuid-Afrika (1990-1994) maakte hij deel uit van een groepje heldhaftige fotografen die zichzelf de Bang Bang Club noemde. Een van hen kwam om tijdens rellen bij de verkiezingen in 1994, een ander pleegde uiteindelijk zelfmoord. In 2010 verscheen een film over hen: The Bang Bang Club, [link http://www.imdb.com/title/tt1173687/]. Nachtwey zelf raakte in 2003 gewond bij een granaatontploffing in Bagdad, waar hij correspondent was voor Time Magazine. Nachtwey gebruikt onorthodoxe technieken. In zijn kleurenfoto’s laat hij bijvoorbeeld vaak één kleur er uit knallen, wat voor een onwezenlijk effect [link http://apphotnum.free.fr/images/nachtwey4.jpg] zorgt.

Eén van Nachtwey’s beroemdste foto’s is een extreme close-up in zwart-wit. Een portret van een jonge zwarte man, zijn profiel vult het hele frame. Hij lijkt angstig. Zijn gezicht is een lappendeken van verschrikkelijke littekens, slordig dichtgenaaide wonden die nog niet lang geleden zijn geheeld. De Rwandese man komt uit een Hutu-dodenkamp, waar zijn gezicht is verminkt met een machete. In feite is het geen portret van de persoon, het is een getuigenis van wat oorlog met hem heeft gedaan, wat oorlog met mensen doet.

De kracht van dit soort foto’s is dat ze aan de ene kant een haarscherp beeld geven van een oorlogssituatie. Aan de andere kant zijn het universele, onsterfelijke beelden van menselijk lijden – vergelijkbaar met stervende heiligen in katholieke kunstwerken. Maar het feit dat dit echte mensen zijn, en geen verheven figuren uit christelijke verhalen, maakt de beelden des te gruwelijker. Toch voelen we ook een bepaalde afstand tot het onderwerp. Susan Sontag publiceerde in 2004 (tevens haar sterfjaar) het essay Regarding the Pain of Others. Ze schreef hierin dat we misschien sympathie voelen bij de krachtige nieuwsbeelden, maar toch ook een zekere apathie, omdat we onze medeplichtigheid niet willen erkennen.

Antiphotojournalism

Het beeld van het huilende Vietnamese meisje veroorzaakte een golf van protesten, die het einde van de Vietnamoorlog inluidden. De beelden van de Egyptische protesten zorgden voor wereldwijde sympathie en maakte de Westerse steun aan Mubarak onhoudbaar. De kracht van de beeldende journalistiek is nog altijd groot. Maar zou het gebruik van Youtube, Flickr en de sociale media de door Sonntag genoemde afstand kunnen opheffen? Is de moderne, indringende fotojournalistiek in staat om onze door geweldsbeelden murw gebeukte hersenen weer te verontwaardigen of te emotioneren?

In Foam Fotografiemuseum Amsterdam is tot 8 juni 2011 de reizende groepstentoonstelling Antiphotojournalism te zien, waarin de klassieke en de moderne nieuwsfotografie samenkomen. De werken worden onder andere getoond in de vorm van diashows, Youtube-filmpjes en collages; er zijn foto’s van zowel beroemde fotografen als amateurbeelden. Zo is er bijvoorbeeld de installatie Afterlife. In 1979, vlak na de revolutie in Iran, maakte IJahangir Razmi een foto van geblinddoekte Koerden die wachten op hun executie door het leger. De foto zou de Pulitzer Prize winnen. In Afterlife zien we de ongebruikte negatieven van de fotoserie, waardoor we plotseling voorbij het iconische beeld kijken en weer oog krijgen voor het verschrikkelijke moment dat werd vastgelegd.

Zo lijkt de steeds verder gaande verpersoonlijking van de beeldende journalistiek wel degelijk meer betrokkenheid bij het afgebeelde te creëren. Toen ik de tentoonstelling bezocht, trof ik voor Afterlife een geëmotioneerde Iraanse man. “Deze foto is voor mij heel persoonlijk,” was het enige wat hij een paar keer zei.
--------
*Het is gelukkig goed met Kim Phúc afgelopen: ze werd gered, studeerde medicijnen op Cuba en woont tegenwoordig in Canada.

Mail

Sanne Rispens

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
De verdwenen kosmonaut

De verdwenen kosmonaut

Duizenden kilometers van de kosmonaut vandaan zit Igor, uitkijkend over de stad, terwijl hij luistert naar de ruis op de tv, naar de beukende eurodance plaat die nog naklinkt in zijn oren en naar een stem die hem probeert te overtuigen terug te komen. In De verdwenen kosmonaut van Thijs van der Heijden raakt een... Lees meer

Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer