Musea staan bekend als verheven instituten. Toch stelden ze in het verleden oorlogsbuit en opgezette bosjesmannen tentoon." /> Musea staan bekend als verheven instituten. Toch stelden ze in het verleden oorlogsbuit en opgezette bosjesmannen tentoon." />
Asset 14

Een lijk in het museum

Uit de vele woedende reacties op de bezuinigingsplannen van dit kabinet blijkt eens te meer dat cultuur bij ons in hoog aanzien staat. Musea bijvoorbeeld zijn respectabele instellingen, waar men zich met verheven en elitaire zaken bezighoudt. Maar diezelfde achtenswaardige museumgebouwen verbergen heel wat duistere geheimen achter hun elegante façades.

Er was een tijd dat onze musea uitblonken in gedrag dat op zijn minst controversieel genoemd kan worden: jatten. Vooral in de negentiende eeuw waren overheden zich ervan bewust dat een nationaal museum kon fungeren als internationaal statussymbool. Men schuwde geen enkele methode om zoveel mogelijk kostbaarheden naar de marmeren tentoonstellingszalen te slepen. Tot op de dag van vandaag bevinden zich in musea over heel Europa objecten met een zeer duistere geschiedenis van kolonialisme, bedrog en omkoping.

Hierin zijn ruwweg twee categorieën te onderscheiden: kunstvoorwerpen met een beladen politieke achtergrond (bijvoorbeeld deel uitmakend van oorlogsbuit), en objecten die op zichzelf controversieel zijn, zoals de collectie schedels en Javaanse kindertjes op sterk water in het depot van het Tropenmuseum in Amsterdam. Musea zitten vaak met dergelijke artefacten in hun maag; de laatste jaren is er een hausse aan rechtszaken geweest van voormalige kolonies die genoegdoening eisten.

De Elgin Marbles: van wie zijn ze?

“That all may learn from whence the plunderer came, the insulted wall sustains his hated name”, dichtte Lord Byron in 1811. De regels uit het gedicht “The Curse of Minerva” sloegen op graaf Elgin, die in de periode 1801-1812 een groot aantal marmeren Parthenonsculpturen naar Engeland overbracht. Griekenland stond op dat moment onder Ottomaans bewind. Elgin kon als Brits ambassadeur een potje breken bij de sultan, en kreeg toestemming om op de Akropolis opgravingen te doen. In de brief waarin deze vermeende toestemming werd verleend, staat één zinnetje dat het British Museum nog steeds aangrijpt als het bewijs dat de acquisitie van de Elgin Marbles wettig was: “Wanneer zij enkele stukken steen met oude inscripties en figuren willen meenemen, zullen zij daarin niet gehinderd worden.” Het feit dat er van deze toch wel cruciale brief slechts een gebrekkige Italiaanse vertaling bestaat, maakt dit “bewijs” toch wel erg magertjes.

Elgin besloot de woorden van de sultan zo ruim mogelijk op te vatten, en zette zijn ploeg aan het werk. Sommige pedimentsculpturen (beelden van het dak van het Parthenon) waren al van de tempel afgevallen en hoefden alleen maar uitgegraven te worden. Anderen werden met beitels van het fries afgesloopt, waarbij ernstige vernielingen werden aangericht. De Turkse overheid in Griekenland had geen enkele interesse in de antieke kunstschatten, en na wat ambtenaren te hebben omgekocht kon Elgin de sculpturen zonder problemen naar Engeland overschepen. Na een paar jaar verkocht hij ze voor 35.000 pond aan het British Museum, waar de Elgin Marbles tot op heden te bewonderen zijn.

Toen Griekenland in 1830 onafhankelijk werd, wilde men meteen het leeggeroofde Parthenon herstellen. Maar de beelden waren inmiddels de grootste attractie van het British Museum geworden, en het armoedige Griekenland stond machteloos tegenover de invloedrijke Britten. Ze moesten zich tevreden stellen met de sculpturen die Elgin niet had meegenomen; in 1874 werden deze ondergebracht in een museum op de Akropolis.

In de jaren tachtig van de twintigste eeuw begon de Griekse actrice en politica Melina Mercouri een campagne voor de terugkeer van de Elgin Marbles naar Griekenland. Haar gepassioneerde pleidooien waren niet succesvol, maar de controverse rond de beelden laaide in alle hevigheid op. Voor- en tegenstanders vliegen elkaar vandaag de dag nog steeds in de haren; aan de ene kant is er het machtige British Museum dat de sculpturen al bijna tweehonderd jaar in haar bezit heeft en beweert dat ze zonder graaf Elgin allang verloren waren gegaan - waarin ze misschien niet geheel ongelijk hebben. De Grieken claimen in moreel opzicht recht op de Marbles te hebben; bovendien hebben de Engelsen de beelden door de jaren heen ook flink beschadigd, onder meer door ondoordachte schoonmaakacties.

In 2009 opende het vernieuwde Akropolis Museum haar deuren. Eén grote zaal was veelzeggend leeg gelaten, om het Britse argument dat men in Griekenland niet de juiste museale conditie voor de Marbles kon scheppen te ontkrachten. Toch ziet het er voorlopig niet naar uit dat de geroofde metopen, friezen en kariatiden hun vaderland ooit terug zullen zien. De onfrisse manier waarop de Elgin Marbles in Engeland terecht zijn gekomen is inmiddels bekend, maar aangezien er in 1830 nog geen internationale verdragen over kunstroof waren, hebben de Grieken helaas geen poot om op te staan.

Kolonialisme: menselijke tentoonstellingsobjecten

Jules Verreaux was een taxidermist uit Parijs die regelmatig naar Afrika reisde om daar dode dieren op te zetten, die hij later in Europa verkocht. Rond 1830 waren Verreaux en zijn broer in Botswana getuige van de begrafenis van een jonge bosjesman. In een volkomen logische gedachtegang besloten ze het lijk te stelen, te prepareren en samen met een lading opgezette dieren naar Parijs te verschepen. Zelfs voor de negentiende eeuw was een opgezette neger voor veel mensen net iets te macaber, en het duurde tot 1880 voordat de bosjesman verkocht werd aan de Spanjaard Francesco Darder (1851-1918). Deze was een natuurhistorisch museum begonnen in Banyoles, vlakbij Barcelona. De opgezette bosjesman, al snel liefkozend “El Negrito” (“het negertje”) genoemd, zou van 1916 tot 1997 in de vaste opstelling van het stoffige Museo Darder staan. Omdat de geprepareerde huid wat was verbleekt, werd hij om de zoveel tijd door het personeel ingesmeerd met zwarte schoenpoets.


El Negro

Het was in de negentiende eeuw niet ongebruikelijk om mensen tentoon te stellen; er zijn diverse Wereldtentoonstellingen geweest waarbij hele Afrikaanse dorpen werden nagebouwd, met een groep geïmporteerde bewoners die de hele dag voor de bezoekers op trommels moesten slaan. Het meest berucht is de Wereldtentoonstelling in het Belgische Tervuren in 1897. Koning Leopold haalde tweehonderd Congolezen naar België om de drie “negerdorpen” te bevolken. Velen overleefden de Europese winter niet.

In 1992 werd El Negro wereldberoemd. De Haïtiaanse arts Alphonse Arcelin schreef een open brief waarin hij zijn verontwaardiging uitte over de aanwezigheid van een opgezette zwarte man in een museum. Deze actie viel samen met de start van de Olympische Spelen in Barcelona, en de internationale pers sprong er bovenop. Het Museo Darder verwijderde El Negro uit de tentoonstelling, maar weigerde zijn lichaam te repatriëren, zoals Arcelin eiste. In 1997 kwam er een rechtszaak, waarbij de bewoners van Banyoles plotseling in opstand kwamen: ze organiseerden protestacties waarbij spandoeken met teksten als 'Banyoles loves you El Negro! 'getuigden van de liefde voor 'hun' neger. In 1999 bepaalde de rechter dat El Negro na 170 jaar terug zou gaan naar Botswana, om daar te worden begraven. In Gaborone werd het lichaam opgebaard alvorens met groot ceremonieel begraven te worden – de vele bezoekers die een gemummificeerd lichaam verwachtten, vonden echter een kinderkistje met slechts een schedel en een hoopje botten erin. De Spanjaarden hadden het lichaam van El Negro ontdaan van alle “toevoegingen”, zoals de speer en het schild waarmee hij was tentoongesteld, maar ook de huid, glazen oogkassen en het stro waarmee hij was opgevuld. Journalist Frank Westerman (die een boek schreef over El Negro) noemde dit “lijkschennis”.

In Nederland is er onder andere de lugubere verzameling schedels uit Indonesië, die in het Tropenmuseum stof ligt te vergaren. Het pleit voor de directie dat ze hiermee in de openbaarheid zijn getreden. Directeur David van Duuren: “Als je een kuil huurt op de Oosterbegraafplaats, kun je daar alles in begraven. Maar wij vonden dat niet netjes. Wereldwijd wordt gediscussieerd over het omgaan met menselijke resten in volkenkundige musea. Wij willen pro-actief inspringen op die discussie. Als er nabestaanden zijn die de resten opeisen, dan werken wij daar graag aan mee.”

Toch wringt het. Het hele Tropenmuseum staat vol met artefacten uit de voormalige koloniën, sommigen zeer kostbaar. Deze vallen in feite onder de noemer “roofbuit”. Horen deze objecten hier te zijn? Is het “verjaringsprincipe” van de Elgin Marbles van kracht? Of zijn de koloniale schatten inmiddels Nederlands erfgoed geworden?

Samenwerking

In 1977 werd een deel van de roemruchte Lombokschat, voornamelijk bestaand uit juwelen die in de 1894 werd buitgemaakt tijdens zeer bloedige gevechten tussen het Nederlandse leger en de vorst van Lombok (resultaat: puputan - alle onderdanen van de vorst pleegden na de nederlaag collectief zelfmoord) door het Museum voor Volkenkunde in Leiden onder veel protest teruggeschonken aan Indonesië. In 2005 organiseerde de Nieuwe Kerk in Amsterdam in samenwerking met het Museum Nasional in Jakarta de tentoonstelling Indonesia: de ontdekking van het verleden. De Lombokschat was voor het eerst weer in zijn geheel te bewonderen. De Nieuwe Kerk benadrukte “de nieuwe gelijkwaardige samenwerking en samenhang tussen Indonesië en Nederland.”

De onfortuinlijke El Negro, die waarschijnlijk is gestorven aan een longontsteking en eindigde in een vitrine, werd uiteindelijk een symbool voor de misdaden van het kolonialisme. Tegelijkertijd zagen de inwoners van Banyoles hem als “hun neger”. De Parthenonsculpturen waren tot Elgin ze zich toe-eigende een romantische ruïne voor Europese reizigers, daarna een trofee voor de Britse regering en uiteindelijk voor de Grieken een pijnlijke herinnering aan een verwoest nationaal symbool. Inmiddels zijn ze ook tot het Britse cultuurgoed gaan behoren.
Dit is iets wat bij alle controversiële museumobjecten gebeurt; ze verliezen hun oorspronkelijke identiteit en worden drager van iets dat groter is dan zijzelf.

Wellicht is de enige oplossing het erfgoed te delen. De ene helft van de Elgin Marbles in Engeland, de andere helft terug naar de Akropolis? Of voor de Tropenmuseum-schedels een gedenkplaats creëren in Indonesië, waar ze gestolen zijn? De grote kunstschatten zijn uiteindelijk een beetje van iedereen. En de obscure, duistere objecten die al jaren worden weggestopt, horen juist in de openbaarheid – al is het slechts als herinnering aan een schuldig verleden.

Mail

Sanne Rispens

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
De verdwenen kosmonaut

De verdwenen kosmonaut

Duizenden kilometers van de kosmonaut vandaan zit Igor, uitkijkend over de stad, terwijl hij luistert naar de ruis op de tv, naar de beukende eurodance plaat die nog naklinkt in zijn oren en naar een stem die hem probeert te overtuigen terug te komen. In De verdwenen kosmonaut van Thijs van der Heijden raakt een... Lees meer

Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer