Asset 14

De eeuwig wederkerende crisis in de geesteswetenschappen

Een tijd geleden, zoals iedereen heeft kunnen lezen, was er sprake van een crisis in de geesteswetenschappen. En wel om vier redenen:

1. De studie is onnodig moeilijk, want de uitgaven van klassieke teksten deugen niet.
2. Geleerden wekken te hoge verwachtingen, en kunnen die vervolgens niet waarmaken.
3. Geleerden ruziën te veel, en geven daarmee de letteren een slechte naam.
4. Er is geen geld mee te verdienen.

Dat schreef theoloog en journalist Jean Le Clerc, een van de internationaal toonaangevende publicisten van zijn tijd, in 1699 in zijn Parrhasiana. Die crisis duurt in feite nog tot heden voort, vooral wat betreft punt 4. De meest recente episode speelt zich nu af aan de Faculteit der Geesteswetenschappen aan de UvA. De faculteit moet € 7 miljoen bezuinigen en zo’n 100 personeelsleden lozen, een plan om dan maar over te stappen op een brede bachelor is afgefakkeld, en voormalig decaan Karel van der Toorn, destijds alom gehaat onder studentenraadsleden, is ingeschakeld om de discussie in goede banen te leiden. Dan is het goed mis.

Maar in de tussentijd zijn de Jezuïeten verbannen en hun colleges opgeheven, heeft de Nationale Conventie tijdelijk alle Franse universiteiten afgeschaft, is de Republiek der Letteren verwaterd, heeft Napoleon de helft van de Duitse universiteiten gesloten, hebben de natuurwetenschappen zich losgemaakt van de filosofische faculteit, en in de jaren ’30 en ’40 zijn ook een paar dingen gebeurd die niet bevorderlijk waren voor de studie der humaniora. En toch bestaan de letteren nog steeds. Sterker nog, de lange-termijntrend laat alleen maar een toename zien. Toen Jean Le Clerc schreef waren er ongeveer 1200 geleerden in heel Europa en op het moment is dat het aantal gepromoveerden in de geesteswetenschappen in Nederland sinds 2010. Als de letteren niet in crisis zijn, dan is er pas een probleem.

Die toename is ook niet zo heel verwonderlijk, want de geesteswetenschappen houden zich bezig met betekenisdragers. Boeken, teksten, beelden, talen, politieke handelingen, dat soort dingen. En daarvan komen er alleen maar meer. Zonder dat je er iets voor hoeft te doen blijft er nieuwe geschiedenis, nieuwe tekst, nieuwe beelden ontstaan. En om daar ook iets van te bewaren, heb je mensen nodig die dat duiden en beschrijven. Dus blijft er altijd wel een functie voor geesteswetenschappers als conservatoren. Ook dat stond trouwens 250 jaar geleden al in de Encyclopédie van Diderot en d’Alembert.

De muzen die zich verwarmen aan het vuur van slechte boeken van Bernard Picart (1720).

Alleen: je kunt niet alles bewaren. Het verwijt dat de geesteswetenschappen – of ja, de letteren, of de humaniora – al minstens sinds 1637 krijgen is dat ze stoffig zijn en achter de feiten aanlopen. En dat klopt meestal ook wel. Al die accumulatie heeft weinig zin als het niet ook tot nieuwe ideeën leidt, of als er niet op z’n minst betoogd wordt waarom iets relevant is. Er zit een soort cyclus van afnemende meerwaarde in: nieuwe inzichten leiden ook weer tot nieuwe accumulatie van kennis, maar naar mate dat nieuwe materiaal verder ophoopt wordt het ook steeds minder relevant, en dat leidt weer tot kritische nieuwe inzichten die ook een deel van de oude bevindingen naar de prullenbak verwijzen. Undsoweiter.

Het kan ook geen kwaad om te benadrukken dat die inzichten wel eens effect hebben in de echte wereld. De reformatie bijvoorbeeld, is een direct uitvloeisel van het humanisme en tekstkritiek. Het moderne ambtenarenapparaat is feitelijk uitgevonden door de humanisten. Het middelbaar onderwijs, idem dito. Vrijwel alle grote verlichtingsdenkers waren minstens parttime historici. De grote politieke ideologieën die in het kielzog van de Franse Revolutie zijn ontstaan – liberalisme, conservatisme, nationalisme, radicalisme, later socialisme – zijn op z’n minst gelieerd aan historisch en filologisch werk. Het is niet per se een sympathiek argument, want iedereen heeft wel aan een paar van deze dingen een hekel, maar irrelevant kun je ze toch moeilijk noemen.

Een ander verwijt dat de geesteswetenschappen wel eens krijgen is dat ze geen echte wetenschappen zijn. Of zoals statistici zeggen: ‘anecdote is not the singular of data’. Verdedigers van de geesteswetenschappen beroepen zich dan graag op een ‘hermeneutische methode’, ontstaan rond 1800. Die mensen lezen blijkbaar nooit een geleerd werk uit die periode, want die staan bol van termen als hypothese, bewijs, anomalie, conjecture, inference, raisonnement. Edward Gibbon formuleert in zijn jonge jaren zelfs iets wat dicht in de buurt van het falsificatiecriterium komt als hij de taak van de ‘ware criticus’ beschrijft als het ‘durven offeren van je meest briljante hypothese’.

Alleen: je hebt te maken met betekenisdragers. En betekenis kun je niet meten. Dus heb je niet zozeer maten en eenheden als functioneel vage begrippen tot je beschikking, net als in de natuurlijke taal. Het probleem is dat je die voortdurend moet disambigueren, en dat je niet al te lange ketens van redeneringen kunt maken, want de vaagheid neemt toe bij elke stap. Vaagheid maal vaagheid is vijftig tinten grijs.

Om dezelfde reden heeft het niet zoveel zin om de taak van de geesteswetenschappen in het geven van steeds weer nieuwe interpretaties te zoeken. Want hoe meer interpretaties je geeft, hoe moeilijker ze nog van elkaar zijn te onderscheiden. Als je een dozijn verschillende interpretaties hebt, zijn dat er een half dozijn teveel. De vraag is niet: hoe zou je er ook tegen aan kunnen kijken, maar: waarom is dat inzicht nieuw en significant?

Daar zit wel een andere belangrijke taak in voor de geesteswetenschappen, naast het beschrijven en conserveren. Het gaat niet om interpreteren, maar om argumenteren. Begrippen verhelderen. Nieuwe ideeën introduceren. Uitleggen waarom iets belangrijk is, zonder in clichés te vervallen. En dat blijft altijd een problematische aangelegenheid. In dat opzicht is ‘crisis’ min of meer de normale conditie van de geesteswetenschappen. Dat is overigens geen reden om de huidige bezuinigingen aan te grijpen om eens lekker te gaan herbronnen in de woestenij.

Deze column las Floris Solleveld voor tijdens het Historisch Café in Amsterdam op 14 januari.

Mail

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Rocher Koendjbiharie ligt in zijn essay het probleem toe: 'Homonationalisme is niks meer dan de voorwaardelijke acceptatie van mensen uit de regenbooggemeenschap ten behoeve van een nationale identiteit en een nationalistische ideologie.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Pekingeend

Winnaar juryprijs Het Rode Oor: Pekingeend

Twee personen blijven samen achter in de keuken, waar ze tijdens het bereiden van een pekingeend steeds dichter verstrikt raken in het spel van aanrakingen, blikken en opdrachten. Met Pekingeend won Fleur Klemann de juryprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

De dood van Giorgio Armani sluit een hoofdstuk in de mode, maar zegt ook veel over de toekomst van onze kleding. In deze column legt Loïs Blank uit hoe Big Fashion steeds meer terrein weet te winnen in onze kledingkasten. Lees meer

Auto Draft 10

Als je te pletter slaat, dan klinkt dat zo

Midden in de nacht springt een man van een richel. Nee, geen man; een held. En iedereen weet: een man zoals Luciano slaat niet te pletter. In dit korte verhaal van Julien Staartjes bewegen de achterblijvers zich tussen het postuum cancelen of aanbidden van de man met gladde benen en mierzoete tong. Lees meer

De achterblijvers

De achterblijvers

Fietsend over een jaagpad reflecteert Gert-Jan Meyntjens op zijn rol als echtgenoot en vader, en neemt hij je mee op een zoektocht naar wat het betekent om man te zijn. Zonder bitter te worden. Lees meer

Binnen de context van twee

Binnen de context van twee

In haar gedicht onderzoekt Sytske van Koeveringe de betekenis en fascinatie van het getal twee. Via paren, tegenpolen en verbindingen ondervinden twee vrouwen de mogelijkheden van samenzijn. Is er balans in vereniging? Lees meer

Ik sliep rechts

Ik sliep rechts

Daten met iemand aan de andere kant van het politieke spectrum? Naomi Ronner deed het. In dit essay beschrijft ze haar ervaringen. Lees meer

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Altijd aanwezig, maar niet gewenst: Marthe van Bronkhorts rouw reist met haar mee. Lees meer

De kleinste kans

De kleinste kans

Roosje van der Kamp bereidt zich altijd voor op het ergste. Een vreemd plekje op haar huid, opladers in het stopcontact: overal schuilt gevaar. Als ze achter een geheim komt in de familie begrijpt ze beter waar haar angsten vandaan komen. Ze vertelt erover in dit openhartige essay over intergenerationeel trauma. Lees meer

:Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Het plezier van de leugen en de bevrijding van de agressie: volgens Zomergast Herman Koch verfraait iedereen het leven een beetje met leugens. Lees meer

Hondenvoer

Hondenvoer

Een overleden hondje zorgt ervoor dat moeder en dochter in een strijd belanden. Ze willen beiden laten zien wie er meer van het dier gehouden heeft. In dit verhaal van Keet Winter mondt die spanning tussen de twee vrouwen uit in een pijnlijk diner. Lees meer

Hondenvoer 1

It takes an adult to raise a village: Halsema is streng, rechtvaardig, en een tikje autoritair in Zomergasten

De bedachtzame, maar mediagetrainde, Femke Halsema nam ons als Zomergast mee in de bestuurlijke (opvoed)dilemma’s uit haar werk. Als een klassiek ouderfiguur toont ze zich streng en rechtvaardig, maar mist ze óók zelfinzicht op sommige punten. Lees meer

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

‘Uğur Ümit Üngörs fragmenten zijn broodnodige kost voor een samenleving die consequent doet alsof wijdverbreid extreem (staats)geweld een ver-van-mijn-bedshow is.’ Terwijl Zomergast Üngör zichzelf kundig naar de achtergrond werkt, maakt hij duidelijk dat de zomer vele winters verstopt. Met opgewekte grimmigheid vraagt hij ons om ons zorgen te maken over het leed van anderen. Lees meer

Stranding

Stranding

'Ze ligt hier als aanklacht / op het land gespuugd / om de noodzaak tot evenwicht / tussen mens en water te benadrukken.' Angelika Geronymaki trekt je met dit gedicht over zelfbeschikking en milieuvervuiling mee, als de aangespoelde zeemeermin in een sleepnet gevuld met platvissen, sardientjes en haringen, en slingert je vanuit het zure zeewater op een strand met grijpgrage mannenhanden. Lees meer

Zomergasten met Eva Crutzen roept de vraag op of een mooi gesprek genoeg is of dat kijkers toch snakken naar goede televisie.

Zomergast Eva Crutzen zorgde voor een mooi gesprek, maar is dat genoeg?

Na de ideale televisieavond van Eva Crutzen vraagt Hanna Karalic zich af of een mooi gesprek genoeg is voor Zomergasten of dat kijkers toch snakken naar goede televisie. Lees meer

Mijn tweede kutland… 2

Mijn tweede kutland…

Toen Iskra de Vries vanuit Polen naar Nederland verhuisde, bleek dat zij niet van een koude kermis thuiskwam, maar naar een koude kermis vertrokken was. Iskra schrijft een verschroeiend eerlijke break-up brief aan het adres van ons kikkerlandje. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer