Asset 14

De eeuwig wederkerende crisis in de geesteswetenschappen

Een tijd geleden, zoals iedereen heeft kunnen lezen, was er sprake van een crisis in de geesteswetenschappen. En wel om vier redenen:

1. De studie is onnodig moeilijk, want de uitgaven van klassieke teksten deugen niet.
2. Geleerden wekken te hoge verwachtingen, en kunnen die vervolgens niet waarmaken.
3. Geleerden ruziën te veel, en geven daarmee de letteren een slechte naam.
4. Er is geen geld mee te verdienen.

Dat schreef theoloog en journalist Jean Le Clerc, een van de internationaal toonaangevende publicisten van zijn tijd, in 1699 in zijn Parrhasiana. Die crisis duurt in feite nog tot heden voort, vooral wat betreft punt 4. De meest recente episode speelt zich nu af aan de Faculteit der Geesteswetenschappen aan de UvA. De faculteit moet € 7 miljoen bezuinigen en zo’n 100 personeelsleden lozen, een plan om dan maar over te stappen op een brede bachelor is afgefakkeld, en voormalig decaan Karel van der Toorn, destijds alom gehaat onder studentenraadsleden, is ingeschakeld om de discussie in goede banen te leiden. Dan is het goed mis.

Maar in de tussentijd zijn de Jezuïeten verbannen en hun colleges opgeheven, heeft de Nationale Conventie tijdelijk alle Franse universiteiten afgeschaft, is de Republiek der Letteren verwaterd, heeft Napoleon de helft van de Duitse universiteiten gesloten, hebben de natuurwetenschappen zich losgemaakt van de filosofische faculteit, en in de jaren ’30 en ’40 zijn ook een paar dingen gebeurd die niet bevorderlijk waren voor de studie der humaniora. En toch bestaan de letteren nog steeds. Sterker nog, de lange-termijntrend laat alleen maar een toename zien. Toen Jean Le Clerc schreef waren er ongeveer 1200 geleerden in heel Europa en op het moment is dat het aantal gepromoveerden in de geesteswetenschappen in Nederland sinds 2010. Als de letteren niet in crisis zijn, dan is er pas een probleem.

Die toename is ook niet zo heel verwonderlijk, want de geesteswetenschappen houden zich bezig met betekenisdragers. Boeken, teksten, beelden, talen, politieke handelingen, dat soort dingen. En daarvan komen er alleen maar meer. Zonder dat je er iets voor hoeft te doen blijft er nieuwe geschiedenis, nieuwe tekst, nieuwe beelden ontstaan. En om daar ook iets van te bewaren, heb je mensen nodig die dat duiden en beschrijven. Dus blijft er altijd wel een functie voor geesteswetenschappers als conservatoren. Ook dat stond trouwens 250 jaar geleden al in de Encyclopédie van Diderot en d’Alembert.

De muzen die zich verwarmen aan het vuur van slechte boeken van Bernard Picart (1720).

Alleen: je kunt niet alles bewaren. Het verwijt dat de geesteswetenschappen – of ja, de letteren, of de humaniora – al minstens sinds 1637 krijgen is dat ze stoffig zijn en achter de feiten aanlopen. En dat klopt meestal ook wel. Al die accumulatie heeft weinig zin als het niet ook tot nieuwe ideeën leidt, of als er niet op z’n minst betoogd wordt waarom iets relevant is. Er zit een soort cyclus van afnemende meerwaarde in: nieuwe inzichten leiden ook weer tot nieuwe accumulatie van kennis, maar naar mate dat nieuwe materiaal verder ophoopt wordt het ook steeds minder relevant, en dat leidt weer tot kritische nieuwe inzichten die ook een deel van de oude bevindingen naar de prullenbak verwijzen. Undsoweiter.

Het kan ook geen kwaad om te benadrukken dat die inzichten wel eens effect hebben in de echte wereld. De reformatie bijvoorbeeld, is een direct uitvloeisel van het humanisme en tekstkritiek. Het moderne ambtenarenapparaat is feitelijk uitgevonden door de humanisten. Het middelbaar onderwijs, idem dito. Vrijwel alle grote verlichtingsdenkers waren minstens parttime historici. De grote politieke ideologieën die in het kielzog van de Franse Revolutie zijn ontstaan – liberalisme, conservatisme, nationalisme, radicalisme, later socialisme – zijn op z’n minst gelieerd aan historisch en filologisch werk. Het is niet per se een sympathiek argument, want iedereen heeft wel aan een paar van deze dingen een hekel, maar irrelevant kun je ze toch moeilijk noemen.

Een ander verwijt dat de geesteswetenschappen wel eens krijgen is dat ze geen echte wetenschappen zijn. Of zoals statistici zeggen: ‘anecdote is not the singular of data’. Verdedigers van de geesteswetenschappen beroepen zich dan graag op een ‘hermeneutische methode’, ontstaan rond 1800. Die mensen lezen blijkbaar nooit een geleerd werk uit die periode, want die staan bol van termen als hypothese, bewijs, anomalie, conjecture, inference, raisonnement. Edward Gibbon formuleert in zijn jonge jaren zelfs iets wat dicht in de buurt van het falsificatiecriterium komt als hij de taak van de ‘ware criticus’ beschrijft als het ‘durven offeren van je meest briljante hypothese’.

Alleen: je hebt te maken met betekenisdragers. En betekenis kun je niet meten. Dus heb je niet zozeer maten en eenheden als functioneel vage begrippen tot je beschikking, net als in de natuurlijke taal. Het probleem is dat je die voortdurend moet disambigueren, en dat je niet al te lange ketens van redeneringen kunt maken, want de vaagheid neemt toe bij elke stap. Vaagheid maal vaagheid is vijftig tinten grijs.

Om dezelfde reden heeft het niet zoveel zin om de taak van de geesteswetenschappen in het geven van steeds weer nieuwe interpretaties te zoeken. Want hoe meer interpretaties je geeft, hoe moeilijker ze nog van elkaar zijn te onderscheiden. Als je een dozijn verschillende interpretaties hebt, zijn dat er een half dozijn teveel. De vraag is niet: hoe zou je er ook tegen aan kunnen kijken, maar: waarom is dat inzicht nieuw en significant?

Daar zit wel een andere belangrijke taak in voor de geesteswetenschappen, naast het beschrijven en conserveren. Het gaat niet om interpreteren, maar om argumenteren. Begrippen verhelderen. Nieuwe ideeën introduceren. Uitleggen waarom iets belangrijk is, zonder in clichés te vervallen. En dat blijft altijd een problematische aangelegenheid. In dat opzicht is ‘crisis’ min of meer de normale conditie van de geesteswetenschappen. Dat is overigens geen reden om de huidige bezuinigingen aan te grijpen om eens lekker te gaan herbronnen in de woestenij.

Deze column las Floris Solleveld voor tijdens het Historisch Café in Amsterdam op 14 januari.

Mail

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer