Asset 14

De eeuwig wederkerende crisis in de geesteswetenschappen

Een tijd geleden, zoals iedereen heeft kunnen lezen, was er sprake van een crisis in de geesteswetenschappen. En wel om vier redenen:

1. De studie is onnodig moeilijk, want de uitgaven van klassieke teksten deugen niet.
2. Geleerden wekken te hoge verwachtingen, en kunnen die vervolgens niet waarmaken.
3. Geleerden ruziën te veel, en geven daarmee de letteren een slechte naam.
4. Er is geen geld mee te verdienen.

Dat schreef theoloog en journalist Jean Le Clerc, een van de internationaal toonaangevende publicisten van zijn tijd, in 1699 in zijn Parrhasiana. Die crisis duurt in feite nog tot heden voort, vooral wat betreft punt 4. De meest recente episode speelt zich nu af aan de Faculteit der Geesteswetenschappen aan de UvA. De faculteit moet € 7 miljoen bezuinigen en zo’n 100 personeelsleden lozen, een plan om dan maar over te stappen op een brede bachelor is afgefakkeld, en voormalig decaan Karel van der Toorn, destijds alom gehaat onder studentenraadsleden, is ingeschakeld om de discussie in goede banen te leiden. Dan is het goed mis.

Maar in de tussentijd zijn de Jezuïeten verbannen en hun colleges opgeheven, heeft de Nationale Conventie tijdelijk alle Franse universiteiten afgeschaft, is de Republiek der Letteren verwaterd, heeft Napoleon de helft van de Duitse universiteiten gesloten, hebben de natuurwetenschappen zich losgemaakt van de filosofische faculteit, en in de jaren ’30 en ’40 zijn ook een paar dingen gebeurd die niet bevorderlijk waren voor de studie der humaniora. En toch bestaan de letteren nog steeds. Sterker nog, de lange-termijntrend laat alleen maar een toename zien. Toen Jean Le Clerc schreef waren er ongeveer 1200 geleerden in heel Europa en op het moment is dat het aantal gepromoveerden in de geesteswetenschappen in Nederland sinds 2010. Als de letteren niet in crisis zijn, dan is er pas een probleem.

Die toename is ook niet zo heel verwonderlijk, want de geesteswetenschappen houden zich bezig met betekenisdragers. Boeken, teksten, beelden, talen, politieke handelingen, dat soort dingen. En daarvan komen er alleen maar meer. Zonder dat je er iets voor hoeft te doen blijft er nieuwe geschiedenis, nieuwe tekst, nieuwe beelden ontstaan. En om daar ook iets van te bewaren, heb je mensen nodig die dat duiden en beschrijven. Dus blijft er altijd wel een functie voor geesteswetenschappers als conservatoren. Ook dat stond trouwens 250 jaar geleden al in de Encyclopédie van Diderot en d’Alembert.

De muzen die zich verwarmen aan het vuur van slechte boeken van Bernard Picart (1720).

Alleen: je kunt niet alles bewaren. Het verwijt dat de geesteswetenschappen – of ja, de letteren, of de humaniora – al minstens sinds 1637 krijgen is dat ze stoffig zijn en achter de feiten aanlopen. En dat klopt meestal ook wel. Al die accumulatie heeft weinig zin als het niet ook tot nieuwe ideeën leidt, of als er niet op z’n minst betoogd wordt waarom iets relevant is. Er zit een soort cyclus van afnemende meerwaarde in: nieuwe inzichten leiden ook weer tot nieuwe accumulatie van kennis, maar naar mate dat nieuwe materiaal verder ophoopt wordt het ook steeds minder relevant, en dat leidt weer tot kritische nieuwe inzichten die ook een deel van de oude bevindingen naar de prullenbak verwijzen. Undsoweiter.

Het kan ook geen kwaad om te benadrukken dat die inzichten wel eens effect hebben in de echte wereld. De reformatie bijvoorbeeld, is een direct uitvloeisel van het humanisme en tekstkritiek. Het moderne ambtenarenapparaat is feitelijk uitgevonden door de humanisten. Het middelbaar onderwijs, idem dito. Vrijwel alle grote verlichtingsdenkers waren minstens parttime historici. De grote politieke ideologieën die in het kielzog van de Franse Revolutie zijn ontstaan – liberalisme, conservatisme, nationalisme, radicalisme, later socialisme – zijn op z’n minst gelieerd aan historisch en filologisch werk. Het is niet per se een sympathiek argument, want iedereen heeft wel aan een paar van deze dingen een hekel, maar irrelevant kun je ze toch moeilijk noemen.

Een ander verwijt dat de geesteswetenschappen wel eens krijgen is dat ze geen echte wetenschappen zijn. Of zoals statistici zeggen: ‘anecdote is not the singular of data’. Verdedigers van de geesteswetenschappen beroepen zich dan graag op een ‘hermeneutische methode’, ontstaan rond 1800. Die mensen lezen blijkbaar nooit een geleerd werk uit die periode, want die staan bol van termen als hypothese, bewijs, anomalie, conjecture, inference, raisonnement. Edward Gibbon formuleert in zijn jonge jaren zelfs iets wat dicht in de buurt van het falsificatiecriterium komt als hij de taak van de ‘ware criticus’ beschrijft als het ‘durven offeren van je meest briljante hypothese’.

Alleen: je hebt te maken met betekenisdragers. En betekenis kun je niet meten. Dus heb je niet zozeer maten en eenheden als functioneel vage begrippen tot je beschikking, net als in de natuurlijke taal. Het probleem is dat je die voortdurend moet disambigueren, en dat je niet al te lange ketens van redeneringen kunt maken, want de vaagheid neemt toe bij elke stap. Vaagheid maal vaagheid is vijftig tinten grijs.

Om dezelfde reden heeft het niet zoveel zin om de taak van de geesteswetenschappen in het geven van steeds weer nieuwe interpretaties te zoeken. Want hoe meer interpretaties je geeft, hoe moeilijker ze nog van elkaar zijn te onderscheiden. Als je een dozijn verschillende interpretaties hebt, zijn dat er een half dozijn teveel. De vraag is niet: hoe zou je er ook tegen aan kunnen kijken, maar: waarom is dat inzicht nieuw en significant?

Daar zit wel een andere belangrijke taak in voor de geesteswetenschappen, naast het beschrijven en conserveren. Het gaat niet om interpreteren, maar om argumenteren. Begrippen verhelderen. Nieuwe ideeën introduceren. Uitleggen waarom iets belangrijk is, zonder in clichés te vervallen. En dat blijft altijd een problematische aangelegenheid. In dat opzicht is ‘crisis’ min of meer de normale conditie van de geesteswetenschappen. Dat is overigens geen reden om de huidige bezuinigingen aan te grijpen om eens lekker te gaan herbronnen in de woestenij.

Deze column las Floris Solleveld voor tijdens het Historisch Café in Amsterdam op 14 januari.

Mail

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Nog een keer: baas in eigen buik! 1

Nog een keer: baas in eigen buik!

Je zou zeggen dat het abortusrecht in Nederland vanzelfsprekend is, maar is dat eigenlijk wel zo? Een abortus is wettelijk gezien namelijk nog steeds strafbaar. Jihane Chaara neemt je mee in de politieke geschiedenis van het verworven abortusrecht in Nederland, die gepaard gaat met weerstand tegen dit recht op zelfbeschikking, maar ook met veel feministisch verzet en solidariteit. Lees meer

Auto Draft 8

Een transformatie van verlangen: brieven over consent

Wat als we consent en verlangen zélf als de voorwaarden van bevrijding en sociale rechtvaardigheid zien? Yousra Benfquih licht toe hoe genot-activisme ons niet alleen toelaat om ons tegen de dingen te verzetten, maar ook om te onderzoeken waar we naar verlangen. Lees meer

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

'Ik verlang zo erg naar een inspirerend figuur die logica ontdekt in de willekeur van wat ons allemaal overkomt. Die tegen me zegt: "Marthe, zó is het, en de rest is bullshit".' Lees meer

Auto Draft 7

Moederland

Zelfs in de Italiaanse zon lukt het niet altijd om donkere gedachten op afstand te houden. Roos Sinnige laat ons meedrijven op de ongrijpbare stroom die dan ontstaat. Lees meer

:Meld je aan voor de Hard//hoofd schrijfworkshop: hoe schrijf je over mannelijkheid?

Meld je aan voor de Hard//hoofd schrijfworkshop: hoe schrijf je over mannelijkheid?

Hard//hoofd organiseert op 25 mei de eerste schrijfworkshop! Tijdens deze middag zul je onder begeleiding van Selm Merel Wenselaers, Marthe van Bronkhorst en Jochum Veenstra de tijd krijgen om met elkaar in gesprek te gaan en aan een tekst over mannelijkheid te werken. Aanmelden kan tot en met 22 april. Lees meer

Mijn naam roept 1

Mijn naam roept

Hodo Abdullah beschrijft hoe de geschiedenis van Somaliland haar ook veel over haarzelf leerde. Hoe komt het dat het geloof in henzelf, de veerkracht en de trots van de Somalilanders zo verankerd zit in hun DNA? Wat geeft hun de kracht om door te gaan? Lees meer

:Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent! 1

Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent!

Ben je vrij in je verlangen? Op welke manieren kunnen en willen we elkaar aanraken? Reageer vóór 2 juni op de brieven van Yousra Benfquih en Alara Adilow. Lees meer

zonderverdergroet

zonder verdere groet

Rijk Kistemaker doet niet aan groeten. Rijk schrijft gedichten terwijl hij bezig is met andere dingen, zoals het opladen van een gehuurde Kia en huilen. Laat je meevoeren op zijn poëtische gedachtestroom. Lees meer

een interview met Abel Kamps

Interview met Abel Kamps: 'Ik hou ervan als mijn werk meer een ervaring wordt en minder een object.'

Aucke Paulusma gaat in gesprek met kunstenaar Abel Kamps: Hoe verweef je absurditeit of humor in je kunst, en welke rol spelen deze elementen in het creëren van de impact die je werk op de toeschouwer heeft? Lees meer

Jonathan de slakkenman

Jonathan de slakkenman

'Hij zag simpelweg hoe de slak zich terugtrok in zijn huisje wanneer het zich onveilig achtte. Vanwege hun gedeelde lot, voelde Jonathan zich geroepen om de naaktslak ook een toevluchtsoord te bieden.' In dit korte verhaal van Ivana Kalaš neemt Jonathans slakkenfascinatie langzaam zijn leven over. Lees meer

:Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Alara Adilow blikt terug op haar jongere zelf en ziet hoe onwetendheid en zelfdestructie haar afsneden van zorg en liefde, tot feministische en postkoloniale denkers haar aanraakten en haar openstelde om naar zichzelf en de wereld te kunnen kijken. Lees meer

Het insectenhotel

Het insectenhotel

‘Ik kan wel voor je krimpen.' Dieuke Kingma onderzoekt in een kort verhaal vol spinnenpoten en keverschildjes of je de ruimte die je inneemt in een relatie ook weer terug kan geven. Lees meer

Afgebeeld is een vrouw in badpak, zwemmend tussen vissen.

Anders zijn is niet ‘tegen de natuur’

Marthe van Bronkhorst duikt in de diepzee en ontleert acht lessen die ze vroeger op school onderwezen kreeg. Lees meer

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie 2

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie

Insecten hebben een slecht imago. We houden ze het liefst ver uit de buurt, maar dat is onterecht, vindt Jitte. Met dit artikel bewijst hij je graag van het tegendeel en vertelt hij hoe sluipwespen lieveheersbeestjes inschakelen als lijfwacht voor haar larven, over de indrukwekkende hersenen van de Darwinwesp, en hoe je een mierenkolonie opzet met één koningin. Lees meer

Auto Draft 6

ode aan de lepismA saccharinA

Lieke van den Belt neemt je mee in de wereld van de zilvervis. Met lichte en vervreemdende beelden schetst ze in twee gedichten een dialoog tussen deze beestjes en hun slachtoffers. Lees meer

Enterprise, Alabama

Enterprise, Alabama

Charlotte Duistermaat neemt je mee in de enigszins absurde culturele en historische impact van een snuitkeverplaag op een Amerikaans dorpje en de vergelijkbare migratiestromen van mens en dier. Lees meer

Oproep: Hard//hoofd zoekt een nieuwe Chef Beeld!

Hard//hoofd zoekt een nieuwe Chef Beeld!

Hard//hoofd zoekt een getalenteerde beelddenker (x/v/m) die visuele sturing geeft en die de redactie wil komen versterken! Lees meer

Oproep: Stouten Stift en het Rode Oor 2025 1

Oproep: De Stoute Stift en Het Rode Oor 2025

De jaarlijkse erotische schrijfwedstrijd Het Rode Oor en de daaraan gekoppelde illustratiewedstrijd De Stoute Stift staan weer open voor inzendingen! We zijn op zoek naar de beste erotische verhalen om naar te luisteren en vier Nederlandse en vier Vlaamse illustratoren die een beeld willen maken bij de beste verhalen van de erotische schrijfwedstrijd. Lees meer

Composthoop

Een symfonie van het kleine leven

Jesse Van den Eynden neemt je mee in de symfonie van het kleine leven dat zich afspeelt in de duisternis van de composthoop. In dit liefdevolle essay beschrijft hij hoe zijn leven steeds meer overgenomen wordt door de rottende en levende massa in zijn tuin, en hoe het slurpen, klikken en kraken van de aarde en haar bewoners een meditatieve ervaring worden. Lees meer

Auto Draft 5

Verpopping

Wanneer een rups zich in de sombere wintermaanden in haar keukenraam nestelt, koestert de hoofdpersoon in dit verhaal van Esther De Soomer voor het eerst weer gevoelens van liefde en tederheid. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer