De fysieke beleving van film is terug van weggeweest. " /> De fysieke beleving van film is terug van weggeweest. " />
Asset 14

kijken met je handen

Soft-focus, onscherpe of extreme close-ups, overbelichting, korreligheid of tekenen van (opzettelijke) slijtage in film worden in recensies bijna altijd afgedaan als poëtisch, omdat er geen geschikter vocabulair voorhanden is. Daarom wil ik bij deze de notie van een zogenaamde ‘haptische cinema’ (her)introduceren. Haptische cinema is in de eerste plaats een benadering die probeert het zwaartepunt te verleggen van een strikt optische naar een meer tactiele filmbeleving. Met ‘haptische cinema’ wordt naar een manier van kijken verwezen die voornamelijk gebaseerd is op de tastzin, afgeleid van het Franse haptique dat ook ‘grijpen’ betekent. Het gaat hier om een manier van waarnemen die berust op andere zintuigen dan de ogen, ‘the eyes themselves function as organs of touch’.

Je zou denken dat film, omdat licht volgens de wetten der natuurkunde door de ogen naar binnen komt, iets is om naar te kijken. Niet iets om te voelen met je handen, te bepotelen of betasten. Film wordt tegenwoordig voornamelijk optisch ervaren. Wat dat betreft lijkt het verband tussen haptische waarnemingen en computerspellen minder vergezocht, denk maar aan trillende autosturen om racegames wat op te leuken. Dat film voornamelijk optisch ervaren wordt, is niet van alle tijden. In de begindagen van cinema, toen er nog volle zalen getrokken werden met films als The Arrival of A Train (1896) of Rough Sea At Dover (1885), werd film zeer fysiek beleefd. Je moet je voorstellen dat mensen echt gilden bij het zien van een arriverende trein of ze sloegen de armen voor het gezicht om zich zo tegen de woest opspattende golven voor de kust van Engeland te beschermen. Een opmerkelijke reactie, want laten we wel wezen, dit waren niet de meest spectaculaire films. Dit valt op twee manieren te verklaren. Het toenmalige publiek wist simpelweg niet wat film was, noch hoe het op dit nieuwe medium moest reageren. En bovendien bestond het medium zoals wij het nu kennen nog niet. Wat wij film noemen, is verhalende film. Toen was het eerder een sensatie, een Cinema of Attractions. Binnen dit kader moet deze directe, bijna tastbare fysieke filmervaring dan ook begrepen worden.

Deze lichamelijke identificatie met het beeld raakt steeds meer op de achtergrond met de standaardisering van een eenduidige filmtaal. Langzaamaan ontwikkelt de cinema een systeem van codes, een zogenaamde taal, om als medium met het publiek te communiceren. Iets als parallelmontage - twee handelingen die zich op hetzelfde moment en op twee verschillende plaatsen afspelen - is voor ons vanzelfsprekend, maar werd begin deze eeuw niet begrepen. Tegenwoordig wordt Film Theorie gedomineerd door taalkundige theorieën. Daardoor zullen wij ons eerder identificeren met het verhaal, ofwel de narratieve structuur van een film. Zoals we in de poëzie de gewone taal als uitgangspunt nemen en de poëzie in dat licht proberen te begrijpen, zo is de Hollywoodvertelwijze in film voor velen het vertrouwde uitgangspunt geworden.

Dit uitstapje naar de filmgeschiedenis leert ons dat er ooit een filmervaring heeft bestaan, die fundamenteel verschilt van de huidige. Toch is zij nooit helemaal verdwenen. De fysieke respons op het scherm kan dan wel naar de achtergrond verschoven zijn, zij bestaat nog in wat ik de haptische cinema heb genoemd. Een heftige schrikreactie op een afgezaagd kindervoetje in een horrorfilm valt hier overigens niet onder, want die is ingebed in, en wordt daardoor teweeg gebracht door, het verhaal. In een aantal films, documentaires, videoclips en installaties, wordt een dergelijke fysieke waarneming aangesproken en opgeroepen. Met dit in gedachten moet een aantal audiovisuele werken dan ook herzien worden.

Het eerste werk dat zich opdringt is de hightech videoclip House of Cards (2008) van Radiohead. Met geavanceerde 3D-software en lastertechnieken zijn de exacte vormen en plooien van het gezicht van Thom Yorke geregistreerd. Deze vormen zijn opnieuw opgebouwd uit kleine blauwe deeltjes, die het midden houden tussen de digitale pixel en de analoge korrel of grain. Het beeld ontleent zijn haptische karakter aan deze graininess, waardoor het tweedimensionale beeld een zogenaamde lichamelijkheid of voelbare textuur lijkt te bezitten. Alsof je de poriën van het werk ziet, de huid van een film. Het geeft een bijna direct fysiek contact. De vormen van het gezicht of landschap zijn daarbij secundair aan de materialiteit van het beeld.

Binnen dit kader moet onvermijdelijk verwezen worden naar het onlangs op hard//hoofd verschenen artikel ‘Thom Yorke is beter dan Chris Martin’ van Melle Kromhout. Hierin wordt aan de hand van een essay van Roland Barthes ‘Le grain de la voix’ uitgelegd waarom Yorke een betere zanger is dan Chris Martin. Wat blijkt? Ook binnen de muziek heeft het allemaal met de mate van aanwezigheid van ‘grain’ te maken, een begrip dat binnen die context begrepen moet worden als de lichamelijkheid die in de stem naar voren komt. Hoewel grain in film in eerste instantie heel letterlijk verwijst naar kristallen zilverhalogenide in de foto-emulsie, werd het al lange tijd door kunstenaars gebruikt om de materialiteit, als lichaam van het kunstwerk, te benadrukken. Dit leek te verdwijnen met de komst van digitale technologieën, met hun strakke, gladde oppervlakken, maar duikt nu weer op in Radiohead en wel door middel van laserstralen. Als dit nog niet haptisch genoeg is: denk bij het kijken ook eens aan die onwillekeurige, doch tergende spiertrekkingen, of fasciculaties met een deftige term, onder je oog als je te weinig hebt geslapen.

Kijk deze video in high quality

Een ander bekend voorbeeld is de documentaire KOYAANISQATSI (Godfrey Reggio: VS, 1983), een subliem breiwerk van opeenvolgende beeldsequenties van natuurlandschappen en moderne metropolen onder begeleiding van muziek van Philip Glass. Hoewel vaak omschreven als een ‘symfonisch gedicht’ of een ‘poëtische flow’ bij gebrek aan een treffender begrippenkader, is deze kijkervaring bij uitstek haptisch. Het lijnmatige van de gebouwen is als een geweven textuur in beeld gebracht. Let vooral ook op de schaduwen van de wolken die over de schijnbaar tweedimensionale hoogbouw glijden als was het een brailleschrift dat door middel van vingertoppen gelezen kan worden.

Haptische cinema is meer dan een benadering die het zwaartepunt verlegt van een optische naar een tactiele filmervaring. Het beleeft film als film, niet als tekst, ‘het krijgt een bestaansrecht buiten het talige’. Deze nadruk op de aanwezigheid van het lichamelijke en zintuiglijke in film is belangrijk, omdat de studie van film zo op grotere afstand komt te staan van de literatuurwetenschap, die als studie van tekst decennialang de filmwetenschap gedomineerd heeft. Het lijkt mij een groot voordeel als we hier enigszins van worden bevrijd. Naast de kijklust verdient het picturale, de materialiteit en de lichamelijke beleving van film en andere audiovisuele werken weer speciale aandacht.

Mail

Annabel

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer