De fysieke beleving van film is terug van weggeweest. " /> De fysieke beleving van film is terug van weggeweest. " />
Asset 14

kijken met je handen

Soft-focus, onscherpe of extreme close-ups, overbelichting, korreligheid of tekenen van (opzettelijke) slijtage in film worden in recensies bijna altijd afgedaan als poëtisch, omdat er geen geschikter vocabulair voorhanden is. Daarom wil ik bij deze de notie van een zogenaamde ‘haptische cinema’ (her)introduceren. Haptische cinema is in de eerste plaats een benadering die probeert het zwaartepunt te verleggen van een strikt optische naar een meer tactiele filmbeleving. Met ‘haptische cinema’ wordt naar een manier van kijken verwezen die voornamelijk gebaseerd is op de tastzin, afgeleid van het Franse haptique dat ook ‘grijpen’ betekent. Het gaat hier om een manier van waarnemen die berust op andere zintuigen dan de ogen, ‘the eyes themselves function as organs of touch’.

Je zou denken dat film, omdat licht volgens de wetten der natuurkunde door de ogen naar binnen komt, iets is om naar te kijken. Niet iets om te voelen met je handen, te bepotelen of betasten. Film wordt tegenwoordig voornamelijk optisch ervaren. Wat dat betreft lijkt het verband tussen haptische waarnemingen en computerspellen minder vergezocht, denk maar aan trillende autosturen om racegames wat op te leuken. Dat film voornamelijk optisch ervaren wordt, is niet van alle tijden. In de begindagen van cinema, toen er nog volle zalen getrokken werden met films als The Arrival of A Train (1896) of Rough Sea At Dover (1885), werd film zeer fysiek beleefd. Je moet je voorstellen dat mensen echt gilden bij het zien van een arriverende trein of ze sloegen de armen voor het gezicht om zich zo tegen de woest opspattende golven voor de kust van Engeland te beschermen. Een opmerkelijke reactie, want laten we wel wezen, dit waren niet de meest spectaculaire films. Dit valt op twee manieren te verklaren. Het toenmalige publiek wist simpelweg niet wat film was, noch hoe het op dit nieuwe medium moest reageren. En bovendien bestond het medium zoals wij het nu kennen nog niet. Wat wij film noemen, is verhalende film. Toen was het eerder een sensatie, een Cinema of Attractions. Binnen dit kader moet deze directe, bijna tastbare fysieke filmervaring dan ook begrepen worden.

Deze lichamelijke identificatie met het beeld raakt steeds meer op de achtergrond met de standaardisering van een eenduidige filmtaal. Langzaamaan ontwikkelt de cinema een systeem van codes, een zogenaamde taal, om als medium met het publiek te communiceren. Iets als parallelmontage - twee handelingen die zich op hetzelfde moment en op twee verschillende plaatsen afspelen - is voor ons vanzelfsprekend, maar werd begin deze eeuw niet begrepen. Tegenwoordig wordt Film Theorie gedomineerd door taalkundige theorieën. Daardoor zullen wij ons eerder identificeren met het verhaal, ofwel de narratieve structuur van een film. Zoals we in de poëzie de gewone taal als uitgangspunt nemen en de poëzie in dat licht proberen te begrijpen, zo is de Hollywoodvertelwijze in film voor velen het vertrouwde uitgangspunt geworden.

Dit uitstapje naar de filmgeschiedenis leert ons dat er ooit een filmervaring heeft bestaan, die fundamenteel verschilt van de huidige. Toch is zij nooit helemaal verdwenen. De fysieke respons op het scherm kan dan wel naar de achtergrond verschoven zijn, zij bestaat nog in wat ik de haptische cinema heb genoemd. Een heftige schrikreactie op een afgezaagd kindervoetje in een horrorfilm valt hier overigens niet onder, want die is ingebed in, en wordt daardoor teweeg gebracht door, het verhaal. In een aantal films, documentaires, videoclips en installaties, wordt een dergelijke fysieke waarneming aangesproken en opgeroepen. Met dit in gedachten moet een aantal audiovisuele werken dan ook herzien worden.

Het eerste werk dat zich opdringt is de hightech videoclip House of Cards (2008) van Radiohead. Met geavanceerde 3D-software en lastertechnieken zijn de exacte vormen en plooien van het gezicht van Thom Yorke geregistreerd. Deze vormen zijn opnieuw opgebouwd uit kleine blauwe deeltjes, die het midden houden tussen de digitale pixel en de analoge korrel of grain. Het beeld ontleent zijn haptische karakter aan deze graininess, waardoor het tweedimensionale beeld een zogenaamde lichamelijkheid of voelbare textuur lijkt te bezitten. Alsof je de poriën van het werk ziet, de huid van een film. Het geeft een bijna direct fysiek contact. De vormen van het gezicht of landschap zijn daarbij secundair aan de materialiteit van het beeld.

Binnen dit kader moet onvermijdelijk verwezen worden naar het onlangs op hard//hoofd verschenen artikel ‘Thom Yorke is beter dan Chris Martin’ van Melle Kromhout. Hierin wordt aan de hand van een essay van Roland Barthes ‘Le grain de la voix’ uitgelegd waarom Yorke een betere zanger is dan Chris Martin. Wat blijkt? Ook binnen de muziek heeft het allemaal met de mate van aanwezigheid van ‘grain’ te maken, een begrip dat binnen die context begrepen moet worden als de lichamelijkheid die in de stem naar voren komt. Hoewel grain in film in eerste instantie heel letterlijk verwijst naar kristallen zilverhalogenide in de foto-emulsie, werd het al lange tijd door kunstenaars gebruikt om de materialiteit, als lichaam van het kunstwerk, te benadrukken. Dit leek te verdwijnen met de komst van digitale technologieën, met hun strakke, gladde oppervlakken, maar duikt nu weer op in Radiohead en wel door middel van laserstralen. Als dit nog niet haptisch genoeg is: denk bij het kijken ook eens aan die onwillekeurige, doch tergende spiertrekkingen, of fasciculaties met een deftige term, onder je oog als je te weinig hebt geslapen.

Kijk deze video in high quality

Een ander bekend voorbeeld is de documentaire KOYAANISQATSI (Godfrey Reggio: VS, 1983), een subliem breiwerk van opeenvolgende beeldsequenties van natuurlandschappen en moderne metropolen onder begeleiding van muziek van Philip Glass. Hoewel vaak omschreven als een ‘symfonisch gedicht’ of een ‘poëtische flow’ bij gebrek aan een treffender begrippenkader, is deze kijkervaring bij uitstek haptisch. Het lijnmatige van de gebouwen is als een geweven textuur in beeld gebracht. Let vooral ook op de schaduwen van de wolken die over de schijnbaar tweedimensionale hoogbouw glijden als was het een brailleschrift dat door middel van vingertoppen gelezen kan worden.

Haptische cinema is meer dan een benadering die het zwaartepunt verlegt van een optische naar een tactiele filmervaring. Het beleeft film als film, niet als tekst, ‘het krijgt een bestaansrecht buiten het talige’. Deze nadruk op de aanwezigheid van het lichamelijke en zintuiglijke in film is belangrijk, omdat de studie van film zo op grotere afstand komt te staan van de literatuurwetenschap, die als studie van tekst decennialang de filmwetenschap gedomineerd heeft. Het lijkt mij een groot voordeel als we hier enigszins van worden bevrijd. Naast de kijklust verdient het picturale, de materialiteit en de lichamelijke beleving van film en andere audiovisuele werken weer speciale aandacht.

Mail

Annabel

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Rocher Koendjbiharie ligt in zijn essay het probleem toe: 'Homonationalisme is niks meer dan de voorwaardelijke acceptatie van mensen uit de regenbooggemeenschap ten behoeve van een nationale identiteit en een nationalistische ideologie.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Pekingeend

Winnaar juryprijs Het Rode Oor: Pekingeend

Twee personen blijven samen achter in de keuken, waar ze tijdens het bereiden van een pekingeend steeds dichter verstrikt raken in het spel van aanrakingen, blikken en opdrachten. Met Pekingeend won Fleur Klemann de juryprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

Hoeveel Big Fashion heb jij in de kast hangen?

De dood van Giorgio Armani sluit een hoofdstuk in de mode, maar zegt ook veel over de toekomst van onze kleding. In deze column legt Loïs Blank uit hoe Big Fashion steeds meer terrein weet te winnen in onze kledingkasten. Lees meer

Auto Draft 10

Als je te pletter slaat, dan klinkt dat zo

Midden in de nacht springt een man van een richel. Nee, geen man; een held. En iedereen weet: een man zoals Luciano slaat niet te pletter. In dit korte verhaal van Julien Staartjes bewegen de achterblijvers zich tussen het postuum cancelen of aanbidden van de man met gladde benen en mierzoete tong. Lees meer

De achterblijvers

De achterblijvers

Fietsend over een jaagpad reflecteert Gert-Jan Meyntjens op zijn rol als echtgenoot en vader, en neemt hij je mee op een zoektocht naar wat het betekent om man te zijn. Zonder bitter te worden. Lees meer

Binnen de context van twee

Binnen de context van twee

In haar gedicht onderzoekt Sytske van Koeveringe de betekenis en fascinatie van het getal twee. Via paren, tegenpolen en verbindingen ondervinden twee vrouwen de mogelijkheden van samenzijn. Is er balans in vereniging? Lees meer

Ik sliep rechts

Ik sliep rechts

Daten met iemand aan de andere kant van het politieke spectrum? Naomi Ronner deed het. In dit essay beschrijft ze haar ervaringen. Lees meer

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Rouw is een ongenode gast die steeds op mijn feestjes verschijnt

Altijd aanwezig, maar niet gewenst: Marthe van Bronkhorts rouw reist met haar mee. Lees meer

De kleinste kans

De kleinste kans

Roosje van der Kamp bereidt zich altijd voor op het ergste. Een vreemd plekje op haar huid, opladers in het stopcontact: overal schuilt gevaar. Als ze achter een geheim komt in de familie begrijpt ze beter waar haar angsten vandaan komen. Ze vertelt erover in dit openhartige essay over intergenerationeel trauma. Lees meer

:Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Zomergast Koch: ‘Het is gewoon leuk om mensen iets op de mouw te spelden’

Het plezier van de leugen en de bevrijding van de agressie: volgens Zomergast Herman Koch verfraait iedereen het leven een beetje met leugens. Lees meer

Hondenvoer

Hondenvoer

Een overleden hondje zorgt ervoor dat moeder en dochter in een strijd belanden. Ze willen beiden laten zien wie er meer van het dier gehouden heeft. In dit verhaal van Keet Winter mondt die spanning tussen de twee vrouwen uit in een pijnlijk diner. Lees meer

Hondenvoer 1

It takes an adult to raise a village: Halsema is streng, rechtvaardig, en een tikje autoritair in Zomergasten

De bedachtzame, maar mediagetrainde, Femke Halsema nam ons als Zomergast mee in de bestuurlijke (opvoed)dilemma’s uit haar werk. Als een klassiek ouderfiguur toont ze zich streng en rechtvaardig, maar mist ze óók zelfinzicht op sommige punten. Lees meer

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

Uğur Ümit Üngör stilt in Zomergasten maar zelden onze honger naar menselijkheid en ‘goeie dingen’

‘Uğur Ümit Üngörs fragmenten zijn broodnodige kost voor een samenleving die consequent doet alsof wijdverbreid extreem (staats)geweld een ver-van-mijn-bedshow is.’ Terwijl Zomergast Üngör zichzelf kundig naar de achtergrond werkt, maakt hij duidelijk dat de zomer vele winters verstopt. Met opgewekte grimmigheid vraagt hij ons om ons zorgen te maken over het leed van anderen. Lees meer

Stranding

Stranding

'Ze ligt hier als aanklacht / op het land gespuugd / om de noodzaak tot evenwicht / tussen mens en water te benadrukken.' Angelika Geronymaki trekt je met dit gedicht over zelfbeschikking en milieuvervuiling mee, als de aangespoelde zeemeermin in een sleepnet gevuld met platvissen, sardientjes en haringen, en slingert je vanuit het zure zeewater op een strand met grijpgrage mannenhanden. Lees meer

Zomergasten met Eva Crutzen roept de vraag op of een mooi gesprek genoeg is of dat kijkers toch snakken naar goede televisie.

Zomergast Eva Crutzen zorgde voor een mooi gesprek, maar is dat genoeg?

Na de ideale televisieavond van Eva Crutzen vraagt Hanna Karalic zich af of een mooi gesprek genoeg is voor Zomergasten of dat kijkers toch snakken naar goede televisie. Lees meer

Mijn tweede kutland… 2

Mijn tweede kutland…

Toen Iskra de Vries vanuit Polen naar Nederland verhuisde, bleek dat zij niet van een koude kermis thuiskwam, maar naar een koude kermis vertrokken was. Iskra schrijft een verschroeiend eerlijke break-up brief aan het adres van ons kikkerlandje. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer