Asset 14

De kunst van het mooie luisteren

De kunst van het mooie luisteren

De mens is een oordeeldier: we vinden non-stop wat van het leven, de wereld en elkaar. Koen Schouwenburg vraagt zich af: hoe kunnen we de ratrace van oordelen een halt toeroepen? Waar vinden we de rust om te bezinnen, te vertragen en op die manier een mooie luisteraar te worden? Een essay over oordelen, taal en de Ander.

 

Voor Lieke

1

In de slaapkamer is Lieke het bed aan het opmaken. Ik sta aan de andere kant van het bed, ze kijkt me aan, pakt het dekbed bij het uiteinde en zegt dan: ‘Ik snap niet dat mannen hun broekzakken altijd zo volstouwen.’ De zakken van mijn strakke spijkerbroek steken uit vanwege mijn sleutelbos, telefoon, een doosje Smint, sigaretten en een aansteker. Ik moest alles in die twee zakken proppen omdat ik geen colbert draag. Lieke was niet boos, geïrriteerd of geprikkeld; ze zag iets wat haar verbaasde en de verbazing was een oordeel: wat lelijk dat mannen hun broekzakken altijd zo volstouwen. Hoewel ik vind dat Lieke speciaal en uniek is, anders had ik geen relatie met haar, was haar oordeel maar al te menselijk: de mens is een oordeeldier.

Ademhalen is oordelen; zolang ik ben, oordeel ik continu. Na elke zintuigelijke indruk volgt een oordeel, alles wat de menselijke geest binnendringt wordt niet onbewogen ontvangen: ik heb een oordeel over wat ik zie en proef, over wat ik ruik, voel en hoor. Het oordeel is een verzamelnaam voor emotie, mening en interpretatie, het is het tegenovergestelde van neutraliteit.
Mocht dit idee waar zijn, dat de mens constant oordeelt, dan roept dit direct een aantal vragen op: kan ik wel ruimdenkend zijn en echt luisteren naar een ander als ik altijd oordeel? Isoleer ik mezelf door mijn eigen oordelen? Is mijn relatie met de ander niet altijd vertroebeld door het oordeel? Is communicatie en verbinding met de ander wel mogelijk als we onophoudelijk oordelen over onbeduidende dingen (volle broekzakken)?

De mens is een oordeeldier

We oordelen niet alleen over onbenulligheden en banaliteiten, maar ook over wezenlijke zaken als liefde, kunst en politiek; we oordelen zelfs over een wezenlijke en persoonlijke daad als zelfdoding. Volgens de schrijver Yiyun Li is de keuze om een einde te maken aan het leven altijd het gevolg van gevoelens. Kunnen we oordelen over de gevoelens van een ander? Nee, en toch doen we het: we vinden het treurig, zonde, verschrikkelijk, we zijn boos of ontstemd, we vinden zelfdoding een moedige keuze of een laffe actie, een daad die je de nabestaanden niet mag aandoen. Gedreven verkondigde Joost Zwagerman lange tijd waarom hij zelfdoding afkeurde. Het weerhield hem er echter niet van om zelfmoord te begaan: zijn depressie, een samenballing van sombere gevoelens, was in dit geval waarschijnlijk sterker dan het oordeel.

In Goethe’s roman Het lijden van de jonge Werther houdt Werther het pistool van Albert, zijn rivaal in de liefde, tegen zijn voorhoofd. Albert schrikt, maar Werther maant hem tot kalmte: het pistool is niet geladen. ‘Ik kan me niet indenken,’ zegt Albert, ‘dat een mens zo gek is om zichzelf voor zijn hoofd te schieten. De gedachte alleen al staat me tegen.’ Iemand die zelfmoord pleegt is zwak, vindt Albert; het is makkelijker om te sterven dan om het leed van het leven te dragen: de zelfmoordenaar is een laffaard. Werther reageert driftig op de woorden van Albert: ‘Dat jullie zodra je ergens over praat, riep ik, meteen moeten zeggen: het is gek, het is verstandig, het is goed, het is verkeerd! Wat betekent het eigenlijk? Heb je daarmee de ware toedracht doorgrond? Weten jullie met zekerheid om welke reden iets gebeurt, om welke reden het moest gebeuren? Als jullie dat wisten zou je niet zo gauw klaarstaan met je oordeel.’

Begrip en inzicht voorkomen het oordeel niet, ze zorgen slechts voor vertraging

Begrip en inzicht, impliceert Werther, voorkomen het oordeel niet, ze zorgen slechts voor vertraging (niet zo gauw). Die vertraging, het gevolg van kennis en empathie, is buitengewoon belangrijk: ze zorgt voor nuance, voor een evenwichtiger en fijnzinniger oordeel.

Taal is niet neutraal en altijd de uitdrukking van een zienswijze. Elke zin is zwanger van een oordeel door de keuze en constructie van woorden. Net als Jeroen Brouwers kies ik bijvoorbeeld voor de zinsnede zelfmoord begaan in plaats van zelfmoord plegen. Dit is een impliciet en passief oordeel: zelfmoord plegen heeft een criminaliserende connotatie, het is een impliciete beschuldiging van een misdaad en aangezien ik zelfdoding niet beschouw als misdadig schrijf ik over zelfmoord begaan. Door de vertraging maak ik een weloverwogen keuze voor de woorden die ik uitspreek of schrijf en ben ik me bewust van het oordeel dat deze woorden uitdrukken.

De kunst van het mooie luisteren 12

Kan ik een ‘mooie luisteraar’ zijn zoals een vriendin van Lieke me drie weken geleden noemde? Kan ik de ander kennen en begrijpen als ik constant oordeel? Verhindert mijn continue oordelen niet de verbinding met de ander? En waarom zou ik dit eigenlijk willen? In haar boek The Origin of Others schrijft Toni Morrison: ‘Why should we want to know a stranger when it is easier to estrange another? Why should we want to close the distance when we can close the gate?’ Het is makkelijker om een ander op afstand te houden, want het is gecompliceerd, frustrerend en inspannend om de ander te leren kennen.

De anderen zijn niet te vermijden. In Jean-Paul Sartre’s toneelstuk Met gesloten deuren zegt het personage Garcin: ‘Dus dit is nu de hel. Ik zou nooit geloofd hebben... Herinneren jullie je nog: zwavel, brandstapel, braadrooster...? Ha! Wat een grap! Een braadrooster is niet nodig: de hel, dat zijn de Anderen.’ In dit stuk zitten de drie personages Estelle, Inès en Garcin opgesloten in een kamer. Deze kamer is een hel omdat niemand kan ontkomen aan de blik van de ander. Zo zegt Garcin wanhopig: ‘Al die blikken die mij verslinden...’ En de blik van de ander is machtig, deze blik kan het zelf objectiveren, indelen en reduceren en dus zegt Inès tegen Garcin dat zij hem in haar macht heeft. Waarop Garcin reageert: ‘Jij hebt mij in je macht, maar ik heb jou ook in mijn macht.’

Mijn verhaal is een kunstvaardige constructie die, alleen al door het perspectief – mijn blik –, nooit neutraal is, want het is een interpretatie op basis van zintuigelijke indrukken.

Mijn blik kent de ander betekenis toe zodat hij een personage wordt in mijn verhaal, net zoals ik door de betekenis die ik van de ander krijg een personage word in zijn verhaal. De mens, schreef Jean-Paul Sartre in zijn roman Walging, ‘is een verhalenverteller. Hij leeft omringd door zijn eigen verhalen en de verhalen van anderen.’ En het verhaal is altijd een oordeel, actief en expliciet of passief en impliciet: mijn verhaal is een kunstvaardige constructie die, alleen al door het perspectief – mijn blik –, nooit neutraal is, want het is een interpretatie op basis van zintuigelijke indrukken.

Het toekennen van betekenis kan een veroordeling worden. Socrates werd door de rechtbank aangeklaagd omdat hij de jeugd zou verpesten met zijn praatjes en ondervragingen. Socrates verklaart dat hij niet diegene is die in de rechtbank wordt beschreven, maar de aanklager reduceert Socrates tot een personage dat past in zijn verhaal en moet zorgen voor een veroordeling. Het oordeel dat de ander reduceert, objectiveert en classificeert is een verdict. Indelen is een vorm van betekenis toekennen, een oordeel dat bindend en bewegingloos is: het is een veroordeling. Door het sorteren en onderbrengen is het oordeel over de ander onwrikbaar, het classificeren zorgt namelijk voor een inperking waardoor de betekenis (het oordeel) makkelijk is vast te pinnen.
Oordelen heeft vaak een negatieve connotatie, maar het kan natuurlijk ook iets positiefs zijn: de roman die ik lees vind ik schitterend, het liedje dat ik luister ontroert me, het gerechtje dat ik eet vind ik lekker, de lach van mijn vriendin vind ik mooi. Daarnaast is oordelen ook belangrijk omdat we zo bepalen wat van belang is en wat niet, welke mensen en zaken ik omarm of waar ik tegen in opstand kom.

Je kunt mooi luisteren als je ontvankelijk bent voor de woorden van een ander

Dat ik non-stop oordeel is problematisch, maar geen probleem zo lang ik me ervan bewust ben dat mijn oordelen voorlopig zijn; zo lang ik ze niet beschouw als onveranderlijk is er beweging en die beweeglijkheid zorgt ervoor dat ik me met de ander kan verbinden, met hem kan praten en naar hem luisteren, dat het gesprek een werkelijke dialoog is en niet het constante weerkaatsen van oordelen. Ik kan misschien niet neutraal luisteren, want luisteren is het interpreteren van taal in taal. Ik kan echter wel mooi luisteren: mijn best doen om de betekenis van de woorden geduldig en fijngevoelig te interpreteren, om mee te surfen op de golven van woorden en zo niet de meerduidigheid van het verhaal te ontkrachten door er een ondubbelzinnige betekenis op te plakken.

Je kunt mooi luisteren als je ontvankelijk bent voor de woorden van een ander en dit is essentieel voor het overbruggen van de kloof met de ander. Zonder die ontvankelijkheid wordt een oordeel een veroordeling die de ander op afstand moet houden. En een veroordeling is een verwijt dat de spiegel bedekt. Verbinding met de ander leidt tot zelfkennis. Wie de ander veroordeelt, doet dit vaak uit angst voor zichzelf. Wie oordeelt, ontdekt zichzelf, maar uitsluitend als je het oordeel in beweging houdt: dat je je ervan bewust bent dat elk oordeel veranderlijk is en niet vast gebeiteld, nooit definitief en altijd dubbelzinnig.

Lieke heeft het niet meer over mijn volgepropte broekzakken gehad. Ik stouw ze nog steeds zo vol als ik geen colbertje draag. Volgens mij vindt ze het niet erg; ik mag nog steeds elke avond in haar opgemaakte bed naast haar komen liggen.

Mail

Koen Schouwenburg (1986) is criticus en essayist. In 2017 verscheen zijn boek Talend naar betekenis. Het oeuvre van Connie Palmen. Hij woont in Groningen. 

Nanna de Jong is illustrator. Je in een kronkel lachen, een buiging voor de minderheden maken of gewoon een handstand voor de dagelijkse wisseling van perspectief. Ik geniet van bewegingen in alle soorten en maten en vier op deze manier de vormen die het leven aan kan nemen. In een kleurrijk en speels handschrift druk ik op de zere plekken van politieke of culturele thema’s. Ik wil bewust maken maar ook vermaken. Een klein vingertje in de lucht maar gevolgd door een koprol. Enjoy this playground I call work! www.nannabananna.com

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Zaat sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay licht hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Lieve buren

Lieve buren

Ze hebben dezelfde brievenbus en dezelfde supermarkt, maar Nienke Blanc vraagt zich in deze nooit verzonden brief af of dat het enige is dat ze met haar buren deelt. Lees meer

Best Friend (For The Forseeable Future)

Best Friend (For The Forseeable Future)

Lotte Krakers’ vriendschap met Karlien eindigde mét blauwe vinkjes, maar zonder antwoorden. Het laat Lotte reflecteren op het afdwingen van gelijkenissen in een vriendschap, en het plaatsen van vrienden op voetstukken: ‘Karlien hield me een spiegel voor, waarin ik vooral zag wat ik niet was.’ Lees meer

Je hebt mij getekend voor het leven

Je hebt mij getekend voor het leven

Hoe sluit je een hoofdstuk af? Jop Koopman schreef een brief aan zijn oude baas, in wiens tulpenbedrijf hij als invalkracht een bedrijfsongeval meemaakte. Lees meer

De dooddoener van het kwaad

De dooddoener van het kwaad

Bas Keemink bespreekt de film 'The Zone of Interest', waarin Jonathan Glazer 'Big Brother' naar de Holocaust brengt. Lovende kritieken schrijven dat hij Hannah Arendts theorie, de banaliteit van het kwaad, goed in beeld brengt, maar is dat wel zo? Lees meer

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Jorne Vriens bezocht een tentoonstelling in Parijs en dit leidde tot een prachtige uiteenzetting over tekst, smartphones, connectie en fotografie. Lees meer

De eerste leugen

De eerste leugen

De eerste keer dat Job van Ballegoijen de Jong loog, was het bijna onschuldig. Een leugentje om bestwil, dacht hij toen, om zijn moeder gerust te stellen. Maar die eerste leugen groeide uit tot een web waarin hij langzaam verstrikte. In zijn debuut 'Morgen vertel ik alles' vertelt hij waarom iedereen een tweede (of derde) kans verdient. Lees meer

Leven in laagjes

Leven in laagjes

In dit essay geeft Dani Bouwman een intieme reflectie op identiteit, familie en het verlangen naar een plek waar hij volledig zichzelf kan zijn. Lees meer

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

Reinout Bongers schreef een nabeschouwing van de Zomergasten-aflevering met Pierre Bokma als gast of, moeten we zeggen, hoofdrol? "Therapie heeft hij wel geprobeerd, maar dat leverde hem - naar eigen zeggen - vooral een lege bankrekening op." Lees meer

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Toen zijn stiefmoeder Pieta stierf, voelde het voor Jelle Havermans alsof hij werd bevrijd van een van zijn grootste onderdrukkers. Voor ons Sorry-magazine schreef hij dit essay waarin hij jaren later toegeeft dat de vrouw die hem en zijn zusje het leven zuur maakte, ook slachtoffer was van haar eigen tijdsgeest en omgeving. Lees meer

:Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

In dit persoonlijke essay ontrafelt Laura Korvinus de draden die haar met haar oma verbinden. Langs welke verhalen of assen kan verbondenheid tussen verschillende generaties ontstaan en worden vastgehouden? Deel 1. 
 Onderweg naar mijn grootouders glipt een herinnering mijn gedachten binnen. Op een oude video ben ik aan het spelen aan de rand van... Lees meer

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Aucke Paulusma ging op studiobezoek bij kunstschilder Koen van den Broek. In de hoop inspiratie op te doen voor zijn eigen kunstenaarscarrière, bespreken ze de kunst. Lees meer

:Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje? 7

Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje?

Waarom blijft prachtige kunst soms onbekend? Janke Boskma kreeg kippenvel van Sōsaku hanga en dook in de Japanse kunstgeschiedenis. Lees meer

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ettie reageert voor een laatste keer op een brief van Jochum, door te schrijven over verdriet, kwetsbaarheid, woede en het belang van actief luisteren. Lees meer

:'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

Juul Kruse bekijkt de Zomergasten-aflevering van Sana Valiulina, waarin zij bovenal probeert hoop te houden en overeind te blijven tegen de achtergrond van immer grimmig Rusland. Lees meer

Een excuus in een klein restaurant

Een excuus in een klein restaurant

Ettie schreef een brief aan Jochum, die hem ontroerde. Hij besloot een brief terug te sturen over excuses, ouders en wat het betekent om zowel een cis-man én queer te zijn. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer