Vanwege de aanhoudende quarantaine keken redacteuren Loren Snel, Rijk Kistemaker en Stefanie Gordin vanuit huis naar de Russische klassieker Solaris (1972), over een psycholoog die naar een ruimtebasis gestuurd wordt, om daar te onderzoeken wat er met de bemanning van het ruimteschip aan de hand is. Een sciencefiction zonder ruimtegevechten, maar een meditatie en existentieel drama over liefde, herinneringen en dromen, kortom: over wat het betekent om mens te zijn.
Rijk: Ik zag Solaris in 't raam terwijl de zon scheen. Maar dat maakte de film niet vrolijker. Het was wel een uitstekende quarantaine-film! Veel gemijmer, sentimentele shots van natuur en veel anderhalve meters. En exen die vanuit het niets opduiken om je lastig te vallen in je isolement - schijnt ook een corona-manifestatie te zijn, las ik.
Loren: Daar kan ik me wel iets bij voorstellen. Als ik mijn huidige vriend niet zo hard miste, was ik net als Kris ook het exenarchief ingedoken, denk ik.
Stefanie: Ik voelde me, met mijn zelfgemaakte popcorn, best vredig deze film te kijken in de huidige vreemde tijden. Vooral de thematiek sprak me aan. De vertraging, de zoektocht naar een identiteit, onbereikbaarheid.
Rijk: Ik verwachtte eerlijk gezegd iets heel ingewikkelds en traags, maar ik vond het een heel lief en ook ontluisterend, maar vooral romantisch spookverhaal. En dus ook veel griezeliger dan ik had verwacht. Ik zag 2001: A Space Odyssey kort geleden op een megascherm in EYE en moest toen mijn best doen niet in slaap te rollen.
Stefanie: Ik snap wat je bedoelt. Toen ik 2001: A Space Odyssey in de bios zag, had ik ook een paar momenten dat mijn ogen dichtvielen. Maar hier in Solaris, ook een scifi-film, miste ik de actie niet. Het was eerder een meditatie, om zelf na te denken.
Loren: Grappig, ik bleef ook vergelijkingen maken met 2001: A Space Odyssey, omdat ik die laatst zag. Solaris heeft meer indruk gemaakt, vanwege die zoektocht en diepte die jullie noemen. Wat vonden jullie van het kleurgebruik: dan weer kleurenfilm en dan weer zwart-wit? Ik vond het intrigerend hoe het daarmee wist te spelen met tijd. Verleden, heden, droom, werkelijkheid. Het leek heel intuïtief ingezet, dat kleurenpallet; daarom denk ik dat het werkte.
Op het einde lijkt astronaut Kris volledig afstand genomen te hebben van 'de waarheid'.
Rijk: Ik vond alles zo aanlokkelijk dat ik totaal vertrouwde op wat ik zag en me niet afvroeg of ik naar droom of gedeeltelijke hallucinatie keek.
Stefanie: Voor mij werkten die kleuren, al zou ik niet direct kunnen zeggen waar ze voor stonden; verleden, heden, droom of werkelijkheid. Ik denk dat regisseur Tarkovsky vooral zocht naar zulke tijdsaanduidingen.
Rijk: En het oceaanbrein van de planeet Solaris? Ik vond dat zo'n geweldige vondst, ook heel griezelig. Denken jullie dat het een ondeugend oceaanbrein was, dat iedereen kwelde met zijn of haar naarste herinneringen? Ik bedacht me ook dat de hoofdpersoon, psycholoog Kris Kelvin, op aarde al zijn papieren verbrandt - misschien met het idee dat hij nooit meer terug zou keren?
Stefanie: Klopt, nu je het zegt. Het gekke is dat Kris in het begin zegt dat hij op zoek is naar de waarheid. Maar op het einde lijkt hij volledig afstand genomen te hebben van 'de waarheid'.
Rijk: Ja, ik denk dat hij er stiekem tussenuit piepte op een soort kamikazemissie, maar die een beetje van filosofische slingers voorzag - hij leek op aarde al gekweld, lang voordat zijn kloonvrouw Hari later verscheen.
Loren: Het deed me ook denken - nu lijk ik opeens een sci-fi kenner, maar ik ben verre van - aan het boek Door into ocean uit 1987, kennen jullie dat toevallig?
Stefanie: Nee, dat ken ik niet, maar ik ga het zeker opzoeken! Tarkovksy heeft dit verhaal wel op een ander boek gebaseerd? Ik ben even vergeten welk precies.
Rijk: Ook op een roman. De schrijver daarvan zei dat hij 't een flutfilm vond en dat zijn boek niet ging over ‘erotische problemen op een ruimteschip’. Juist daarom vond ik het zo'n fijne film - de minutiae van hoe en waarom de planeet Solaris precies werkt, zijn misschien juist niet zo heel interessant.
Tarkovsky zei in een interview ooit dat de mens de eenzaamheid moet omarmen, omdat die tot zoveel goede ideeën leidt.
Loren: Door into Ocean speelt zich ook af op een oceaanplaneet, waar een matriarchale samenleving - niets dan vrouwen - in vrede op vlotten leeft, in intense harmonie met de planeet. Net als Solaris verkent het boek thema's als menselijkheid en menselijke natuur. Maar in dat boek komt geen oceaanbrein voor hoor!
Rijk: De film deed me ook aan van alles denken, ik denk doordat andere regisseurs zoveel gepikt, gejat en anderszins geleend hebben uit deze film: ik zag de melancholische ontmoeting met gekloonde figuren ook in Alien: Resurrection en de obsessie met het schilderij De Jagers in de Sneeuw ook in Melancholia.
Stefanie: Ik denk dat iedereen ideeën zoals die van Tarkovsky zou willen hebben. Menselijkheid en de natuur spelen een hele belangrijke rol in Solaris, ik denk in al zijn films. Ik zag eens een interview waarin hij zegt dat de mens de eenzaamheid moet omarmen, omdat het tot zo veel goede ideeën kan leiden.
Rijk: En wat vonden jullie van de ontwikkeling van Hari, de overleden vrouw van Kris? Van ontzettend aanhankelijk tot een soort onderkoeld confrontatiespook in de laatste incarnatie? Ik vond haar moeilijk te ontcijferen: ze had even een Terminator-moment toen ze door een stalen deur scheurde, het leek alsof ze niet alleen kon zijn en daardoor een bovenmenselijke kracht inzette. Is dat hoe Kris haar zag? Als aanhankelijk en fragiel?
Stefanie: Ergens vond ik dat prachtig, het deed mij denken aan hoe liefde meestal tussen twee personen verloopt. In het begin zijn twee mensen zo verliefd dat ze niet zonder elkaar kunnen. Wanneer Hari beweert dat ze onafhankelijk is en een bewustzijn krijgt, lijkt dit heel puur... Terwijl Kris van de nieuwe Hari wil houden, nog meer dan van zijn 'echte' Hari.
Rijk: Uiteindelijk leek ze ook een psychologische boksbal waar Kris zijn schuldgevoelens op kon uitleven en ik weet niet of hij dat wel verdiende, aangezien hij haar ook in de steek had gelaten.
Loren: Ik vond het wel jammer hoe Hari soms werd neergezet. Tuurlijk, dit is een jaren-zeventigfilm, maar tijdens haar wederopstand dacht ik: Wat heeft de regisseur hier gezegd? ‘Sta op uit de dood, en make it sexy.’? Maar als ik met wat meer afstand kijk, zie ik dat de ‘objectivering’ van Hari overschreven wordt door de waarheid dat Kris - en ieder mens - slechts eigen ideeën/beelden van een gemist persoon ziet. Zodoende hoeven we het niet over de objectivering van haar en haar lichaam te hebben, want die is deel van het grotere geheel; dat van de idealisering en voorstelling van een ander.
De geschiedenis van film en literatuur ligt vol met vrouwen die dood ‘moesten’ omwille van een man.
Stefanie: Het is misschien ook de tijdsgeest. Ik weet niet zeker op welke manier hij Hari wilde neerzetten, maar ik vond het een interessant personage, ze was vaak in beeld en haar karakter bouwde op.
Rijk: Toch vraag ik me af (zoals bij bijna elke film) hoe een gender-flipped versie van deze film eruit had gezien.
Stefanie: Een gender-flipped versie, ja dat klinkt interessant! Koos Hari ervoor om zichzelf te vernietigen, Loren, was dat een vrije keuze?
Loren: Hmm, daar had ik moeite mee. Want in die brief die ze naliet deed ze het voor hem. De geschiedenis van film en literatuur ligt vol met dode vrouwen die dood ‘moesten’ omwille van het voortleven van een man.
Rijk: En wat dachten jullie van de moeder? Zij en Hari leken bijna in elkaar op te gaan op een gegeven moment.
Loren: Ja, wat een Oedipus-gedoe was dat.
Stefanie: Ik denk dat die moeder een belangrijke rol had. Misschien op de manier dat Kris zijn moeder miste, haar verloren was. En elementen van zijn moeder in Hari wilde vinden, lijkt mij. Ik vond dat de twee vrouwen ook qua uiterlijk wel op elkaar leken.
Loren: Droom-Hari dacht ook dat Kris’ moeder een oude geliefde was, een jaloerse vrouw. Lijkt dat jou logisch, Stefanie? Is dat dan niet nogal incestueus?
Stefanie: Een paar lessen filosofie over moeder-zoonrelaties heeft mij dat bijgebracht. Dat kan blijkbaar nog een lange tijd blijven hangen bij mannen die hun moeder verloren zijn.
Loren: Werd Hari daarmee een soort Frankenstein van gemis en herinneringen?
Rijk: Hari zei ook dat de moeder haar afkeurde, maar Kris zei dat ze elkaar nooit ontmoet hadden, dus ik nam aan de moeder jong gestorven was.
Loren: Oh, ik dacht dat de moeder haar het huis had uitgejaagd tijdens een thee-sessie? Of was dat een valse herinnering?
Rijk: Het was allemaal erg associatief en rommelig, niet zoals heldere en nette dromen en herinneringen die je vaak in films voorgeschoteld lijkt. En om terug te komen op de kleuren en natuur: Hari en de blonde moeder droegen allerlei aardetonen en natuurlijke materialen: natuur/aarde = vrouw, ruimteschip = man?
Zegt de film dat onze planeet een spiegel is?
Stefanie: Tarkovsky verwerkt veel elementen van de menselijke gedachten plus de natuur in zijn films. Hij wil echt tot het diepste van een mens graven. Het zijn dialogen die zó puur zijn. Misschien komt het ook doordat ik de film in het Russisch begrijp (doordat ik Russische ouders heb). En ik vind dat de Russische taal enorm veel lagen heeft, wat ik niet kan vergelijken met Nederlands. Soms vond ik daarom de Nederlandse vertaling te zwak voor wat er eigenlijk gezegd werd. Maar er bestaan gewoonweg geen vertalingen voor sommige woorden. Zo jammer! Ik vond het bijvoorbeeld erg mooi toen Snaut zei dat een mens niet op zoek is naar andere werelden, maar naar een spiegel.
Loren: En die planeet is dus een letterlijke spiegel? Zegt de film daarmee dat onze planeet, de natuur, een spiegel is? Of zijn kan?
Rijk: Ik nam daarin een soort waarschuwing waar voor ongebreideld gluren en prikken in andere werelden, dat het uiteindelijk een narcistische daad is. En, zo dacht ik te zien, Solaris begint ook steeds stormachtiger te worden naarmate iedereen op 't schip meer van de kook raakt.
Stefanie: Dat had ik ook zo begrepen. En dat het leven zoals het is, goed genoeg is. Waarom is de mens altijd op zoek naar de waarheid of andere werelden. Iemand zei ook: de mens heeft mensen nodig. Die zin vond ik zó toepasselijk voor deze coronatijden!
Loren: Die quote raakte mij ook. Typisch dat Snaut dat zei, de man die al zo lang alleen in dat station verblijft.
Stefanie: Wat vonden jullie van de stiltes en muziek op de achtergrond? Vooral de eerste helft van de film heeft nauwelijks achtergrondmuziek, mij stoorde dat niet. Vonden jullie dat een goede keuze, om niet al te veel muziek te gebruiken?
Loren: Heel sterk. In Stalker, ook van Tarkovsky, kwam ik daar ook al van in een trance. Ik vroeg me af of de kwaliteit van de audio een gevolg was van de herbewerking van de oude film, of dat het altijd Tarkovsky’s bedoeling is geweest de audio zo ‘dichtbij’ te doen klinken.
Rijk: Door die vredige orgelmuziek verloor ik mezelf in allerlei dacha-fantasieën.
Stefanie: Ja! Dat deed mij aan mijn eigen kinderjaren denken. Misschien heeft Tarkovsky daarom een huisje, of dacha, in beeld gebracht, om Kris met zijn kinderjaren te verbinden?
Rijk: Over die dacha gesproken - wat vonden jullie van 't einde?
Loren: Erg mooi en tragisch. Erg Inception ook. Die blik wanneer hij naar binnen kijkt. Dat je als kijker beseft; oh shit, nee toch. En ja hoor, daar ligt het eilandje in het diepe.
Rijk: Precies! Mooi, maar ook heel griezelig! Als een soort Shirley Jackson-verhaal waarin iemand voor altijd in een soort kleine hel gevangen zit. Veel quarantine-vibes ook.
Misschien is alles oké zoals het is. Eenzame dagen zijn oké, vreugdevolle dagen zijn oké.
Stefanie: Die quarantine-vibes waren erg aanwezig. Best gek, het einde. Maar wel interessant. Het leek alsof hij enkel nog terug kon naar zijn vader, maar nog steeds ergens op Solaris, misschien wilde hij die plek nooit meer verlaten. Wil hij er zelf iets van maken na al die gebeurtenissen?
Rijk: Een eiland vol gemanifesteerde herinneringen die hun gelijk komen halen? Misschien ook een beetje zijn eigen schuld? Het was me niet helemaal duidelijk of dat eilandje zich manifesteerde omdat op een of andere redenen de hersengolven van Kris in Solaris gestraald waren.
Stefanie: Ah, dat kan ook. In het begin van de film is Kris rationeel, maar op het einde een dromer die hallucineert en niet meer op zoek is naar de waarheid.
Rijk: Aha! Dus het is ook wel troostend?
Stefanie: Ja, de mens is toch vaak op zoek naar de waarheid? Misschien is het nihilistisch; geen waarheid. Alles is oké zoals het is. Eenzame dagen zijn oké, vreugdevolle dagen zijn oké.
Loren: Dat vat het wel goed samen. Ik vond troost in het idee dat Kris inzag dat er geen waarheid was om naar op zoek te gaan. En Hari had hij durven loslaten. Maar hij zat wel vast nu, in zijn herinneringen, maar dat is nou eenmaal menszijn.
Rijk: Een super-intense 'exposure therapy' op het ruimteschip en daarna goed toeven op Solaris in een gekke mist van herinneringen.
Loren: Laatste gekke vraag aan jullie, zijn jullie ASMR-gevoelig?
Rijk: Ik vooral voor fluister en nagels. Jij? En denk je dat onze ASMR-gevoeligheid een diepere band met de film mogelijk maakt?
Loren: We gaven ons er misschien nog meer door aan over. Ja, fluisteren! Vooral Russisch. En geknisperknasper met papier en plastic. Goudmijn, wat dat betreft, dat Solaris. En de zwangere stiltes.
Stefanie: Oh, ik niet. Ja, de stiltes vind ik aangenaam; ook in het leven zelf.
Loren: Aan het einde zegt Snaut dat er eilanden zijn ontstaan op Solaris dankzij de plasma van Kris. Maar zijn die eilanden dan eilanden van herinnering, of wordt Solaris een normale plek dankzij Kris’ mededogen en menselijkheid, waarzonder een mensheid en een bewoonbare aarde niet bestaan kunnen?
Ons samenzijn is onze grootste kracht en tegelijk onze grootste zwakte.
Rijk: Ik denk (hoop) 't laatste, maar denk dat de subjectiviteit van zijn herinneringen het weleens een hele malle plek kunnen maken. Je weet immers nooit echt wat er in iemands hoofd rondspookt - dat was de gedachte die me bijbleef.
Stefanie: Voor mij was deze film een goede reis door de innerlijke ziel van de mensheid, met hier en daar wat zinnen die nu in mijn hoofd blijven spoken. Een goede film om te ontdekken in quarantaine-tijden, maar ook in 'normale' tijden.
Rijk: Dubbel en dwars eens! Ik vond Kris erg knap en modieus en ben altijd erg te spreken over en betoverd door scènes zonder zwaartekracht en wil nooit ontdekken hoe die gefilmd worden.
Stefanie: Ik was ook fan van die zweefscène... Het leek alsof ik eventjes mee zweefde.
Loren: Ik heb Solaris gekeken en gezien waar alle ruimtefilms hun inspiratie vandaan hebben gehaald. En net als elke ruimtefilm, is ook Solaris een zoektocht naar wat het is om mens te zijn; alleen te zijn, te missen, te herinneren, en onmogelijk de hele waarheid te kunnen zien. Ons samenzijn is onze grootste kracht en tegelijk onze grootste zwakte.
Stefanie: Dat is het mysterieuze aan het leven. Uiteindelijk hoor je enkel het stemmetje in je eigen hoofd; wat er buiten valt, blijft verborgen.
Solaris is nu te zien via Vitamine Cineville 
