Asset 14

Verzamelwoede

Kunstweek: Verzamelwoede

Hard//hoofd zoekt donateurs/kunstverzamelaars! Geniet je met enige regelmaat van onze artikelen? Ondersteun Hard//hoofd dan en hang ons aan je muur.

Mark de Boorder duikt in de psyche van de kunstverzamelaar. Is kunst een investering? Een statusobject? Of zijn we gewoon al sinds de oertijd geconditioneerd op het verzamelen van dingen? De kunstverzamelaar op de snijtafel.

Waarom doen kunstverzamelaars nu eigenlijk wat ze doen? Are they in it to win it? Gaat het om de kick van de handel en de financiële waarde van kunstwerken – vaak verborgen in ondergrondse, haast vacuümgezogen, vochtvrije kunstkluizen, onttrokken aan ieders oog? Of moet een kleine huiscollectie de dinergasten imponeren? Bijvoorbeeld een bezoekend minister, voor wie een staatsieportret van Willem III uit de kast gehaald kan worden. Wie weet levert deze in fysieke vorm gegoten vaderlandsliefde ooit nog een mooie post bij het ministerie op.

Natuurlijk is dit een wat generaliserend beeld van de steenrijke elitaire kunstverzamelaar en zijn de drijfveren niet alleen terug te voeren op het materiële gewin. Een andere verklaring ligt in het ideële domein – namelijk in de naar gemoedsrust zoekende geest. Lang niet alle kunst gaat voor Damien Hirst-prijzen over de toonbank. Ook de meer betaalbare kunstwerken kunnen houvast bieden in de huidige tumultueuze tijd. Kunst als rots in de branding; als een van de laatste domeinen waar een gevoel van universele en tijdloze betekenis te vinden is. Verzamelen van kunst als coping mechanism. Als tegenwicht voor de vluchtigheid van het leven en de continue stroom van verandering die met schokken ontwricht waar men lang in geloofde: God; gemeenschapszin; het idee dat de bakker om de hoek ons voor altijd van ons favoriete brood kan voorzien, terwijl hij niet veel later definitief zijn deuren sluit vanwege gebrek aan klandizie.

Kunst als instrument om kapitaal te verkrijgen of om vaste grond te vinden in het fluïde bestaan: de redenen om kunst te verzamelen kunnen minder cynisch worden geduid. Mensen willen bijvoorbeeld gewoon graag kunst kopen omdat zij een bepaald werk mooi vinden en ze ervan kunnen genieten. Maar ook het idee dat ieder aangekocht werk mooie herinneringen belichaamt, motiveert mensen om kunst te kopen. Abstracte gevoelens vergroeien met het concrete kunstwerk. En de persoonlijke verbintenis die met het werk is aangegaan, grijpt aan vanwege de energie die door deze relatie vrijkomt.

Misschien is het goed om niet al te lang stil te staan bij de hierboven besproken redenen om kunst te willen verzamelen – vermogen, prestige, schoonheid, een remedie tegen nihilisme. Want het is maar de vraag of

Onze verzameling heeft de mysterieuze kracht om ons leven voort te zetten na de dood.

kunstverzamelaars ervaren dat meer kunst meer van dit alles betekent, en of deze redenen gezien kunnen worden als alomvattende verklaring voor hun verzameldrift. Staat meer kunst gelijk aan: meer geld, meer status, meer esthetisch genot, een bewuster en betekenisvoller leven? En is het de kunstverzamelaar vooral hierom te doen? Het zou kunnen. Maar wanneer je uitzoomt, zie je dat er naast deze relatieve verlangens een constante ligt: en dat is het verzamelen. Zou dit op zichzelf niet enige verklaringskracht kunnen bieden?

***

Al in zijn jongste jaren had de mens de neiging om te verzamelen, al kwam dit, toegegeven, voort uit de noodzaak om te overleven. De allereerste jager-verzamelaars leefden zo’n 200.000 jaar geleden en hebben tot ongeveer 12.000 jaar geleden rondgetrokken om op dieren te jagen en eetbare wilde planten te verzamelen. Het is misschien wat onwetenschappelijk om te stellen dat in dit verleden de oorsprong van de mens als moderne verzamelaar ligt, maar minimaal 150.000 jaar noodzakelijk een bepaalde handeling uitvoeren, slijt er op een gegeven moment vast in. Oorzakelijk verband of niet, verzamelen blijft door de geschiedenis van de mensheid een terugkerend fenomeen.

Tegenwoordig bestaat er hoe dan ook een ander idee van wat een verzameling betekent. Een handvol bessen kan met onze contemporaine bril bijvoorbeeld niet als zodanig aangeduid worden. De filosoof en historicus Krysztof Pomian definieert een verzameling als volgt: ‘Groepen van voorwerpen uit de natuur of door mensen gemaakt die tijdelijk of definitief buiten het circuit van economische activiteiten worden bijeengehouden, aan een bijzondere bescherming worden onderworpen en worden tentoongesteld.’ En bessen dienden voor onze voorouders vanzelfsprekend niet als iets decoratiefs, maar als essentiële voedingsstoffen. Maar ook andere dingen die onze voorouders tijdens hun nomadische bestaan tegenkwamen, namen zij niet mee om aan passerende groepen tentoon te stellen.

De psycholoog Christian Jarrett schrijft in The Guardian dat het verlangen om enkel voor het plezier spullen te zoeken en verzamelen, pas mogelijk werd op het moment dat de mens 12.000 jaar geleden een einde maakte aan de grote trektocht en op vaste plaatsen neerstreek. Voor die tijd was elke schelp die een mooie herinnering belichaamde er een te veel. Dat is niet vreemd als je bedenkt dat pas toen de mens zich ging nestelen, de mogelijkheid ontstond om een collectie op te bouwen die niet als extra ballast tijdens het reizen gold. Het is nu duidelijk dat de omstandigheden juist moesten zijn voordat de mens zich kon storten op dit kenmerkende gedrag van speuren en schikken. Maar welke redenen liggen verder ten grondslag aan deze verzamelwoede, die tot op de dag van vandaag voortduurt?

***

Een blik op de wetenschappelijke literatuur biedt aanknopingspunten, aldus Christian Jarrett. Zo zou een verzameling een manier zijn om de kans op nageslacht te vergroten. Hedendaagse evolutionaire theorieën suggereren dat de vaardigheid om te verzamelen ervoor zorgt dat mensen meer kans op een partner hebben, omdat deze vaardigheid zou aantonen dat zij in staat zijn om belangrijke middelen te vergaren die een positieve bijdrage leveren aan de levenstoestand. Speculatieve verklaringen uit het psychoanalytische domein zijn, zoals wel vaker, tragisch en intrigerend tegelijk. Zo zou het comfort van bezit het gebrek aan liefde kunnen opvullen dat sommige mensen als kind hebben ervaren. Een andere, niet minder donkere reden om te verzamelen schuilt in onze existentiële angst. Onze verzameling heeft de mysterieuze kracht om ons leven voort te zetten na de dood.

De relatie tussen verzamelaar en verzameling is raadselachtig. In het essay Ik pak mijn bibliotheek uit: een rede over het verzamelen beschrijft de crypto-mystieke denker Walter Benjamin enerzijds de verzamelaar als de verwekker van de betekenis van een verzameling en

Verzamelen hoort bij de essentie van de mens, zoveel is zeker.

anderzijds de verzameling als bron van betekenis. In een verzameling hebben zich, volgens Benjamin, ‘geesten, of minstens geestjes gehuisvest’. Die geesten ‘zorgen dat voor een verzamelaar, […] het eigendom de meest innige relatie is die men tot dingen als zodanig hebben kan: niet dat ze in hem zouden leven; hijzelf is het, die in hen woont.’ Ieder deel van de gehele verzameling kent een geschiedenis van voor het in het bezit kwam van de verzamelaar, maar deelt ook een geschiedenis met hém. Dit gedeelde verleden geldt als bron voor de ‘springvloed van herinneringen die iedere verzamelaar overspoelt die zijn bezit beschouwt.’

Een verzameling is een schouwspel van de wanordelijke momenten in het leven. Het zijn de toevalligheden die geleid hebben tot het bezit, waar ordelijk doorheen gereisd kan worden. ‘De periode, het landschap, het vakmanschap, de vorige bezitter – dit alles verenigt zich voor de ware verzamelaar in ieder van zijn bezittingen tot een magische encyclopedie’. Een externe harde schijf die weet te inspireren. En iedere nieuwe aankoop geldt volgens Benjamin als de wedergeboorte ervan, vanwege de confrontatie die de verzamelaar ermee aangaat. Het klinkt wat overdreven, maar volgens Benjamin is de diepste drijfveer van de verzamelaar om de ‘oude wereld te vernieuwen’.

Verzamelen hoort bij de essentie van de mens, zoveel is zeker. Maar zoals te zien bij de nomadische mens, spelen de omstandigheden een belangrijke rol voor de vorm hiervan. In de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw ontstond er bijvoorbeeld een toenemende interesse in het verzamelen. Het West-Europese kolonialistisch imperialisme leidde tot de verkenning van verafgelegen gebieden, waar mensen in contact kwamen met de artefacten van andere culturen en een nog niet eerder ontdekte natuur. Deze opportunistische ontdekkingsreizigers namen hun nieuw verworven buit mee naar hun thuisland, waardoor de interesse voor allerlei objecten werd aangewakkerd en een afzetmarkt ontstond voor alles wat als exotisch gezien werd. Deze vondsten prikkelden de curiositas, oftewel de weetgierigheid. De verzamelingen stonden in het teken van het streven naar kennis en een bewondering voor de maker: God of mens. Planten, parels en kristallen, maar ook struisvogeleieren, schilderijen en sculpturen, alles wat afweek van het gekende en als kostbaar werd beschouwd, vond een plek in zogenoemde rariteitenkabinetten bij mensen thuis.

De mens heeft altijd al verzameld, maar de context bepaalt hoe dit in praktijk tot uiting komt. Een vlucht door 200.000 jaar geschiedenis heeft samen met wetenschappelijke en minder wetenschappelijke theorieën inzicht gegeven in de menselijke verzameldrang. Inzichten die ook op de verzamelaar van kunst toepasbaar zijn. Winst en esthetisch genot lijken op het eerste oog de cruciale drijfveren, maar na het ontleden van de verzamelaar an sich komen ook andere beweegredenen aan het licht. Het gaat dan over aspecten die voor de moderne mens steeds relevanter zijn. Met name voor een samenleving waarin God naar de achtergrond is verdwenen en de eigen verantwoordelijkheid van het individu centraler is komen te staan. Een tijd waar het geloof in een hiernamaals afneemt, en mensen eerder vertrouwen op zichzelf dan op spirituele leiding van bovenaf. In deze tijd zullen de bijzondere eigenschappen die een kunstverzameling iemand kan verlenen steeds sterker worden begeerd: zielenrust, onsterfelijkheid, en de macht om nieuwe werelden te scheppen. Wie weet welke wonderlijke effecten deze ontwikkelingen zullen hebben op de verzamelingen van de toekomst.

-
Wil je ook kunstverzamelaar worden? Klik hier!

Mail

Mark de Boorder was uitgever en redacteur bij Hard//hoofd.

Jente Hoogeveen is student Liberal Arts & Sciences, de rest van de tijd maakt ze beeldend werk en schrijft korte verhalen.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Lieve buren

Lieve buren

Ze hebben dezelfde brievenbus en dezelfde supermarkt, maar Nienke Blanc vraagt zich in deze nooit verzonden brief af of dat het enige is dat ze met haar buren deelt. Lees meer

Best Friend (For The Forseeable Future)

Best Friend (For The Forseeable Future)

Lotte Krakers’ vriendschap met Karlien eindigde mét blauwe vinkjes, maar zonder antwoorden. Het laat Lotte reflecteren op het afdwingen van gelijkenissen in een vriendschap, en het plaatsen van vrienden op voetstukken: ‘Karlien hield me een spiegel voor, waarin ik vooral zag wat ik niet was.’ Lees meer

Je hebt mij getekend voor het leven

Je hebt mij getekend voor het leven

Hoe sluit je een hoofdstuk af? Jop Koopman schreef een brief aan zijn oude baas, in wiens tulpenbedrijf hij als invalkracht een bedrijfsongeval meemaakte. Lees meer

De dooddoener van het kwaad

De dooddoener van het kwaad

Bas Keemink bespreekt de film 'The Zone of Interest', waarin Jonathan Glazer 'Big Brother' naar de Holocaust brengt. Lovende kritieken schrijven dat hij Hannah Arendts theorie, de banaliteit van het kwaad, goed in beeld brengt, maar is dat wel zo? Lees meer

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Jorne Vriens bezocht een tentoonstelling in Parijs en dit leidde tot een prachtige uiteenzetting over tekst, smartphones, connectie en fotografie. Lees meer

De eerste leugen

De eerste leugen

De eerste keer dat Job van Ballegoijen de Jong loog, was het bijna onschuldig. Een leugentje om bestwil, dacht hij toen, om zijn moeder gerust te stellen. Maar die eerste leugen groeide uit tot een web waarin hij langzaam verstrikte. In zijn debuut 'Morgen vertel ik alles' vertelt hij waarom iedereen een tweede (of derde) kans verdient. Lees meer

Leven in laagjes

Leven in laagjes

In dit essay geeft Dani Bouwman een intieme reflectie op identiteit, familie en het verlangen naar een plek waar hij volledig zichzelf kan zijn. Lees meer

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

Reinout Bongers schreef een nabeschouwing van de Zomergasten-aflevering met Pierre Bokma als gast of, moeten we zeggen, hoofdrol? "Therapie heeft hij wel geprobeerd, maar dat leverde hem - naar eigen zeggen - vooral een lege bankrekening op." Lees meer

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Toen zijn stiefmoeder Pieta stierf, voelde het voor Jelle Havermans alsof hij werd bevrijd van een van zijn grootste onderdrukkers. Voor ons Sorry-magazine schreef hij dit essay waarin hij jaren later toegeeft dat de vrouw die hem en zijn zusje het leven zuur maakte, ook slachtoffer was van haar eigen tijdsgeest en omgeving. Lees meer

:Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

In dit persoonlijke essay ontrafelt Laura Korvinus de draden die haar met haar oma verbinden. Langs welke verhalen of assen kan verbondenheid tussen verschillende generaties ontstaan en worden vastgehouden? Deel 1. 
 Onderweg naar mijn grootouders glipt een herinnering mijn gedachten binnen. Op een oude video ben ik aan het spelen aan de rand van... Lees meer

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Aucke Paulusma ging op studiobezoek bij kunstschilder Koen van den Broek. In de hoop inspiratie op te doen voor zijn eigen kunstenaarscarrière, bespreken ze de kunst. Lees meer

:Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje? 7

Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje?

Waarom blijft prachtige kunst soms onbekend? Janke Boskma kreeg kippenvel van Sōsaku hanga en dook in de Japanse kunstgeschiedenis. Lees meer

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ettie reageert voor een laatste keer op een brief van Jochum, door te schrijven over verdriet, kwetsbaarheid, woede en het belang van actief luisteren. Lees meer

:'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

Juul Kruse bekijkt de Zomergasten-aflevering van Sana Valiulina, waarin zij bovenal probeert hoop te houden en overeind te blijven tegen de achtergrond van immer grimmig Rusland. Lees meer

Een excuus in een klein restaurant

Een excuus in een klein restaurant

Ettie schreef een brief aan Jochum, die hem ontroerde. Hij besloot een brief terug te sturen over excuses, ouders en wat het betekent om zowel een cis-man én queer te zijn. Lees meer

Een goed passend hokje is nog steeds een hokje

Een goed passend hokje is nog steeds een hokje

Vorige week schreef Jochum een brief aan Ettie over zijn ervaring met queer-zijn, biseksualiteit en identiteit tijdens zijn jeugd. In deze brief reageert Ettie met haar eigen ervaring en vraagt ze zich af of iedereen queer zou kunnen zijn. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer