Asset 14

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Auto Draft 2

'Het leven hier op Lombok lijkt eenvoudig, maar is heel complex. Iets wat jullie westerlingen niet begrijpen.' Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met Amaq Adi, een lokale mysticus. Van hem leert hij nieuwe perspectieven dan die hij gewend is in het Westen. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw vorm kunnen geven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons.

'Kijk! Een vlinder!' roept een vriendin met een ondertoon van verwondering, uit. 'Wanneer is de laatste keer dat jij een vlinder hebt gezien?' Ik besef me dat ik mij de laatste keer niet meer zo goed kan herinneren. Dit alledaagse diertje, dat zo essentieel blijkt voor ons ecosysteem en een leefbare aarde, leeft onder druk. Afgelopen zomer zijn er minder vlinders dan ooit geteld in Nederland. Steeds meer plekken waar ze normaliter eitjes zouden leggen, nectar zouden verzamelen en zouden leven, verdwijnen. Deze plekken worden vervangen door graswoestijnen, betegelde achtertuinen en grijze industrieterreinen. En waarvoor? Om ons expansionisme en onze consumeerhonger te blijven stillen. De natuur mag vooral geen stoorfactor zijn in deze geoliede machine. Het devies in deze tijd van hyperkapitalisme en doorgeslagen neoliberalisme is nog altijd ikke-ikke-ikke, en de rest kan stikke. Maar wie is dan 'de rest’?
In recente tijden is er een omwenteling gaande binnen de humanistische stroming, sociale wetenschappen, filosofie en science and technology studies (STS). Steeds meer mensen, waaronder ikzelf, zien de aarde en alles daarop als één geheel. De natuur is een thuis waar wij ook onderdeel van zijn, dus daarom moeten we die redden. En terwijl dat in principe een goede gedachte is, is het nodig dat we de mens-natuur relatie omdenken. Die relatie zoals die we nu kennen en hanteren, is door de eeuwen heen veranderd. De oorsprong van het denken in wezenlijke verschillen tussen mens en natuur begint bij Antieke en Middeleeuwse denkers, die een discrepantie zagen tussen de menselijke geest, dieren en natuur in essentia en wezen. Vanuit de hermeneutiek en de fenomenologie zagen denkers zoals Descartes en Kant de mens als redelijk subject die, anders dan dieren, gekenmerkt zijn door moreel, taal, en zelfbewustzijn. Terwijl dit denkbeelden zijn, ontwikkeld in het globale noorden, zijn er in andere delen van de wereld andere conceptualiseringen van de band tussen mens en natuur. Daar kwam ik mee in aanraking tijdens mijn veldwerk in Indonesië.

Zoekend naar dangkong en dares

Om het hoofd te bieden aan de uitdagingen van deze tijd moeten we onze realiteitsbeschrijving aanpassen. Vanuit het posthumanisme en in de sociale wetenschap is die verandering nu gaande. Dit is een ingewikkelde en complexe verandering, en misschien kunnen we daarom juist iets leren van indigenous peoples. Daar stelde ik me voor open tijdens het gesprek met amaq Adi. Adi is een mysticus die een bijzondere rol inneemt binnen de Sasak samenleving. Hij is een mangku bumi, oftewel, de persoon die de rituelen overziet en de schakel is tussen de schimmenwereld (alam ghaib) en onze dimensie. Toen ik iets meer dan een jaar in het Indonesische Lombok zat voor antropologisch onderzoek, kwam ik al snel in aanraking met filosofische levensovertuigingen die de realiteit veel beter beschrijven dan dat ik gewend was in het Globale Noorden. Niet dat we zulke beschrijvingen niet hebben, maar de ervaring leert dat we een stuk meer vervreemd zijn van de natuur dan de mensen in Lombok.

Het donkere regenwoud omhult ons met een orkest van stemmen die niet te verstaan zijn voor menselijke oren

De dag van ons gesprek zoeken Adi en ik in het regenwoud naar dangkong en dares, twee mythische wezens die diep in het weelderige groene woud en hoog in de bergen zouden leven. Deze wezens zijn bezweringen van zwarte magie die door mensen worden ingezet om de bossen te beschermen tegen ontbossing en ongedierte zoals de witte vlieg. Over het algemeen nemen zij de vorm aan van een vogel met rode ogen (de dares) of een wezen dat eruitzag als een geit maar dat op twee hoeven kon lopen (de dangkong). Hun aanwezigheid zou bewijzen, beweerde Adi, dat zelfs de mystieke krachten op dit moment helpen in de strijd tegen antropogene verandering. We zitten rondom ons kampvuur en Adi vertelt mij de fijne kneepjes van de verschillende ontologieën van het mystieke en het fysieke. Daarbij staat de vraag wat onze rol als mens op deze wereld is centraal. Gelijktijdig met dit gesprek zoemen en krijsen de nachtwezens: het donkere regenwoud omhult ons met een orkest van stemmen die niet te verstaan zijn voor menselijke oren. De wind ritselt door de bladeren van de bananen- en palmbomen en voegt zich bij de andere muzikanten, zoals Adi ze noemt: 'Zie je, het orkest van de nacht speelt weer een prachtige compositie voor ons,' hij staarde glimlachend in het kampvuur, 'Het leven hier op Lombok lijkt eenvoudig, maar is heel complex. Iets wat jullie westerlingen niet begrijpen.' Na deze uitspraak voel ik mij wat ongemakkelijk en op mijn plek gezet. Ik voel een zweem nostalgie (of is het heimwee?) naar een wereld die in het Globale Noorden steeds meer verdwijnt.
'Daarom ben ik hier om van jullie te leren, amaq'. zei ik met een lichte zweem van vermoeidheid door de 10 uur durende wandeling die we in het regenwoud hadden gemaakt. We moesten die wandeling maken om bij een van de spirituele knooppunten te komen waarvan Adi zeker wist dat er een dares of dangkong zou zijn.
'Probeer te luisteren, Jop. Wat hoor je?'
'Ik hoor veel insecten, de bomen ritselen in de wind, een aantal ongeïdentificeerde dieren. Ik denk dat de dieren en sommige insecten zijn geschrokken van onze aanwezigheid. En ik hoor jou, Adi,' zei ik.
'Fout,' antwoordt Adi met een geamuseerde toon in zijn stem. 'Wat je hoort is hun leven. De insecten praten en zingen, de vleermuizen vliegen rond en leven hun leven, en de bomen dansen in de wind. Ze geven niets om ons, mensen. Ze leven op hun eigen manier, als een wijd, complex web van verstrengelingen, met in het centrum onze aarde. Wat denk je dat een boom denkt?'
Ik kijk verbaasd: 'Niet veel?'
'Jawel!' roept Adi uit, 'Ze denken heel veel. En alles. Bomen zijn alomtegenwoordige wezens, door alle dieren die in, op en om ze heen leven. We geloven daardoor ook dat veel geesten in ze leven. Ze worden Istana genoemd, paleizen.' Hij pauzeert en neemt een trek van zijn kretek sigaret en een slok beram*. 'Zie je, wij geloven dat alles wat ons omringt hier met een doel is, maar ook dat het zijn eigen leven leidt, en tegelijkertijd dat van ons beïnvloedt en wij dat van hen. Planten, dieren, bomen, geesten, de heilige vulkaan Rinjani, artefacten zoals ringen en keris**, hebben allemaal invloed en ze hebben allemaal een belangrijke positie in de wereld.'
'Ik begrijp het,' zei ik, terwijl ik intens aantekeningen maak. 'Hoe gaat dit dan om verandering, zoals we die zien op dit moment in de wereld?'
'We maken allemaal deel uit van een cyclus. En in deze cyclus maakt het niet uit of je geest, mens, dier, plant of voorwerp bent. We worden allemaal beïnvloed wanneer deze cyclus door drastische verandering wordt verstoord.'
Terwijl die gedachte zich in mijn hoofd nestelt, dooft Adi het kampvuur en voel ik dat de duisternis van het regenwoud ons langzaam toedekt.

Hedendaagse denkers

Dit gesprek sluit aan op de mens-natuur dichotomie en het idee dat wij als mens niet centraal in het leven staan. Wat Adi mij probeerde uit te leggen, is dat we slechts een kleine radar zijn in de machine des levens, maar wel een erg impactvolle gezien de destructie van de natuur en het verlies van biodiversiteit, en ook de reden dat, zonder actie, het leven op aarde onomkeerbaar verandert. Daarom stel ik mijzelf vaak de vraag: wat is onze positie, en wat denken andere dieren, planten, en objecten? Niet denken in de conventionele zin van het woord maar denken als in: wat is precies de agency van dieren, planten, en objecten? Studenten binnen het post-humanisme weten al langer dat de focus op more-than-humans nu relevanter is dan ooit.

Het is toch eigenlijk heel gek dat we überhaupt al spreken van natuur, en iets wat dat niet is? Want waar stopt en begint het? Is dat bij planten en dieren, bij onze kleding, bij hetgeen wat op ons bord ligt, of bij onszelf?

Hedendaagse academici en filosofen nemen namelijk steeds meer afstand van de scheiding tussen mens en natuur. Ze zien dat het herdefiniëren van de relatie tussen beide belangrijk is om ons te manoeuvreren uit deze benarde situatie die we zelf hebben gecreëerd: we moeten de natuur eindelijk zien als de entiteit die het is. Volgens hen is het belangrijker om de natuur te positioneren als een 'domein van verstrengeling', zoals Tim Ingold dat bijvoorbeeld doet in zijn boek Being Alive: Essays in Movement, Knowledge and Description. Het begon, zoals iedereen wel weet, met Descartes’ verdeling tussen mens en natuur, waarbij de menselijke leefsfeer reageert op impulsen van de biosfeer en andersom, Ingold stelt dat het verwerpen van die dialectiek enorm belangrijk is, En het is toch eigenlijk heel gek dat we überhaupt al spreken van natuur, en iets wat dat niet is? Want waar stopt en begint het? Is dat bij planten en dieren, bij onze kleding, bij hetgeen wat op ons bord ligt, of bij onszelf?
Daaropvolgend conceptualiseert Latour in zijn Actor-Network Theorie dat alles in principe met elkaar verbonden is: mens, natuur, en object. In zijn theorie wordt gesteld dat sociale netwerken niet alleen uit mensen bestaan, maar ook uit niet-menselijke actoren. Dat betekent dus dat deze niet-menselijken ook agency hebben. Door deze rol te erkennen brengt Latour een derde asymmetrie aan het licht, die tussen mens en natuur. In zijn belangrijkste filosofische essay, We have never been modern, betoogt hij dat de scheiding tussen natuur en cultuur eigenlijk nooit heeft bestaan. Waar leg je deze scheiding bijvoorbeeld bij het aanleggen van parken? Of de hiervoor genoemde achtertuinen? Bij het winnen van schaliegas? Bij CO₂-uitstoot? Er bestaat geen cultuur die zich niet bezighoudt met niet-menselijke actoren, en er zijn geen niet-menselijke actoren die geen betekenis genereren. Het hedendaagse, arrogante, idee dat de mens de natuur kan temmen, wordt meer dan ooit verworpen door ons, mensen. Latour’s conceptualisering van Wild Things schept de mogelijkheid te denken in assemblages die steden en rurale omgevingen illustreren als een collectief van inwoners (mens, plant en dier), materiaal, en practices die allen een horizontale verhouding hebben.

Kunnen we vrienden zijn?

Daar zouden we hier wel wat meer stil bij mogen staan en actie op mogen gaan ondernemen, want op deze manier gaat het niet langer. Actie is nu nodig om onze eigen ondergang in ieder geval uit te kunnen stellen en wellicht zelfs te temperen. Het komende kabinet gaat het in ieder geval niet doen, het is aan ons burgers om op te komen voor de stemlozen op deze wereld. Een horizontale verhouding met alle inwoners op deze aarde is van groot belang: wat Adi benoemt over de levens van de vleermuizen, bomen, en insecten die parallel aan ons leven doorgaan, het domein van verstrengelingen van Ingold, en de theorieën van Latour, Callon en Law, leren we dat alles in verbinding met elkaar staat.
Het Antropoceen, een nieuw geologisch tijdperk waarin de mens een blijvende invloed heeft op de biosferen van de aarde, betekent erkenning van de onlosmakelijke interactie tussen menselijke en natuurlijke processen. De ‘mens’ is geen abstract subject meer dat van een afstandje meekijkt, maar één die politieke en maatschappelijke relaties met de natuur aangaat. Relaties die de natuur op haar beurt weer beïnvloedt, en die zich tegen de mens kunnen keren. Wij als mensen moeten gaan inzien dat we onderdeel zijn van het domein van verstrengelingen dat de wereld die wij kennen is. Tijden van het antropocentrisme zijn voorbij. De rest, dat is de natuur.

Het Antropoceen betekent erkenning van de onlosmakelijke interactie tussen menselijke en natuurlijke processen

Wellicht moeten we niet zozeer parallel aan elkaar leven maar, zoals Donna Harroway beargumenteert in haar boek When Species Meet, toegaan naar het idee van meer-dan-menselijke vriendschappen. Deze vriendschappen met dieren gaan verder dan de paternalistische en bourgeois noties van 'zorgen voor' als een civiliserend urbanisatieproces van de middenklasse (d.w.z. 'leren lief te zijn voor dieren') maar meer in de richting van noties van ‘zorgen – met' en de coproductie van samenhangende toekomsten. Het aangaan van vriendschappen met niet-menselijken moet daarom centraal staan in de actie om het leven op deze aarde te redden. In de film Perfect Days vraagt het nichtje, Niko, aan Hariyama, wanneer deze een foto maakt van een boom: ‘Is die boom jouw vriend?’ Hariyama kijkt lachend en verrast naar Niko. Terwijl hij even nadenkt, knikt hij vastberaden ‘ja’. Dit herinnert me aan Sumana Roy’s boek How I Became a Tree, waarin zij zich afvraagt of we niet vaker in ‘tree-time’ kunnen leven. Door relaties aan te gaan met niet-menselijken, vindt er een verandering plaats in hoe wij omgaan met hen en wordt onze relatie horizontaal in plaats van verticaal, zoals dat nu in het algemeen plaatsvindt.
Op die manier zou ik de werkelijkheid eigenlijk ook willen zien. Die assemblage van Wild Things, het narratief van amaq Adi, het idee wat we onderdeel zijn van de natuur en dus ook relaties kunnen aangaan met dieren en planten, is zo belangrijk en essentieel om ons denkbeeld over de natuur en de wereld te veranderen. Misschien, als we allemaal een beetje meer op die manier zouden denken, kunnen we de schade van klimaatverandering en biodiversiteitsverlies nog wel beperken. Als we dat niet doen, is er een grote kans dat binnen nu en 100 jaar de aarde tot een onleefbare woestenij verwordt met hoog prevalerende infectieziektes, weinig voedsel- en waterbronnen, dode oceanen, en een steeds groter wordend onbewoonbaar gebied. Wie doet nou zijn vrienden bewust op zo’n manier pijn?
Zou de vlinder die ik zag vliegen mijn vriend willen zijn? Ik hoop het.

Voetnoten
* Beram is een traditioneel gestookte rijstwijn

** Keris zijn traditionele en ceremoniële messen waarin jinn kunnen leven.

Mail

Jop Koopman is antropoloog aan de Vrije Universiteit en beginnend literair schrijver. Hij heeft een interesse in de politieke organisatie van de natuur, meer-dan-menselijke relaties en dystopische technologieën. In het dagelijks leven, reflecteert hij op de rol van de mens in de wereld en de impact op niet-menselijke wezens en onszelf. Dit doet hij via academisch en literair werk, evenals geluids-experimenten.

Eva ten Cate (zij/haar, 2002) is een kunstenaar en illustrator. Haar werk wordt gekenmerkt door vaak opeenvolgende beelden met strakke lijnen en ruizige kleuren. Graag laat ze je beter kijken naar de schijnbaar kleine handelingen en objecten om ons heen, om ze zo meer waarde te geven.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Zo rood als een kreeft

Zo rood als een kreeft

Wanneer twee Spaanse vrienden Ferenz Jacobs uitnodigen voor een protestmars tegen toerisme in Barcelona, voelt hij zich voor het eerst weer een 'outsider'. In dit essay richt hij zich op de gevolgen van massatoerisme op de permanente bewoners. Is er een ander soort toerisme mogelijk, buiten de logica van onderdanigheid, kolonialisme en uitbuiting om? Lees meer

Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Zaat sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay licht hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Lieve buren

Lieve buren

Ze hebben dezelfde brievenbus en dezelfde supermarkt, maar Nienke Blanc vraagt zich in deze nooit verzonden brief af of dat het enige is dat ze met haar buren deelt. Lees meer

Best Friend (For The Forseeable Future)

Best Friend (For The Forseeable Future)

Lotte Krakers’ vriendschap met Karlien eindigde mét blauwe vinkjes, maar zonder antwoorden. Het laat Lotte reflecteren op het afdwingen van gelijkenissen in een vriendschap, en het plaatsen van vrienden op voetstukken: ‘Karlien hield me een spiegel voor, waarin ik vooral zag wat ik niet was.’ Lees meer

Je hebt mij getekend voor het leven

Je hebt mij getekend voor het leven

Hoe sluit je een hoofdstuk af? Jop Koopman schreef een brief aan zijn oude baas, in wiens tulpenbedrijf hij als invalkracht een bedrijfsongeval meemaakte. Lees meer

De dooddoener van het kwaad

De dooddoener van het kwaad

Bas Keemink bespreekt de film 'The Zone of Interest', waarin Jonathan Glazer 'Big Brother' naar de Holocaust brengt. Lovende kritieken schrijven dat hij Hannah Arendts theorie, de banaliteit van het kwaad, goed in beeld brengt, maar is dat wel zo? Lees meer

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Jorne Vriens bezocht een tentoonstelling in Parijs en dit leidde tot een prachtige uiteenzetting over tekst, smartphones, connectie en fotografie. Lees meer

De eerste leugen

De eerste leugen

De eerste keer dat Job van Ballegoijen de Jong loog, was het bijna onschuldig. Een leugentje om bestwil, dacht hij toen, om zijn moeder gerust te stellen. Maar die eerste leugen groeide uit tot een web waarin hij langzaam verstrikte. In zijn debuut 'Morgen vertel ik alles' vertelt hij waarom iedereen een tweede (of derde) kans verdient. Lees meer

Leven in laagjes

Leven in laagjes

In dit essay geeft Dani Bouwman een intieme reflectie op identiteit, familie en het verlangen naar een plek waar hij volledig zichzelf kan zijn. Lees meer

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

Reinout Bongers schreef een nabeschouwing van de Zomergasten-aflevering met Pierre Bokma als gast of, moeten we zeggen, hoofdrol? "Therapie heeft hij wel geprobeerd, maar dat leverde hem - naar eigen zeggen - vooral een lege bankrekening op." Lees meer

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Toen zijn stiefmoeder Pieta stierf, voelde het voor Jelle Havermans alsof hij werd bevrijd van een van zijn grootste onderdrukkers. Voor ons Sorry-magazine schreef hij dit essay waarin hij jaren later toegeeft dat de vrouw die hem en zijn zusje het leven zuur maakte, ook slachtoffer was van haar eigen tijdsgeest en omgeving. Lees meer

:Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

In dit persoonlijke essay ontrafelt Laura Korvinus de draden die haar met haar oma verbinden. Langs welke verhalen of assen kan verbondenheid tussen verschillende generaties ontstaan en worden vastgehouden? Deel 1. 
 Onderweg naar mijn grootouders glipt een herinnering mijn gedachten binnen. Op een oude video ben ik aan het spelen aan de rand van... Lees meer

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Aucke Paulusma ging op studiobezoek bij kunstschilder Koen van den Broek. In de hoop inspiratie op te doen voor zijn eigen kunstenaarscarrière, bespreken ze de kunst. Lees meer

:Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje? 7

Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje?

Waarom blijft prachtige kunst soms onbekend? Janke Boskma kreeg kippenvel van Sōsaku hanga en dook in de Japanse kunstgeschiedenis. Lees meer

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ettie reageert voor een laatste keer op een brief van Jochum, door te schrijven over verdriet, kwetsbaarheid, woede en het belang van actief luisteren. Lees meer

:'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

Juul Kruse bekijkt de Zomergasten-aflevering van Sana Valiulina, waarin zij bovenal probeert hoop te houden en overeind te blijven tegen de achtergrond van immer grimmig Rusland. Lees meer

Een excuus in een klein restaurant

Een excuus in een klein restaurant

Ettie schreef een brief aan Jochum, die hem ontroerde. Hij besloot een brief terug te sturen over excuses, ouders en wat het betekent om zowel een cis-man én queer te zijn. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer