Asset 14

Gaat het Renzo Martens lukken de kapitaalstroom in de kunstwereld eerlijker te verdelen?

Gaat het Renzo Martens lukken de kapitaalstroom in de kunstwereld eerlijker te verdelen? 1

In de docu White Cube, die onlangs op het IDFA in première ging, zien we dat Renzo Martens zich naast documentairemaker en kunstenaar ook opstelt als hulpverlener en bedrijfsleider in de Democratische Republiek Congo. Hij wil iets terugdoen voor voormalige plantagearbeiders. Iris van der Werff vraagt zich af hoe houdbaar dat is.

Op het IDFA ging de documentaire White Cube van kunstenaar Renzo Martens in première. Deze docu volgt de kunstenaar die een modernistisch museum bouwt in een verarmd deel van de Democratische Republiek Congo. Zijn gedachte is simpel: de kunstwereld kan mede bestaan doordat welvaart aan landen als Congo is onttrokken, om dat onrecht ongedaan te maken moet die kapitaalstroom omgedraaid worden. De uitwerking hiervan is complexer: de zelfbewuste kunstenaar annex hulpverlener helpt de lokale bevolking een voet tussen de deur van de internationale kunstwereld te krijgen, in de hoop de geldstromen te sturen naar daar waar ze het meest nodig zijn. In de afgelopen weken stellen critici in de kranten de vraag wat er gebeurt met dit kunstproject als Martens vertrekt uit de Congo. Die lichte scepsis geeft precies aan wat er schuurt aan dit project. Martens is bezig als welzijnswerker met de herverdeling van kapitaal, maar zijn toekomstige vertrek zou het einde hiervan kunnen betekenen. Tegelijkertijd blijft Martens in de eerste plaats een kunstenaar die de aandacht van het kunstpubliek op een dorpje in Congo richt. 

Martens is bekend van de documentaire die de kunstwereld wakker schudde, Episode III: Enjoy Poverty, waarin hij arme, hongerige Congolezen vertelt dat ze moeten stoppen met hopen op een betere toekomst. De film toont de schaduwzijde van Westerse ontwikkelingshulp: deze primaire inkomstenbron van landen als Congo staat de opbouw van een eigen economie in de weg. Een groot neon-kunstwerk met de verlichte woorden “Enjoy Poverty” roept Congolezen op te stoppen met geloven in een rijker vooruitzicht. ‘Geniet daarentegen van de huidige situatie: geniet van de armoede!’, is de boodschap. Zelf vindt hij zijn film “profetisch”. Vijftien jaar na dato is de situatie voor de Congolezen geen klap veranderd. In White Cube zien we Renzo wederom met zijn schoenen in de Congolese modder. Steevast draagt hij een wit overhemd en een grijze pantalon in de drukkende hitte van de jungle. Hij belichaamt de witte helper tussen de sjofel geklede lokale bevolking.

Gaat het Renzo Martens lukken de kapitaalstroom in de kunstwereld eerlijker te verdelen? 3

Organisatietalent heeft Martens zeker. Hij weet het architectenbureau van Rem Koolhaas het ontwerp te laten maken voor de white cube uit de titel. In 2017 opende deze witte expositieruimte op een voormalige Unilever-plantage in Lusanga haar deuren. De zogenoemde ‘omgekeerde gentrificatie’ start hier: interesse van Westerse kunstliefhebbers zal kapitaal opleveren voor de Congolees. De kunstliefhebber kan de white cube bezoeken en voilà: daar is uw lucratieve toeristenstroom. Gentrificatie in steden als New York of Amsterdam verdrijft uiteindelijk de arbeidersklasse uit het opgewaardeerde stadsdeel: de omgekeerde gentrificatie van Martens wil juist de lagere klasse zelf opwaarderen.

Aangezien het de vraag is wanneer we massaal het vliegtuig naar de DRC gaan pakken (wegens klimaatverandering en COVID-19 moet je wel veel over hebben voor je shotje sociaal geëngageerde kunst) heeft Martens een andere goudader gevonden: op de oude palmolieplantage bracht hij een groep Congolese kunstenaars bijeen, “Cercle d’art des travailleurs de plantation Congolaise” (CATPC), die expressieve beelden van klei maken. Deze beelden worden ge-3D-scand en uitgeprint als lekkernij voor de vrijgevige MOMA-bezoeker: die kan een massief, puur chocoladehoofd kopen tijdens een tentoonstelling van de beelden in New York.

Aangezien het de vraag is wanneer we massaal het vliegtuig naar de DRC gaan pakken, heeft Martens een andere goudader gevonden.

De verkoop van chocoladehoofden levert 2000 dollar op, een bedrag dat juichend wordt ontvangen door de CATPC-kunstenaars. De witte rijke middenklasse van New York heeft iets gedaan waar ze goed in is: geld uitgeven – chapeau! Waar de westerling bezig is met het vergaren van cultureel kapitaal, krijgt de Congolees hier economisch kapitaal voor terug.

Het eenzijdige, symbolisch blootleggen van armoede met een handcamera waarin de positie van de rijke Westerling uiteindelijk centraal stond in zijn eerdere documentaire Enjoy Poverty heeft de kunstenaar achter zich gelaten. Als contactpersoon tussen de klant (MOMA-bezoeker) en de arbeider (CATPC) verenigt hij de kapitaalkrachtige galeriebezoeker met de voormalige plantagearbeider. Volgens filosoof Walter Benjamin is het maken van deze verbinding een grote kwaliteit van kunst. In het essay De auteur als producent onderschrijft hij dat kunstenaars zich bewust moeten zijn van de positie die een kunstwerk inneemt binnen het sociale en economische systeem.

Binnen het historisch materialisme vormen materiële relaties de basis van alle menselijke interacties – deze filosofie zien we terug in White Cube als Martens met de chocoladehoofden geld in het laatje brengt van de Congolese kunstenaars. Echter laat de eetbaarheid en vergankelijkheid van de chocolade zien hoe vluchtig deze verdiensten kunnen zijn. De techniek (3D-printen) is in handen van Martens, de contacten met Westerse kunstinstituten lopen via Martens, kortom: verwerft de Congolees in dit project wel een duurzame bron van inkomsten?

Gaat het Renzo Martens lukken de kapitaalstroom in de kunstwereld eerlijker te verdelen? 2

Socioloog Pierre Bourdieu onderscheidt drie primaire vormen van kapitaal: economisch kapitaal (vermogen en productiemiddelen, zoals de 3D-printer), sociaal kapitaal (je netwerk, contacten met Westerse kunstinstituten in dit geval) en cultureel kapitaal (kennis, vaardigheden, opleiding; of je een beetje kunt meekletsen als het over kunst gaat). Alle drie zijn nodig om je te ontwikkelen en staande te houden in het leven. Als de beelden meer dan 2000 dollar opleveren en de CATPC-kunstenaars hun nieuwe kunstnetwerk onderhouden kunnen we stellen dat Martens een voorzet heeft gegeven voor het vergaren van economisch en sociaal kapitaal in Lusanga. In de docu zien we zelfs dat met de opbrengst plantagegrond wordt teruggekocht van de multinationals en omgevormd tot biodiverse “post-plantage.” Maar wat is de achtergrond van het cultureel kapitaal van de Congolees?

Vanuit welke culturele context worden de kleibeelden in Lusanga gemaakt? Waar hebben de CATPC-kunstenaars hun authentiek ogende boetseervaardigheid opgedaan? Naast economische uitbuiting wordt in White Cube minder koppig stelling genomen over het trending topic culturele uitbuiting. Als oud-kolonie van België is het algemeen bekend dat veel kunstschatten zijn meegenomen door de koloniale aanwezigen. Artefacten die alleen buiten Congo zijn te bewonderen, zoals in Museum Tervuren, het Nederlandse Tropeninstituut of het Metropolitan Museum in New York. In dat laatste vindt een ontroerende scene uit de documentaire plaats, wanneer Matthieu Kasiama, lid van CATPC, er een rondleiding krijgt. Hij vraagt zich af waarom het MET in het bezit is van Afrikaanse kunst en krijgt als antwoord dat Nelson Rockefeller die heeft gekocht. ‘Zijn de objecten écht gekocht Of zijn ze gestolen?’ vraagt Kasiama. De rondleider geeft schoorvoetend toe dat het vaak onduidelijk is hoe Afrikaanse objecten het continent hebben verlaten.

“Je handen en dit object moeten elkaar aanraken. Als jij dit aanraakt, zal je kracht voelen.”

Negentig procent van alle Afrikaanse kunst bevindt zich buiten het continent. Het is problematisch om mens en cultureel erfgoed te scheiden omdat de identiteit van een cultuur wordt gekaapt. Kasiama zou zijn erfgoed graag willen aanraken. Anders dan de chocoladebeelden bevinden de artefacten in het MET zich achter glas. In het depot van het MET-museum maakt hij contact met zijn erfgoed als God hem influistert: “Je handen en dit object moeten elkaar aanraken. Als jij dit aanraakt, zal je kracht voelen.”

Martens licht de economische geschiedenis van Unilever in Congo met archiefbeelden toe. We horen dat oprichter William Lever werkgelegenheid creëerde met het scheppen van plantages, maar de arbeider ook uitbuitte. In Lusanga zien ze Martens als de nieuwe Lever. Lusanga, het voormalige Leverville, kwam braak te liggen na het vertrek van de multinational. Als Martens met een soort van “Martensville” verder zou willen gaan waar Lever is gestopt, kan hij zich na het opkrikken van de plantagegrond gaan interesseren voor de terugvordering van cultureel kapitaal. De omgekeerde gentrificatie zal dan meer eigendom worden van de inwoners van Lusanga door bijvoorbeeld de zogenoemde roofkunst tentoon te stellen in de Koolhaas-cube. Het zojuist door mij geopperde label “Martensville” zal uiteindelijk, naar wens van Martens zelf, vergaan tot herinnering van een duurzame helpende hand.

Martens zegt in het begin van de documentaire dat hij zijn hele leven heeft geprofiteerd van ongelijkheid en armoede en dat hij iets terug wil doen. Ik denk dat ‘iets doen’ hem zeker is gelukt – op een onverschrokken manier heeft hij een klein plaatsje in de Democratische Republiek Congo tot focus gemaakt van de Westerse kunstwereld. Misschien moet hij als volgend project zijn focus van de ‘repatriation of the white cube’ naar de ‘repatriation of Congolean cultural heritage’ verschuiven. Hij zal dan van een hyperbewuste weldoener veranderen in een restitutiekunstenaar.

Beeld: Filmstill van White Cube, Renzo Martens. Copyright © Human Activities, 2020.

Mail

Iris van der Werff (1994) is parttime kunstenaar (Instagram: @irismathilde) en student aan de Wackersacademie. Ook studeert ze Publieksgeschiedenis en maakt ze een historische podcast over de koloniale geschiedenis van Amsterdamse gebouwen. Verder is ze gefascineerd door hoe de dood in ons dagelijks leven af-/aanwezig is en werkte ze een tijd op een begraafplaats.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
De verdwenen kosmonaut

De verdwenen kosmonaut

Duizenden kilometers van de kosmonaut vandaan zit Igor, uitkijkend over de stad, terwijl hij luistert naar de ruis op de tv, naar de beukende eurodance plaat die nog naklinkt in zijn oren en naar een stem die hem probeert te overtuigen terug te komen. In De verdwenen kosmonaut van Thijs van der Heijden raakt een... Lees meer

Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer