Asset 14

Zomergast Alfred Birney gooide zijn steen in het water

In zijn Zomergasten-avond vertelde schrijver Alfred Birney ons waarom we moeten kijken naar de gruwelijkheden waartoe de mens in staat is. Maar hij bood ook schoonheid en een schaterende lach. Birney troostte iedereen, behalve zichzelf, zag Iris van der Werff. Want verdriet heb je om de anderen en zelfmedelijden is taboe.

Birney opende de vijfde aflevering van Zomergasten 2021 met een fragment uit het einde, waarmee de schrijver de circulariteit van zijn keuzefilm Spring, Summer, Fall, Winter and Spring (Kim Ki-duk, 2003) vrij letterlijk de avond in brengt. De Zuid-Koreaanse film gaat over een boeddhistische monnik en zijn leerling die samen in een afgelegen drijvende tempel het leven meemaken. Wederom een parallel met de drijvende Alfred en Janine die deze avond de rol aannemen van leermeester en leerling.

In het gekozen fragment laat de jonge jongen, voor zijn eigen vermaak, kleine dieren lijden. Hij bindt stenen aan de lichaampjes van een kikker, een vis en een slang – tot afkeer van zijn leermeester. De leermeester bindt de volgende nacht een grote ronde maalsteen aan het lichaam van het jongetje. ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet,’ stelt Birney.

Zolang je de feiten op een rijtje hebt, mag je overal grappen over maken

De link met de ‘steen’ die Birney zelf al zijn hele leven meesleept is snel gelegd, maar Birney blijft weg van vragen over goed, kwaad en schuld. Een steen is een steen, ook voor Birneys vader die oorlogsmisdaden pleegde in de Onafhankelijkheidsoorlog in Nederlands-Indië. ‘Als je iemand iets aandoet zal je dat altijd met je mee blijven dragen,’ aldus Birney. Zijn vader koos in de oorlog de kant van Nederland, maar werd gedwongen om ‘zijn eigen volk’ te martelen. Hij droeg sindsdien net als de Griekse oorlogsmisdadiger Atlas een stenen hemelgewelf op zijn schouders: een last die Birneys leven heeft bepaald.

De vraag die niet gesteld werd

‘Waar kom je vandaan?’ is een vraag die voor sommigen vervelend of zelfs beledigend is. Wellicht omdat de vraag enkel kan dienen als bevestiging van een vooroordeel, stereotype of ‘hokje’ – in plaats van dat de steller oprechte interesse toont. Wanneer je de vraag wel of niet kan stellen blijft een gevoelige aangelegenheid. Hem helemaal nooit stellen is ook niet goed. Birney toont dat er veel mogelijk is tussen iemands afkomst negeren, ‘kleurenblind zijn,’ en deze juist benadrukken met flauwe grappen.

‘Kan dit nu nog?’ vraagt Birney na een fragment van De Tegenpartij van Kooten en de Bie aan Abbring. Een stuntelende vraag van Birney, want de doordachte satire van Koot en Bie is niet te vergelijken met het hedendaags geklaag over de ‘multiculturele samenleving.’ Het gesprek gaat snel over het kennen van historische feiten.

Zo is het een feit dat Nederland zelf ‘actieve migratie’ bevorderde. ‘In 1860, na de afschaffing van de slavernij in de Oost, ronselden Nederlanders Chinese ‘koelies’ (een denigrerende term voor ongeschoolde contractarbeiders die na de afschaffing van de slavernij zwaar werk verrichtten, red.) om te werken in Java,’ stelt Birney. Ook herhaalt hij dat Nederland honderd jaar later zelf gastarbeiders uit o.a. Noord-Afrika naar Nederland heeft gehaald. Zolang je de historische feiten maar op een rijtje hebt, mag je over alles grappen maken – en zal je twee keer nadenken voordat je klaagt over de huidige Nederlandse maatschappij.

Birney vindt het kwalijk dat na 1950 nooit is gevraagd naar de ervaringen van oorlogsveteranen, Indische Nederlanders en Indonesiërs

Birney analyseert ook nauwkeurig een reportage uit 1950 van het Polygoonjournaal. Tijdens de terugkomst van het schip De Grote Beer uit Indonesië wordt aan Hollandse jongens de volgende vraag gesteld: ‘Waar kom je vandaan?’ De verslaggever wil niet ingaan op de belevenissen van de jongens tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog, maar bedoelt te vragen naar hun thuishavens in Nederland. Volgens Birney is het gebrek aan interesse van de verslaggever symptomatisch voor hoe Nederland omgaat met zijn koloniale – en oorlogsverleden: ‘Daar wordt eigenlijk al de geschiedenis van de oorlog die Nederland voerde onder het tapijt geschoven.’

De waarde van geschiedschrijving

Nog kwalijker is het volgens Birney dat er ook na 1950 nooit gevraagd is naar de belevenissen van oorlogsveteranen, Indische Nederlanders en Indonesiërs. ‘Waarom is deze vraag niet gesteld in 1955, 1960, 1965 – ga zo maar door?’ Birney beantwoordt zichzelf: het gebrek aan geschiedschrijving over de Onafhankelijkheidsoorlog is een gevolg van de angst voor herstelbetalingen van Nederland aan Indonesië. Geld. ‘Er waren geen zwijgende Indiërs. Er was een geïnstitutionaliseerd zwijgen.’

Birney wil dat de foutieve beeldvorming van de geschiedenis wordt rechtgezet: bijvoorbeeld door feiten te incorporeren in het Nederlands onderwijs. ‘Waarom heeft niemand over de 100.000 Nederlandse oorlogsvrijwilliger die pas ná 1945 naar Indonesië zijn gestuurd?’ Ook populaire cultuur kan bijdragen aan de belevenis van geschiedenis; zo is Birney erg blij met de release van de speelfilm De Oost, over de Nederlandse oorlogsmisdaden in Nederlands-Indië: ‘Dit is een begin.’

De producten die we kopen zijn nog steeds mede mogelijk gemaakt door uitbuiting

Getuigenissen spelen daarbij ook een grote rol in de geschiedschrijving. Volgens Birney heeft iedereen het recht om zijn verhaal te vertellen. Zo ook Amerikaanse veteranen van de Vietnamoorlog die op aangrijpende wijze aan het woord komen over hoe het voelt om iemand te doden in de documentaire First Kill (2001) van Coco Schrijber. Birney: ‘Dit is toch onbegrijpelijk?’ En daarna: ‘Dít is geschiedenis. Dit moet je leren op school.’

‘De nacht is mijn vijand’

Birney trekt de geschiedenis van geweld en uitbuiting naar het heden met de documentaire Overseas (2019) van Sung-A Yoon. Hierin vertellen Filipijnse vrouwen over hoe ze te werk worden gesteld voor een hongerloon, worden aangerand en bang zijn om vermoord te worden. Het koloniale verleden heeft een directe link met moderne slavernij, de producten die we kopen zijn nog steeds mede mogelijk gemaakt door uitbuiting. ‘Heb hier oog voor, voor wat er nú gebeurt,’ dicteert Birney. ‘Zijn we indirect allemaal slavendrijvers?’ vraag Janine. ‘Uiteindelijk wel,’ verzucht Birney.

In de tweede helft zien we musici, liefde en spiritualiteit

‘Hoe houd je je ogen open voor al het onrecht in de wereld?’ is een vraag die ik mijzelf vaak stel. Gevoed met genoeg kunst, plezier en liefde lukt het me vaak om mijn ogen open te houden. Birney houdt zijn ogen letterlijk ’s nachts open, anders wordt hij geteisterd door nachtmerries. Hij schrijft ’s nachts en slaapt overdag, om zo zijn nare herinneringen aan de nachten die hij meemaakte als jongetje met zijn vader niet te hoeven herleven.

Als jongetje van zes dacht kleine Alfred wel eens dat hij vermoord zou worden als zijn vader ’s nachts het ganglicht aanknipte. ‘Je kan je niet verplaatsen in iemand die paranoia is,’ zegt Birney over zijn zwaar getraumatiseerde vader. Tegelijkertijd lijkt daar geen ontkomen aan en moest er een roman komen over het dubieuze verleden van zijn vader, De Tolk van Java (2016).

Schrijven is een schamele troost

De tweede helft van de getoonde fragmenten gaat over musici, liefde en spiritualiteit. ‘Nu wordt het leuk,’ zegt Birney lachend. Hij toont de swingende Haagse Indorock van de jaren 50 en herkent zichzelf in de zwervende muzikant Rodriguez a.k.a. ‘Sugar Man’. Tot zijn dertigste was Birney beroepsgitarist, maar door een handblessure moest hij deze droom laten varen. De aflevering wordt snel alweer iets ‘minder leuk,’ maar zeker niet minder interessant.

Ook zijn grote liefde heeft Birney laten varen, wat hij ‘de grootste fout van mijn leven’ noemt. Dit illustreert hij met een fragment uit de film 2046 (2004) van de Chinese regisseur Wong Kar-Wai. In 2046 zien we een personage verstild met zijn vulpen boven het papier zweven. Het lukt hem niet om een mislukte liefdesrelatie in het echte leven toch een happy end te geven op papier. Birney: ‘Je kunt een roman schrijven over de liefde van je leven, maar je kunt je leven niet herschrijven.’ Dit maakt de kijker nieuwsgierig naar de roman die Birney momenteel aan het schrijven is over deze verloren liefde.

Birney sprak zijn vader tientallen jaren niet en toen was hij plots weg

Schrijven maakt gebeurtenissen inzichtelijk en gedetailleerd – maar biedt het ook troost? Hoewel verdriet volgens Birney zijn drijfveer is, ‘misschien schrijf ik over verdriet, zonder dat ik in die termen denk,’ is hij weinig geïnteresseerd in getroost worden. ‘Je mag geen zelfmedelijden hebben,’ stelt hij ernstig. Hierdoor is het voorstelbaar dat Birney zijn rust vindt in het grotere geheel, in het onbeschrijfelijke ‘één worden met de kosmos’. Aan de hand van een documentaire over Fritjof Capra, een natuurkundige die inzichten uit de oosterse filosofie verbindt met de kwantummechanica, wijdt Birney op een zelfbenoemde ‘zweverige’ manier uit over zijn vorm van troost. In weinig woorden schetst hij zijn ‘satori’ (moment van verlichting), die hij ervoer tijdens een bezoek aan het graf van zijn Chinese oma op Java.

De steen komt terug

Geheel in de stijl van het circulaire geheel laat Birney tegen het einde van de avond nog een fragment zien waarin een steen de hoofdrol speelt. In de prachtige film Departures (2008) van de Japanse Yôjirô Takita is een steen de drager van de emotie tussen vader en kind. De twee stuurde elkaar ooit één ‘steenbrief’ maar verloren elkaar daarna uit het oog. Als de vader overlijdt heeft hij de oude steen die hij ooit kreeg van zijn zoon in zijn koude lijkenknuist geklemd.

Birney begint over het overlijden van zijn vader in 2015. Ze hadden elkaar tientallen jaren niet gesproken en toen was hij plots weg. ‘Je bent heel dicht met elkaar verbonden, hoe ver je ook van elkaar weg woont.’ De steen van het onzegbare wordt even weggelegd en Birney spreekt zich voor het eerst uit over zijn eigen verdriet. Hij is verdrietig ‘om hoe de dingen zijn gegaan. En alles voert uiteindelijk terug naar die vervloekte koloniale oorlog.’

Mail

Iris van der Werff (1994) is parttime kunstenaar (Instagram: @irismathilde) en student aan de Wackersacademie. Ook studeert ze Publieksgeschiedenis en maakt ze een historische podcast over de koloniale geschiedenis van Amsterdamse gebouwen. Verder is ze gefascineerd door hoe de dood in ons dagelijks leven af-/aanwezig is en werkte ze een tijd op een begraafplaats.

Hanneke Rozemuller (1998) is een illustrator die zich bezighoudt met de mysteries van het leven: psychologie, religie, liefde, nostalgie, filosofie. Absurdisme, disconnectie en het terugvinden van jezelf zijn grote interesses. Hier en daar gewapend met een randje humor om volledig opstijgen en wegzweven te voorkomen.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Stieren en vrouwen hebben iets gemeen

Stieren en vrouwen hebben iets gemeen

Wat hebben stieren en vrouwen gemeen? In dit essay ziet Barbara Haenen tijdens het bezoeken van een stierengevecht gelijkenissen met haar eigen ervaringen. Lees meer

Bijsturen 1

Bijsturen

In dit essay legt Belle de Rode de vinger op de zere plek. Ze beschrijft hoe zij de rol van bijsturende kapitein op zich moet nemen omwille van haar zieke vader, terwijl ze juist afscheid had willen nemen van de kritische kapitein die in haar huisde. Lees meer

Gelukkig zien jonge mensen het verband tussen toen en nu

Durf te leren van het verleden

Op Dag 150 van de wrede vergeldingsactie van Israël is een eind van de ‘slachting’ van Palestijnen nog niet in zicht. Schrijver Marte Hoogenboom vestigt haar hoop op activisten en journalisten die het verband tussen ‘toen’ en ‘nu’ durven zien. Lees meer

Reden tot paniek

Reden tot paniek

In dit droomachtige en persoonlijke essay blikt Wouter Degreve terug op zijn jeugd, en hij onderzoekt de effecten daarvan op het heden. Want 'de kracht van de plek waar je bent opgegroeid mag je nooit onderschatten.' Lees meer

Vijftig jaar vrijheid van beweging

Vijftig jaar vrijheid van beweging

Tom Kniesmeijer leerde dansen op de remixes van discopionier Tom Moulton. Nu zijn eerste kennismaking met de muziek van deze sterproducent bijna vijftig jaar geleden is, blikt hij terug en komt hij tot een inzicht over onze tijd. Lees meer

Neoliberaal Lang Covid 2

Neoliberaal Lang Covid

Voor ons 'Aaah'-magazine, schreef Harriët Bergman een essay over hoe long covid-patiënten vallen tussen pech en onrecht. "Er is iets grondig mis met hoe we in Nederland omgaan met mensen met een beperking en chronisch zieke mensen." Lees meer

Waarom het over mij gaat als het over trans literatuur gaat

Waarom het over mij gaat als het over trans literatuur gaat

In dit persoonlijke essay reflecteert Tom Kniesmeijer op queer activisme en literatuur, oftewel: de reden dat we strijden en schrijven. Lees meer

Stop met het onderschatten van de gevolgen van het slavernijverleden

Stop met het onderschatten van de gevolgen van het slavernijverleden

Zelfs 150 jaar na de afschaffing van de slavernij, zijn de gevolgen daarvan nog steeds voelbaar. Veel Nederlanders zien helaas niet in hoe de koloniale geschiedenis het heden heeft vormgegeven. Pas als je de bloedrode draad door de Nederlandse geschiedenis begrijpt, kun je de huidige ontwikkelingen echt begrijpen stelt Jazz Komproe. ‘Een onzichtbare wond laat zich immers moeilijk genezen.’ Lees meer

:Het voorleesuur heeft geslagen: een essay over morele paniek

Het voorleesuur heeft geslagen: een essay over morele paniek

In april 2023 werd een onschuldige dragqueen-voorleesmiddag plots het middelpunt van ophef. Opgefokt door radicaal-rechtse groeperingen, werd er die middag luid geprotesteerd tegen het initiatief. Op het verkeerde tijdstip, maar toch: de morele paniek was niet te overzien. Reden genoeg voor Rijk Kistemaker om na te gaan: die paniek, waar komt die vandaan? En wat zit er eigenlijk achter? Lees meer

Navelstaren als rebellie

Navelstaren als rebellie

Voor ons vorige magazine, schreef Lena Plantinga een essay over waarom het revolutionair is als vrouwen schrijven over emoties, liefde, alledaagse dingen en seks. ‘Ik schrijf omdat ik boos ben terwijl iedereen me altijd lief noemt.’ Lees meer

Wie blijft? De kennisvlucht in Suriname

Het Sranantongo leeft

Het Sranantongo wordt steeds meer gesproken in Suriname om de massa aan te spreken. Toch is het Nederlands nog steeds de enige officiële taal van het land. Voor het drieluik dat Kevin Headley schrijft over hoe het koloniale verleden nog voortleeft in Suriname, gaat hij in dit derde en laatste deel in op de geschiedenis... Lees meer

Wie blijft? De kennisvlucht in Suriname 1

Wie blijft er over na de kennisvlucht in Suriname?

Hoogopgeleiden trekken steeds vaker weg uit Suriname. In dit tweede deel van een drieluik over hoe het koloniale verleden doorleeft in Suriname, gaat Kevin Headley in op hoe de kennisvlucht zich verhoudt tot de economische staat van het land. Lees meer

Eenzaamheid trekt me niet, maar ik heb er behoefte aan

Eenzaamheid trekt me niet, maar ik heb er behoefte aan

Eva van den Boogaard schreef een brief aan Roland Barthes, die in zijn dagboeken over eenzaamheid en vrijheid schreef wat zij zelf niet kon verwoorden. ‘Je hebt me lang gerustgesteld, maar waar ik de herkenning eerst geruststellend vond, vind ik haar de laatste tijd steeds verontrustender.’ Lees meer

Suriname is één groot slavernijmuseum

Suriname is één groot slavernijmuseum

Een slavernijmuseum is niet genoeg. Kevin Headley stelt de vraag hoe Nederland Suriname tegemoet kan komen op gebied van cultureel erfgoed rondom het koloniale verleden. ‘Ik denk dat de belangrijkste vraag die Nederland aan Suriname moet stellen is: “Wat heb je nodig?”’ Lees meer

Wanneer steek je nou eindelijk je middelvinger op?

Wanneer steek je nou eindelijk je middelvinger op?

Waarom wil je nog altijd niet-homo en meer genderbevestigend zijn? In deze brief bespreekt Jochum de waanvrijheid rondom homoseksualiteit. Lees meer

Lieve Mr. Dickhead

Lieve Mr. Dickhead

Op 7 januari schreef N. een liefdevolle goedmaakbrief en wilde deze persoonlijk overhandigen aan M. Zeven dagen eerder, op nieuwjaarsdag, mondde een akkefietje uit in de dramatische afloop van hun kortstondige doch intensieve liefdesrelatie. Het bleef niet bij een enkele ochtendbrief. Lees meer

:The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

Marit Pilage onderzoekt beelden van queer vruchtbaarheid in de kunst om zo de definitie van vruchtbaarheid, zwangerschap en ouderschap te herdefiniëren. Lees meer

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Zazie Duinker baant zich een weg door het oerwoud van de (hergedefinieerde) woorden. Lees meer

In de afwezigheid van 1

In de afwezigheid van

Marit Pilage onderzoekt de rol en betekenis van kunst bij zwangerschap en vruchtbaarheid, maar vooral ook bij het uitblijven daarvan. Lees meer

Liever een monster

Liever een monster

Het is moeilijk te accepteren dat mensen kunnen doden, maar waarom maken we van moordenaars karikaturen? Een voorpublicatie uit Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee Dodelijke gekte. Lees meer

Word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Meld je aan als abonnee voor slechts €2,50 per maand en ontvang ons papieren magazine twee keer per jaar in de bus. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer