Asset 14

Flaneur versus voyeur

Flaneur versus voyeur

Sarah Vergaerde onderzoekt het doelloos ronddwalen én het al dan niet onopgemerkt gluren naar de ander aan de hand van boeken, films, podcasts en documentaires, waaronder My Amsterdam van Ed van der Elsken.

Op een ietwat druilerige avond tijdens de lockdown begon ik uit verveling te scrollen op YouTube. Intussen had ik elke noemenswaardige serie al gezien, er zat dus niet veel anders op dan dit beeldarchief te lijf te gaan. Al snel werd het een verslaving en vond ik een nieuwe hobby: video’s bekijken van een wereld voor de komst van covid-19. Via een mini docu over drugsgebruik in Amsterdam in de jaren ’80 kwam ik uit op de documentaire My Amsterdam van Ed van der Elsken. Ik zat aan het scherm gekluisterd. Ik laafde mezelf aan de meest eenvoudige bron van escapisme en liet me overspoelen met beelden van een leven voor de pandemie.

In de documentaire zien we het Amsterdam van de jaren ‘80. Scènes van zonovergoten en overvolle straten wisselen elkaar af met beelden van het grijze, lege straatbeeld bij het krieken van de dag. De chaos overdag versus de stad in rust. Via een voice-over vertelt Van der Elsken ons netjes waar we zijn en welke weg hij neemt om ergens te komen. Hij doorkruist de stad en laat geen hoekje ongemoeid. Toen ik in Amsterdam ging wonen voor een stage, leerde ik de stad op net dezelfde manier kennen. Ik kende er niemand en had veel tijd te verdoen. Net als Ed van der Elsken reed ik daarom kris kras door de stad op mijn fiets. Als ik wilde rusten, ging ik ergens zitten en observeerde de voorbijgangers. 

De film My Amsterdam haalde dus heel wat herinneringen naar boven. Niet enkel van mijn tijd in Amsterdam - ik woon ondertussen weer in Brussel - maar vooral van een tijd waarin de straat nog een veilige plek was en de andere nog geen vijand. In de documentaire vond ik beelden van een stad waar mensen aan het zebrapad zorgeloos op elkaar staan geplakt, wachtend op groen licht. Waar geliefden aan elkaar frutselen zonder zich schuldig te voelen en toevallige voorbijgangers met elkaar flirten. Oh, wat miste ik dat alles op die treurige voorjaarsdag. De lockdown is intussen dan wel opgeheven, het mondkapje en de achterdocht voor de ander, die blijven nog wel even bij ons. 

De documentaire haalde ook herinneringen naar boven van de vrijheid om te gaan en staan waar en wanneer je wilt. De pandemie legde ons leven buiten aan banden. Een avondklok zorgde er voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog voor dat we ’s avonds allemaal met de kippen op stok gingen. Tijdens de eerste lockdown stond bij ons in België op elke ommetje een klok en maximale afstand. Je mocht er niet langer en verder op uittrekken dan van bovenaf was vastgelegd. Doelloos ronddwalen was dus onmogelijk geworden.

'Wij flaneurs zijn op weg naar nergens, naar niemand, naar niets.'

Voor de flaneur in mij waren het dan ook magere tijden. De flaneur staat bekend als een archetypisch (mannelijk) figuur uit de 19e eeuw die door de straten van de moderne grootstad dwaalde en het leven in de stad observeerde. De Franse poëet Baudelaire wordt gezien als de archetypische flaneur. Hij pende het fin-de-siècle gevoel in Parijs neer in gedichten over alcohol en de roes, de moderne conditie, seks en de dood. Nederlandse flaneurs ken ik niet, maar hier in Brussel is Marc Didden alleszins de bekendste. Hij legde zijn dwalingen vast in de podcast Brussel: een gehucht in een moeras. We leren hem daarin kennen als een zware man met een al even zware bril die samen met zijn onafscheidelijke wandelstok door de stad doolt. 

Ook voor Marc Didden werd het tijdens de lockdown echter pijnlijk duidelijk dat er zonder mensen op straat weinig te flaneren valt. Flaneren is immers niet enkel het doelloos door de stad wandelen, maar ook, en misschien nog meer, het observeren van mens, dier en dingen. ‘Het mooiste aan flaneren is namelijk dat je dat kan doen terwijl andere mensen écht leven en onderweg zijn van ergens naar ergens, naar iemand, naar iets. Want wij flaneurs zijn juist op weg naar nergens, naar niemand, naar niets,’ zegt Didden. 

De flaneur observeert de dingen en het staat daarom niet mis te zeggen dat in elke flaneur een voyeur schuilt. In de documentaire Een redelijk leven kun je bijvoorbeeld zien hoe Marc Didden vanuit zijn appartement naar de straat loert en mensen bekijkt zonder zij dat doorhebben. Flaneren zat er tijdens die lockdown niet in, de voyeur in mij kwam daarentegen tot volle bloei. Omdat ik opgesloten zat thuis, keerde ik namelijk mijn blik naar buiten. Recht tegenover me woont een koppel, een jonge en wat oudere man. Aan het raam van hun keuken hangt geen gordijn en kan ik binnen gluren. Ik zie hen koffie zetten of proeven of de pasta al gaar is. ’s Nachts laten ze altijd een raam open staan en soms, als het koud genoeg is, zetten ze een fles cava buiten op hun kleine vensterbank. Het is vreemd hoe intiem je kan zijn met mensen die je nog nooit hebt ontmoet. 

'Een voyeur probeert natuurlijk onopgemerkt en verborgen te blijven. Dat kan van zo iemand als Van der Elsken niet gezegd worden.'

Onlangs plakten ze hun ramen af met vellen papier. Ik voelde me betrapt. Een voyeur probeert natuurlijk onopgemerkt en verborgen te blijven. Dat kan van zo iemand als Van der Elsken niet gezegd worden. Als ik hem naar een dame hoor roepen dat ze moet lachen, krimpt mijn maag toe. De fotograaf laat het niet na om het vrouwelijk schoon uitgebreid en zonder schroom te documenteren. Het doet me denken aan Laura Mulvey's conceptualisering van de male gaze in haar essay Visual Pleasure and Narrative Cinema uit 1975. Net zoals in de door haar beschreven films, neemt Van der Elsken hier uitgebreid de tijd om enkele vrouwen van kop tot teen te filmen. Kijkend naar de documentaire voel ik me daarom ook soms een beetje als Siri Hustvedt in A Woman Looking at Men Looking at Women. Daarin schreef ze over hoe de vrouw door mannen wordt afgebeeld - en vaak geobjectiveerd - in de kunst. De vrouw is inderdaad een prachtig schepsel, en dat mag gevierd worden. Maar Van der Elsken’s documentaire toont wel dat we van ver komen.

In de podcast Wilde Wijven van de Vlaamse journaliste Heleen Debruyne horen we bijvoorbeeld dat er in de 19e eeuw amper vrouwelijke flaneurs waren. Ze vertelt hoe Baudelaire de flaneur definieerde als iemand die opgaat in de menigte en stelt zich terecht de vraag welke vrouw onzichtbaar kan zijn in de publieke ruimte. De tijdgenote van Baudelaire en schrijfster George Sand moest zich bijvoorbeeld als man verkleden vooraleer ze kon gaan wandelen zonder dat mannen haar als prostituée aanschouwden. In Femme de la Rue, een documentaire van Sofie Peeters, zien we hoe ze door Brussel wandelt en voortdurend voor putain wordt uitgemaakt. Keer op keer is de vrouw het object dat geobserveerd wordt. Door alle me too-schandalen zijn we gelukkig een stapje verder van vrijblijvende catcalling op straat. Toch werd tijdens de lockdown opnieuw duidelijk dat de publieke ruimte nog steeds niet aan de vrouw toebehoort. Het is bijvoorbeeld nog altijd wachten op voldoende vrouwelijke toiletten in Brussel. Het werd in die periode ook pijnlijk duidelijk dat de straten voor vrouwen nog steeds onveilig zijn. In januari werden we wakker geschud door een reeks getuigenissen van vrouwen die werden aangerand in Brusselse parken. 

Of Van der Elsken beschuldigd moet worden van seksisme weet ik niet, en eerlijk gezegd wil ik hem niet op die manier bekijken. Zijn documentaire is voor mij vooral een uitdrukking van levensvreugde. Hij is een estheet die zoekt naar schoonheid en viert de mens in al z’n gestalten. ‘Ik bezing het leven,’ zoals hij het zelf verwoordde. Kromlopende oudjes, knuffelende koppels, babes, mensen in een rolstoel, punkers, mimespelers, straatmuzikanten, bedelaars… Iedereen passeert de revue. 

'De hoofdrolspelers van de documentaire My Amsterdam zijn de Amsterdammers, maar de stad is hun onmisbare decor.'

En ook in het lelijke vindt hij schoonheid. Daklozen, dronkaards en exhibitionisten, hij filmt ze zonder schroom. Sommigen kunnen erom lachen, anderen geven hem de middelvinger. Meerdere keren denk ik dat iemand er schoon genoeg van krijgt en hem een mep zal verkopen. Hij lijkt daarom wel de mannelijke evenknie van fotografe Vivian Maier, die door de straten van New York dwaalde, gewapend met een camera in de hand. In de documentaire Finding Vivian Maier zie je hoe ze boze en afkeurende blikken toegeworpen kreeg voor haar schaamteloze indringing van de persoonlijke bubbel. Iets wat in tijden van ‘het knuffelcontact’ door sommigen zou worden beschouwd als een regelrechte schending van de mensenrechten. Misschien werd het haar vergeven omdat ze werd gedreven door een ongelofelijke nieuwsgierigheid naar de mens in de stedelijke biotoop. Net als de 19e-eeuwse flaneurs en Van der Elsken zelf. 

De hoofdrolspelers van de documentaire My Amsterdam zijn de Amsterdammers, maar de stad is hun onmisbare decor. My Amsterdam heeft daardoor iets weg van de poëtische avant-garde stadssymfonieën die gemaakt werden ten tijde van de bloei van de moderne grootsteden zoals Berlin: Symphony of a Metropolis van Walter Ruttmann of Man with a Movie Camera van Dziga Vertov. Twee films uit deroaring twenties’ waarin de stad gevierd wordt. Hoewel de avondklok ondertussen is geschrapt en de terrassen opnieuw open zijn, wordt het nog even wachten vooraleer ook wij de stad opnieuw kunnen vieren. Naar het café gaan met een mondkapje op; ik sta er niet om te popelen. Voorlopig ga ik dus rustig door met mijn videoreisjes naar andere tijden en plaatsen. Eens een voyeur, altijd een voyeur. Flaneren doe ik wel als het opnieuw met volle teugen mag.  

Mail

Sarah Vergaerde is een introvert met een uitgesproken mening. Ze studeerde Film-, Literatuur- en Theaterwetenschappen en haalde een master in Genderstudies. Als jeugdwerker in Brussel verwondert ze zich dagelijks over grootstedelijke uitdagingen en als party pooper zeurt ze soms over lastige onderwerpen. Ze leeft dan ook naar het motto van Agnès Varda: "I tried to be a joyful feminist, but I was very angry". Dit alles brengt ze graag samen in haar essays.

Beeldredactie

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Lieve buren

Lieve buren

Ze hebben dezelfde brievenbus en dezelfde supermarkt, maar Nienke Blanc vraagt zich in deze nooit verzonden brief af of dat het enige is dat ze met haar buren deelt. Lees meer

Best Friend (For The Forseeable Future)

Best Friend (For The Forseeable Future)

Lotte Krakers’ vriendschap met Karlien eindigde mét blauwe vinkjes, maar zonder antwoorden. Het laat Lotte reflecteren op het afdwingen van gelijkenissen in een vriendschap, en het plaatsen van vrienden op voetstukken: ‘Karlien hield me een spiegel voor, waarin ik vooral zag wat ik niet was.’ Lees meer

Je hebt mij getekend voor het leven

Je hebt mij getekend voor het leven

Hoe sluit je een hoofdstuk af? Jop Koopman schreef een brief aan zijn oude baas, in wiens tulpenbedrijf hij als invalkracht een bedrijfsongeval meemaakte. Lees meer

De dooddoener van het kwaad

De dooddoener van het kwaad

Bas Keemink bespreekt de film 'The Zone of Interest', waarin Jonathan Glazer 'Big Brother' naar de Holocaust brengt. Lovende kritieken schrijven dat hij Hannah Arendts theorie, de banaliteit van het kwaad, goed in beeld brengt, maar is dat wel zo? Lees meer

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Jorne Vriens bezocht een tentoonstelling in Parijs en dit leidde tot een prachtige uiteenzetting over tekst, smartphones, connectie en fotografie. Lees meer

De eerste leugen

De eerste leugen

De eerste keer dat Job van Ballegoijen de Jong loog, was het bijna onschuldig. Een leugentje om bestwil, dacht hij toen, om zijn moeder gerust te stellen. Maar die eerste leugen groeide uit tot een web waarin hij langzaam verstrikte. In zijn debuut 'Morgen vertel ik alles' vertelt hij waarom iedereen een tweede (of derde) kans verdient. Lees meer

Leven in laagjes

Leven in laagjes

In dit essay geeft Dani Bouwman een intieme reflectie op identiteit, familie en het verlangen naar een plek waar hij volledig zichzelf kan zijn. Lees meer

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

Reinout Bongers schreef een nabeschouwing van de Zomergasten-aflevering met Pierre Bokma als gast of, moeten we zeggen, hoofdrol? "Therapie heeft hij wel geprobeerd, maar dat leverde hem - naar eigen zeggen - vooral een lege bankrekening op." Lees meer

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Toen zijn stiefmoeder Pieta stierf, voelde het voor Jelle Havermans alsof hij werd bevrijd van een van zijn grootste onderdrukkers. Voor ons Sorry-magazine schreef hij dit essay waarin hij jaren later toegeeft dat de vrouw die hem en zijn zusje het leven zuur maakte, ook slachtoffer was van haar eigen tijdsgeest en omgeving. Lees meer

:Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

In dit persoonlijke essay ontrafelt Laura Korvinus de draden die haar met haar oma verbinden. Langs welke verhalen of assen kan verbondenheid tussen verschillende generaties ontstaan en worden vastgehouden? Deel 1. 
 Onderweg naar mijn grootouders glipt een herinnering mijn gedachten binnen. Op een oude video ben ik aan het spelen aan de rand van... Lees meer

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Aucke Paulusma ging op studiobezoek bij kunstschilder Koen van den Broek. In de hoop inspiratie op te doen voor zijn eigen kunstenaarscarrière, bespreken ze de kunst. Lees meer

:Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje? 7

Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje?

Waarom blijft prachtige kunst soms onbekend? Janke Boskma kreeg kippenvel van Sōsaku hanga en dook in de Japanse kunstgeschiedenis. Lees meer

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ettie reageert voor een laatste keer op een brief van Jochum, door te schrijven over verdriet, kwetsbaarheid, woede en het belang van actief luisteren. Lees meer

:'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

Juul Kruse bekijkt de Zomergasten-aflevering van Sana Valiulina, waarin zij bovenal probeert hoop te houden en overeind te blijven tegen de achtergrond van immer grimmig Rusland. Lees meer

Een excuus in een klein restaurant

Een excuus in een klein restaurant

Ettie schreef een brief aan Jochum, die hem ontroerde. Hij besloot een brief terug te sturen over excuses, ouders en wat het betekent om zowel een cis-man én queer te zijn. Lees meer

Een goed passend hokje is nog steeds een hokje

Een goed passend hokje is nog steeds een hokje

Vorige week schreef Jochum een brief aan Ettie over zijn ervaring met queer-zijn, biseksualiteit en identiteit tijdens zijn jeugd. In deze brief reageert Ettie met haar eigen ervaring en vraagt ze zich af of iedereen queer zou kunnen zijn. Lees meer

De schipperende kameleon: zomergast Van der Burg is sociaal voor de mensen, maar liberaal in het beleid

De schipperende kameleon: Zomergast Van der Burg is sociaal voor de mensen, maar liberaal in het beleid

Eric van der Burg was op bezoek bij Zomergasten. Marthe van Bronkhorst geeft in dit artikel haar scherpe analyse op de aflevering. Lees meer

Briefwisseling Ettie en Jochum - Brief 2

Wie wil nou een slachtoffer zijn?

Jochum ontving een brief van Ettie over zijn nooit-verstuurde brief aan zijn jeugdliefde. Ettie vindt dat Jochum de vrijheid van de queeridenteit niet goed beschrijft. Hij besluit Ettie een brief terug te sturen en op haar kritiek in te gaan. Lees meer

Briefwisseling Ettie en Jochum - brief 1

Het privilege van lesbisch-zijn

Een nooit verstuurde brief die door Jochum Veenstra op Hard//Hoofd gepubliceerd werd, begon een eigen leven te krijgen in het hoofd van Ettie, die niet zo goed wist wat ze ervan moest vinden en er toen maar over besloot te schrijven. Het resultaat is een niet-verstuurde brief die ze toch besloot op te sturen. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer