Asset 14

Mutanten, protest en gelijkheid

De vlucht van de moderne superheld: Mutanten, protest en gelijkheid

Superhelden verschijnen meer dan ooit op het witte doek. Hoewel de films in grafisch opzicht amper meer te vergelijken zijn met hun vroege voorlopers, staan ze inhoudelijk gezien in een narratieve traditie die sterke parallellen vertoont met maatschappelijke ontwikkelingen.

2019 is een bijzonder jaar voor liefhebbers van superheldenfilms. Niet alleen is er met het recent verschenen Spider-Man: Far From Home een ongeëvenaard epos van tweeëntwintig films tot een voorlopig einde gekomen, ook brachten films niet eerder zoveel geld in het laatje. The Avengers: Endgame is sinds deze week financieel gezien de meest succesvolle film aller tijden met een opbrengst van bijna 2,5 miljard euro. Met de ongekende populariteit van het genre vinden er zowel op als achter het bioscoopscherm flink wat ontwikkelingen plaats. De representativiteit van genders wordt rechtgetrokken, supermagnaat Walt Disney Studios heeft concurrent 20th Century Fox opgekocht en Marvel Studios heeft zojuist haar aankomende meerjarenplan onthuld. Het mag duidelijk zijn: dit genre is nog lang niet uitgeblust. Wat is het dat ons zo massaal aantrekt tot superhelden?

Als een zijtak van het sciencefictiongenre zijn superheldenfilms van begin af aan onderdeel geweest van het filmmedium. De klassieker Le voyage dans la lune uit 1902 van regisseur Georges Méliès, gebaseerd op romans van genre-oervaders H.G. Wells en Jules Verne, wordt gezien als de allereerste sciencefictionfilm ooit.

Zo bezien kunnen we stellen dat Méliès met Le voyage dans la lune, naast de eerste sciencefictionfilm, ook de allereerste superheldenfilm ooit presenteerde.

Hier ligt de kiem van het baanbrekende waarmee het genre heden ten dage wordt geassocieerd, met haar revolutionaire gebruik van animatie, speciale effecten en narratief.

In Le voyage dans la lune is de hoofdrol weggelegd voor een groep mannen die afreizen naar de maan, aliens ontmoeten, en er in slagen terug te keren. Helden die het onmogelijke verrichten in de ruimte - het equivalent van een superheldenteam anno 1902. Zo bezien kunnen we stellen dat Méliès met Le voyage dans la lune, naast de eerste sciencefictionfilm, ook de allereerste superheldenfilm ooit presenteerde.

Maatschappelijke weerspiegeling

Kunst weerspiegelt vaak de tijd waarin we leven. Sciencefiction is hierin geen uitzondering. Weliswaar leefde Méliès tijdens de eeuwwisseling in een tijd van maatschappelijke spanningen, maar het was tegelijkertijd een periode van aanzienlijke technologische ontwikkelingen. De maanreis uit Le voyage dans la lune symboliseert hoop. De opvolgende filmperiode van post-1918 anderzijds, kenmerkt zich door mutilatie en horror - een weerspiegeling van het desastreuze wereldtoneel.

Specifiek comics die gingen over misdaad en horror zouden leiden tot ongewenst jeugdgedrag en zelfs een gevaar vormen voor de nationale veiligheid.

Meelijwekkende, vaak bovennatuurlijke antihelden als Nosferatu en Frankenstein kwamen tot leven in de bioscoop.

De superhelden zoals wij ze tegenwoordig kennen vinden hun oorsprong rond 1938, tijdens wat nu bekendstaat als The Golden Age of Comic Books. Een golf van succes die mede tot stand kwam dankzij diverse militaire propagandamachines. Zowel de geallieerden als de asmogendheden maakten van hun protagonisten bovennatuurlijke krachtpatsers, waaronder Captain America, die in de comic uit 1941 Hitler met een vuist in het gezicht sloeg.

Evolutie en strijd

Als gevolg van de Koude Oorlog-paranoia werden makers van comics strafrechtelijk vervolgd. Daarmee verdwenen zowel superhelden als antihelden grotendeels van het toneel. Specifiek comics die gingen over misdaad en horror zouden leiden tot ongewenst jeugdgedrag en zelfs een gevaar vormen voor de nationale veiligheid.

Na diverse hoorzittingen kwam er censuur op comics met de zogeheten Comics Code.

Schrijvers en makers die op vrije voeten wisten te blijven begonnen grenzen te verkennen en uit te proberen hoever ze de CCA-regels konden buigen.

Sindsdien moesten alle comics worden goedgekeurd door de Comics Code Authority (CCA) en voldoen aan betuttelende regels. Wetsdienaren mochten nooit corrupt, incompetent of sympathiek worden weergegeven, het goede moest het altijd winnen van het slechte en blootscenes waren - hoe kan het ook anders - ten strengste verboden.

Psychiater Fredric Wertham werd gezien als een autoriteit op dit gebied. Hij publiceerde zijn bevindingen o.a. in zijn bestseller Seduction of the innocent (the influence of comic books on today’s youth), wat leidde tot paniek onder ouders en nog meer bemoeienis vanuit de overheid.

Comicverhalen werden door alle censuur zo eenvoudig van opzet dat oudere lezers hun interesse verloren. Schrijvers en makers die op vrije voeten wisten te blijven - waaronder Marvel Comics-legende Stan Lee, die regelmatig met Fredric Wertham debatteerde - begonnen grenzen te verkennen en uit te proberen hoever ze de CCA-regels konden buigen. Zo ontstond er een ondergrondse beweging met ‘echte’ comics, die de reguliere markt deed instorten. Het genre manifesteerde zich sterker dan ooit en legde de basis voor moderne iconen zoals de X-Men, The Avengers en Spiderman.

X-Men en de volwassen superheldenfilm

Geen andere comic wist haar tijd zo te vatten als X-Men. Voor het eerst verschenen in 1963 en inmiddels ook een succesvolle filmfranchise, spelen de verhalen uit X-Men zich af in een maatschappij die sterk lijkt op die van ons. Naast gewone mensen bestaat er in deze wereld echter ook een kleine, maar groeiende groep mutanten - homo sapiens superior - die de eersten zijn in de volgende stap van de menselijke evolutie.

Het is geen toeval dat juist X-Men verantwoordelijk is voor de moderne superheldenfilm zoals wij die nu kennen.

Deze mutanten worden geboren met bovennatuurlijke gaven, die zij vaker niet dan wel onder controle hebben.

In tegenstelling tot geliefde protagonistische superheldengroepen zoals The Avengers of de Fantastic Four, worden de X-Men door de rest van de bevolking gehaat, of op zijn minst gevreesd. De mutanten zijn freaks, die met hun aangeboren gaven ongelukken veroorzaken. Eenzaam, anders en vervloekt zijn zij voor de rest van de populatie een makkelijk doelwit voor angst, racisme en haat - een analogie voor homoseksuelen, mensen van kleur of slachtoffers van de aidsepidemie.

Het is geen toeval dat juist X-Men verantwoordelijk is voor de moderne superheldenfilm zoals wij die nu kennen. Bijna twintig jaar geleden, in de zomer van het jaar 2000, werd met X-Men de eerste zogeheten volwassen superheldenfilm geboren. Filmregisseur Bryan Singer, op dat moment succesvol met zijn thriller The Usual Suspects, opende zijn passieproject met Auschwitz als decor, waar de toekomstige antagonist Erik Lensherr zijn ouders ziet wegmarcheren naar de gaskamers.

Als uitgesproken homoseksueel voelde McKellen zich geroepen om de rol op zich te nemen

Waar we het in de jaren negentig nog moesten doen met clowneske filmadaptaties als Judge Dredd en Batman & Robin, markeerde de narratieve omslag van X-Men, samen met de digitale revolutie van de filmindustrie, een omwenteling in hoe bovennatuurlijke verhalen op een aannemelijke manier konden worden vertaald van papier naar film. De geloofwaardigheid kreeg prioriteit boven het spektakel.

Inclusiviteit

‘Ik heb mij voor het grootste deel van mijn leven een mutant gevoeld,’ vertelt Sir Ian McKellen wanneer hij wordt geïnterviewd over zijn rol als Erik Lensherr, een mutant met de gave om metaal te manipuleren. Als uitgesproken homoseksueel voelde McKellen zich geroepen om de rol op zich te nemen nadat regisseur Bryan Singer hem vertelde over een demografisch onderzoek van Marvel Comics waarin jonge joden, zwarte tieners en homoseksuelen in beeld werden gebracht als de kerngroep van X-Men-fans. ‘Deze verhalen betekenen iets,’ vervolgt McKellen. ‘En dat is wat X-Men onderscheidt van andere comics’.
Het Erik Lensherr-personage - mutant, Holocaust-overlever en idealist - werd in de jaren zestig gebaseerd op het karakter van Malcolm X. Dat van zijn tegenstander en X-Men-leider - professor Charles Xavier, een verlamde mutant met telepathische gaven - op dat van Martin Luther King.

Nog altijd worden moderne tendensen verwerkt in superheldenfilms. De inclusiviteit die altijd al inherent was aan het genre op papier, maakt nu ook de vertolking naar film. Met het in 2017 verschenen Wonder Woman begon de inhaalslag omtrent gendergelijkheid.

Superheldenverhalen raken aan het fundamentele in de ontwikkelende mens.

Als eerste succesvolle superheldenfilm met een vrouw in de hoofdrol én een vrouwelijke regisseur, was Wonder Woman het empowerende antwoord waar veel fans al jaren op wachtten. Black Panther schreef geschiedenis met een cast die voor het merendeel bestond uit Afro-Amerikaanse acteurs en Brie Larson’s Captain Marvel werd deze zomer in The Avengers: Endgame gepresenteerd als de enige hoop om het universum te redden.

De toekomst

Naar moderne standaarden lijken de maanreizigers van Méliès niet meer dan een curiositeit. Maar de isolatie en onzekerheid uit Le voyage dans la lune zijn tijdloze concepten, zeker in combinatie met de behoefte aan empowerment. Superheldenverhalen raken aan het fundamentele in de ontwikkelende mens. Eigentijdse kwesties worden via analogieën aan de kaak gesteld. Superhelden representeren hoop voor een betere wereld. In hen herkennen we de beste kanten van onszelf, en voelen we ons aangemoedigd om te dromen en te durven.




Mail

Robbert Meijntjes organiseert literair podium Frontaal; het literaire podium van Rotterdam, met maandelijks gevestigde en toekomstige auteurs op de planken. Hij publiceerde eerder op Hard//hoofd en op De Optimist. Hij werkt hard aan zijn literaire non-fictiebundel over polyamoreus leven.

Chloé Pérès-Labourdette (1995) is een Franse illustrator met een voorliefde voor Tomos-scooters, Marmite en 8-hoekig servies. Haar beeldarchief bestaat uit visitekaartjes van Duitse garages en sci-fi-films uit het vorige millennium.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Kind van lelijke huizen

Kind van lelijke huizen

Om haar heen ziet Anne Schepers dat de kinderen uit ‘mooie huizen’ die wél een financieel vangnet hebben eerder de stap naar freelancewerk kunnen maken. Ze staat voor de keuze: lijden voor de kunst of doen wat de maatschappij verantwoordelijk acht? Lees meer

:Een reeks foto’s: brieven over consent

Een reeks foto’s: brieven over consent

Voor Alara Adilow voelt het alsof er altijd hiaten overblijven na het schrijven van een antwoord op een brief, en ze vraagt zich af of ze daarom steeds midden in de nacht wakker wordt. Ze denkt na over hoe de zachte aanrakingen niet alleen voor haar lichaam helend kunnen zijn, maar ook voor onze gewelddadige maatschappij, waar pestgedrag en leedvermaak machtsgrepen zijn. Lees meer

:Hoe te dromen:  Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Hoe te dromen: Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Als Stella Kummer ’s ochtends wakker wordt, bespreekt ze in bed haar dromen met haar vriend. Terwijl ze aan hem vertelt wat er die nacht in haar droomwereld is omgegaan, denkt ze na over dromen over de wereld. Begint het veranderen van de wereld niet eigenlijk gewoon in bed? Lees meer

Auto Draft 8

Een transformatie van verlangen: brieven over consent

Wat als we consent en verlangen zélf als de voorwaarden van bevrijding en sociale rechtvaardigheid zien? Yousra Benfquih licht toe hoe genot-activisme ons niet alleen toelaat om ons tegen de dingen te verzetten, maar ook om te onderzoeken waar we naar verlangen. Lees meer

Mijn naam roept 1

Mijn naam roept

Hodo Abdullah beschrijft hoe de geschiedenis van Somaliland haar ook veel over haarzelf leerde. Hoe komt het dat het geloof in henzelf, de veerkracht en de trots van de Somalilanders zo verankerd zit in hun DNA? Wat geeft hun de kracht om door te gaan? Lees meer

:Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Alara Adilow blikt terug op haar jongere zelf en ziet hoe onwetendheid en zelfdestructie haar afsneden van zorg en liefde, tot feministische en postkoloniale denkers haar aanraakten en haar openstelde om naar zichzelf en de wereld te kunnen kijken. Lees meer

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie 2

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie

Insecten hebben een slecht imago. We houden ze het liefst ver uit de buurt, maar dat is onterecht, vindt Jitte. Met dit artikel bewijst hij je graag van het tegendeel en vertelt hij hoe sluipwespen lieveheersbeestjes inschakelen als lijfwacht voor haar larven, over de indrukwekkende hersenen van de Darwinwesp, en hoe je een mierenkolonie opzet met één koningin. Lees meer

Composthoop

Een symfonie van het kleine leven

Jesse Van den Eynden neemt je mee in de symfonie van het kleine leven dat zich afspeelt in de duisternis van de composthoop. In dit liefdevolle essay beschrijft hij hoe zijn leven steeds meer overgenomen wordt door de rottende en levende massa in zijn tuin, en hoe het slurpen, klikken en kraken van de aarde en haar bewoners een meditatieve ervaring worden. Lees meer

Eiland zonder eilandjes

Eiland zonder eilandjes

Bram de Ridder is vervangend psychiater op Bonaire. Maar hoe moet hij zich als witte zorgprofessional verhouden tot de mensen van het eiland? Lees meer

Huizen, omhulsels

Huizen, omhulsels

Anne Schepers had nooit gedacht dat ze een huis kon kopen. Tijdens de verbouwing denkt ze na over huizen als politiek middel, hoe het is om als sociale klimmer ruimte in te nemen en waarom dromen over een fantasiehuis een privilege is. Lees meer

:Consent als verzet: brieven over consent in een koloniale wereld

Consent als verzet: brieven over consent in een koloniale wereld

Consent is complex in een wereld gevormd door koloniaal geweld. Yousra Benfquih vraagt zich in haar eerste brief aan Alara Adilow af hoe consent een instrument kan worden van verzet. Lees meer

Iemand die in je gelooft

Iemand die in je gelooft

Jam van der Aa ontdekte pas laat dat ze autisme heeft. Toen ze jong was herkende jeugdzorg bovendien niet de rol van autisme in de onveilige situatie bij haar thuis. Ze was gedreven en nieuwsgierig, maar lange tijd op zichzelf aangewezen. Dit essay is een pleidooi voor betere jeugdzorg en gaat over veerkracht en jezelf leren begrijpen en vertrouwen. Lees meer

Automatische concepten 87

Van mijn spreekkamer tot aan Afghanistan

In haar behandelkamer zit Jihane Chaara als forensisch psycholoog niet alleen tegenover slachtoffers, maar ook tegenover daders van dwingende controle, een vorm van huiselijk geweld. Wat is het verband tussen deze psychologische, onderdrukkende machtstructuur van een individidu als meneer X in haar spreekkamer, en het regime van de Taliban in Afghanistan? Een essay over de verbinding tussen daderschap, ontkenning, grotere structuren van vrouwenonderdrukking en verzet. Lees meer

Einde Schooldag

Einde Schooldag

Leerlingen zijn als tijdelijke passanten van wie je een hoop weet, maar nooit hoe het met ze af zal lopen. 'Ze zijn open eindes', zo schrijft Engels docente Charlotte Knoors in dit persoonlijke essay over de raadselachtige verhouding tussen docent en student. Lees meer

Zo rood als een kreeft

Zo rood als een kreeft

Wanneer twee Spaanse vrienden Ferenz Jacobs uitnodigen voor een protestmars tegen toerisme in Barcelona, voelt hij zich voor het eerst weer een 'outsider'. In dit essay richt hij zich op de gevolgen van massatoerisme op de permanente bewoners. Is er een ander soort toerisme mogelijk, buiten de logica van onderdanigheid, kolonialisme en uitbuiting om? Lees meer

Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Zaat sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay licht hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer