Het stuk 4'33'', ruim vier minuten stilte, werd uitgevoerd bij DWDD. Het leverde ongemakkelijke televisie op, maar dat was niet de bedoeling van componist John Cage." /> Het stuk 4'33'', ruim vier minuten stilte, werd uitgevoerd bij DWDD. Het leverde ongemakkelijke televisie op, maar dat was niet de bedoeling van componist John Cage." />
Asset 14

Meer dan vier minuten stilte

Componist John Cage schreef in 1952 het beroemde stuk 4'33'', oftewel ruim vier minuten stilte. Het stuk werd afgelopen maandag in De Wereld Draait Door uitgevoerd, maar de televisie-beleving slaat de plank volkomen mis. Het stuk gaat niet over niets doen in stilte, maar over je oren spitsen om anders naar de toevallige geluiden van het moment te luisteren.

Op maandag 13 december voerde pianist en dirigent Reinbert de Leeuw 4'33'' uit in De Wereld Draait Door. Dit stuk is de beroemde compositie van John Cage (1912-1992) uit 1952, waarin een willekeurig aantal musici gedurende de in de titel aangegeven tijdspanne niets doen, wat dus exact was wat De Leeuw deed: bewegingloos achter een piano zitten. Hij deed dit naar aanleiding van de actie van een groot aantal Britse artiesten die onder de naam CATM proberen Cage’s compositie naar de eerste plaats van de Britse kersthitlijst te krijgen. Alhoewel vier en een halve minuut naar ‘niets’ kijken, gezien het normale tempo van het programma, fascinerende en ongemakkelijke televisie opleverde, sloeg het wat betreft Cage’s compositie de plank volledig mis; zoals ook de CATM-artiesten dat doen.

Emancipatie van geluid

Cage schreef 4'33'' in 1952 zowel als radicaal uitvloeisel van zijn experimenten met composities gebaseerd op toeval en kansprocessen, als de ultieme samenballing van zijn fascinatie met geluid. Die fascinatie spitste zich hoofdzakelijk toe op wat hij de ‘emancipatie’ van geluid noemde: de overtuiging dat elk geluid in essentie gelijk is, dat er geen ‘goede’ of ‘slechte’ geluiden zijn, en dat ieder geluid kan dienen als basis voor muziek. Simpel gezegd kan, mits de juiste context geschapen wordt, elke willekeurige combinatie geluiden verheven worden tot een compositie. Die context is dan wel essentieel. Zoals Marcel Duchamp zijn beroemde urinoir ophing in een museum en het daarmee tot kunstwerk bombardeerde -een gebaar waarmee 4'33'' regelmatig wordt vergeleken-, zo maakt de context van een ‘uitvoering’ van het stuk van Cage de compositie als zodanig kenbaar. Het zet het publiek als het ware aan om de oren te spitsen, om anders te luisteren.

John Cage legt zijn filosofie uit.

Dat is dan ook meteen de eerste misvatting rond het stuk: het gaat niet over stilte. Het is ook helemaal niet stil en het hele punt is nu juist dat het dat niet is. De instructie bij de uitvoering schrijft voor dat er door de uitvoerende geen ‘intentionele’ geluiden gemaakt mogen worden, maar niet dat het doodstil moet zijn. Het stuk gaat dus over geluid, en vooral over luisteren. Door het laten afbakenen van de tijd door de uitvoerenden – meestal 4 minuten en 33 seconden, maar niet noodzakelijkerwijs, aangezien Cage voorschreef dat de compositie ‘any length of time’ kan duren – schiep de componist een kunstmatige situatie waarin het publiek gedwongen wordt te luisteren naar alle geluiden die op dat moment toevallig klinken: schuiven, slikken, hoesten, fluisteren, verkeer, een vliegtuig, een sirene etc., etc., etc. Ieder geluid wordt ineens geladen, van belang, misschien zelfs mooi.

Niet voor televisie

Op zich was dit precies wat Reinbert de Leeuw in De Wereld Draait Door deed, en de beleving in de studio was ook ongetwijfeld wat Cage voor ogen had. Maar voor de televisiekijker was dat allerminst het geval, want televisie is per definitie een visueel medium. Waar 4’33” in essentie gaat over luisteren, veranderde het zodoende prompt in een vreemd soort spektakel, met de nadruk op spectāre: kijken. In plaats van te luisteren naar de toevallige geluiden, zaten we, aan de hand genomen door de regie van het programma, te kijken naar close-ups van gezichten, naar fluisterende mensen, naar de handen van Jan Mulder. We waren gefocust op de spanning in de studio, niet op onze eigen spanning; op het ongemak van Mathijs van Nieuwkerk, niet dat in onze huiskamer. Daarnaast keken we naar de stopwatch, die af en toe prominent in beeld kwam en ons vertelde hoe lang het spektakel nog zou duren. Hieruit bleek de noodzaak van de regie om de spanning op te lossen met 'veelzeggende' beelden. DWDD is toch een programma dat normaliter juist draait om snelheid. En hoewel dit een nieuwe geladenheid blootlegde, ging de opvoering ineens niet meer over geluid, maar over het medium televisie en over de relatie tussen het publiek, thuis op de letterlijke of spreekwoordelijk bank, en de mensen in de studio. Om Cage's intenties te onderstrepen had de regie daarom beter het beeld op zwart kunnen gooien.

Reinbert de Leeuw voert 4'33” uit in De Wereld Draait Door

Het stuk van Cage moet dus bij uitstek live worden bijgewoond, beleefd, meegemaakt. Juist omdat de concertsituatie, de gegeven tijdspanne en de lijfelijke aanwezigheid de essentie van het stuk creëren: de auditieve waarneming van iedere luisteraar. Dit is ook waar de verzamelde muzikanten van CATM de mist in gaan, tenminste wat Cage’s compositie betreft. Los van het feit dat ze er in de bijbehorende videoclip eveneens een tamelijk ludiek spektakel van maken, zoals ook het London Symphony Orchestra dat deed, gebeurt er sowieso iets vreemds op het moment dat de compositie wordt opgenomen. Zoals te zien is in de video doet een grote groep mensen ‘niets’ in een studio. Dit ‘niets’, dat wil zeggen toevallig gemaakte geluiden, wordt opgenomen en op single uitgebracht. Probleem is echter dat het medium geluidsopname uitermate ongeschikt is voor toevalligheid en spontaniteit.

Je zou een geluidsopname kunnen karakteriseren als een stukje gestolde tijd. Elke keer dat je een opname luistert klinkt het, specifieke eigenschappen van de afspeelapparatuur daargelaten, exact hetzelfde. Dit heeft de vreemde consequentie dat spontaniteit en improvisatie feitelijk worden ontdaan van hun kracht. Juist omdat de mogelijkheid bestaat om het ‘nog een keer’ op te nemen, om ‘take A’ of juist ‘take B‘ te kiezen of om geluidje Y te benadrukken en geluidje X weg te poetsen (en wie zegt mij met zekerheid dat zoiets bij de CATM-opname niet is gebeurd?), wordt elke keuze van belang, wordt elke keuze een bewuste keuze. Immers: ook iets nalaten te doen, is een beslissing.

Een opname van 4'33'', zoals gemaakt door CATM, is dus bij voorbaat gedoemd te mislukken. De eerste keer klinken de opgenomen geluidjes wellicht nog spontaan, de tweede keer is die spontaniteit al verdwenen, want het zijn exact dezelfde geluidjes, en na tien keer luisteren kan een luisteraar al min of meer voorspellen wat wanneer komt. Op deze manier wordt er vanzelf onbedoelde betekenis gecreëerd, waarbij het dus niet meer gaat om de emancipatie van het geluid, om een ‘open’ compositie die elke keer anders is, maar om het tegenovergestelde: een gesloten, repetitieve registratie, waarin het niet draait om elk individueel geluid als zodanig, maar om een verbogen eenheid en logica, een telkens herhaalde, exacte weergave, een dood document.

Huiskamerconcert

Net als de televisie-uitvoering van De Leeuw, is de opname van CATM daarmee van alles, maar niet Cage’s 4'33''. Als je de CATM-single echt goed wil horen en elk detail wilt meekrijgen, zet je een koptelefoon op. Daarmee doe je exact het tegenovergestelde van wat Cage wilde: je sluit je oren voor al het andere geluid, in plaats van ze radicaal open te stellen. De enige echt goede uitvoering van het stuk is dus een live-uitvoering. Daarvoor hoef je niet per se naar de concertzaal – je kan een Mozart pianosonate immers ook thuis uitvoeren. Als CATM echt 4'33'' als single wil verkopen, doen ze het volgende: verkoop een lege CD-hoes, of een eenvoudige PDF-download met daarin al dan niet Cage’s bladmuziek, maar in ieder geval de volgende instructies voor uitvoering:

“Ga in je eentje of met een groep in een kamer zitten. Eén of meerderen zijn de uitvoerenden, de rest is publiek. Spreek een start- en stopgebaar af. Ga er goed, geconcentreerd voor zitten. Pak een stopwatch. Druk hem in. Wees 4’33” (‘or any length of time’) stil.”

Misschien had ook Matthijs van Nieuwkerk dit maandag kunnen voorlezen en de kijkers moeten vragen om het experiment zelf uit te proberen. In plaats daarvan ginnegapte hij met Jan Mulder over die 'gekke' Reinbert de Leeuw.

Mail

Melle Kromhout

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Geen geld maakt ook niet gelukkig

Hard//hoofd zoekt een zakelijk assistent!

Wij zoeken een enthousiaste en veelzijdige zakelijk assistent (x/v/m) die ons zakelijke team wil versterken. In deze functie krijg je de kans om ervaring op te doen met de zakelijke en organisatorische kant van een literair tijdschrift en online platform. Lees meer

Het huis in mijn hoofd

Het huis in mijn hoofd

Wat als technologie je verbeelding probeert te esthetiseren? Mina Etemad bezocht in juni, tijdens de twaalfdaagse oorlog tussen Iran en Israël, de VR-voorstelling From Dust van Michel van der Aa. ‘Het zou troostend moeten zijn, maar hoe kan ik het rijmen met de realiteit hierbuiten?’ Lees meer

Het borrelt 1

Ortolaan

Liefde gaat door de maag, weet de chef in het verhaal van Fleur Klemann. Zorgvuldig bereidt hij al zijn ingrediënten én zijn geliefde: ‘Haar tong die ze langs haar vette lippen haalde, het rozige vlees.’ Lees meer

Naweeën

Naweeën

In Naweeën dicht Vlinder Verouden over vervellen, verpoppen, verschonen, volgroeien en legt zo het proces van veranderen vast. ‘Hier slaat de klok tien en stap ik uit spinseldraden slijmerig warm een / Laatste vinger die glijdt over de plastic bodem van een pot haargel.’ Lees meer

Het borrelt

Het borrelt

‘Vuur raakt water / en alles sist barst klapt fluit schuimt vergaat stijgt verdampt smelt breekt sterft’. Dieuke Kingma dicht over het moment dat het ondergrondse naar boven breekt: zoals bij vulkaanuitbarstingen, of de tweede symfonie van Mahler. Lees meer

Laboratoriumkinderen

Laboratoriumkinderen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In dit drieluik onderzoekt Louise van der Veen in vitro fertilisatie (IVF) als een mogelijke grond van het bestaan. Lees meer

:Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Podcast: Maandagavond – De aanleiding

Een nieuw seizoen van Maandagavonden door Nwe Tijd, dit keer ook te beluisteren bij Hard//hoofd. Met Johannes Lievens die zich – tegen wil en dank – in het feestgedruis stort, Ellis Meeusen over de voorpret, Suzanne Grotenhuis met een pleidooi voor kleine vieringen en Freek Vielen opent de avond met twee anekdotes. Lees meer

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wil de Nederlander opstaan alsjeblieft?

Wanneer de VVD pleit voor het bijhouden van gegevens over ‘culturele normen en waarden’ van mensen met een migratieachtergrond, over welke normen en waarden hebben ze het hier dan eigenlijk? Rocher Koendjbiharie neemt de eisen onder de loep die de politiek alleen stelt aan mensen die zichtbaar wortels elders ter wereld hebben. ‘Men wil geen vermenging van culturen en geen uitwisseling van gedachten. De echte eis is assimilatie en het afbreken van wortels.’ Lees meer

Als de bodem niet dragen kan

Groeipijn

‘Volwassen worden is zorgen voor’ luidt de wijsheid waar de hoofdpersoon in dit verhaal zich aan vasthoudt. In Groeipijn laat Tim Kobussen zien hoe hoe er een steeds letterlijke invulling aan die wijsheid wordt gegeven in een studentenkamer. Lees meer

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen 1

In een miniatuurgrafkistje wordt het duingentiaanblauwtje naar de natuurbegraafplaats gedragen

Van het zetten van kopjes koffie en het branden van salie tot de Pinterest-pagina van DELA: Maartje Franken schrijft over rouwrituelen en onderzoekt de grond waarin rouw wortelt. Lees meer

Voor de meisjes

Voor de meisjes

Terra van Dorst dicht over de passiviteit van het wachten op morgen en het uitstellen van keuzemomenten. ‘morgen gaan we een ijsje halen / zullen de bramen rijp zijn / maak ik een besluit’ Lees meer

Regenwormen 1

Als de bodem niet dragen kan

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Anouk von Seida schrijft over de betonplaten op een boerderij en het onverwachte leven dat zich daarin afspeelt. Lees meer

Grond & Ik

Grond & Ik

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. In 'Grond & Ik' zoekt Lisia Leurdijk naar manieren om een dialoog tussen het individu en de grond te openen. Lees meer

Regenwormen

Regenwormen

Afgelopen zomer namen tien aanstormende schrijftalenten deel aan het Schrijverskamp van Frontaal, waar ze werkten ze aan teksten rondom het thema Grond. Milou Lang graaft in dit tweeluik naar wormen, gangenstelsels en de geborgenheid die de grond kan bieden. ‘hier duw ik geil zijn in de kluiten aarde / durf mijn vingers te verliezen in slib en schimmeldraden’ Lees meer

Luchtspiegeling

Luchtspiegeling

'We bewegen log en lief.' Madelief Lammers onderzoekt in dit gedicht de onstilbare honger tussen twee mensen, een wankele relatie waaraan iets fundamenteels ontbreekt. 'Zie je hoe we ondanks die woede nog zo mooi zijn als een slapend paard dat met haar huid trilt om een daas te verjagen?' Lees meer

Stomwijzer

Stomwijzer

Marthe van Bronkhorst loodst je door het wispelturige politieke landschap aan de hand van haar alternatieve stemwijzer. Lees meer

Auto Draft 8

Programma: Ik wil, wil jij ook? - consent in illustratie

Vier samen met Hard//hoofd de publicatie van onze recent verschenen bundel over seksueel consent! Lees meer

Roze, wit, blauw

Roze, wit, blauw

Rechtse en nationalistische partijen laten in hun nieuwste verkiezingsprogramma’s zien dat hun ruimte voor de lhbtqia+-gemeenschap altijd voorwaardelijk is geweest. Journalist Rocher Koendjbiharie legt uit: 'Homoseksualiteit en vrouwenrechten zijn binnen rechtse kringen vaak pas relevant wanneer ze in relatie tot migratie besproken worden.' Lees meer

:Winnaar publieksprijs Rode Oor: Vespula vulgaris

Winnaar publieksprijs Het Rode Oor: Vespula Vulgaris

In een pot met schuimbanaantjes vecht een wesp om los te komen. Myrthe Prins portretteert een winkelbediende die in een snoepwinkel aan zoetigheid proeft. Met Vespula Vulgaris won zij de publieksprijs van Het Rode Oor 2025. Lees meer

Winnaar Stoute Stift 2024 1

Winnaars De Stoute Stift 2025

Cynthia Van Der Heyden won met haar illustratie de publieksprijs en Sarah Pannekoek won de juryprijs van De Stoute Stift 2025. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €3 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer