Illustratie: Mirjam Dijkema

Waarom is sorry zeggen zo moeilijk voor Nederland?" />

Illustratie: Mirjam Dijkema

Waarom is sorry zeggen zo moeilijk voor Nederland?" />
Asset 14

Zwarte bladzijden

Iedere nationale geschiedenis kent zijn grijze en zwarte bladzijdes. Turkije ontkent de Armeense genocide, met de oorlogsbombardementen op Dresden zijn we nooit helemaal in het reine gekomen en Amerika heeft onder meer Vietnam. Nederland gaat dubbelhartig om met kwesties als Rawagede of Srebrenica. Hoe komt dat? En waarom is het eigenlijk zo moeilijk om sorry te zeggen?

Nederland gaat zijn excuses maken aan de nabestaanden van de slachting in Rawagede. Dat is een historische doorbraak. Toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Maxime Verhagen zei niet zo lang geleden nog het volgende: “Er is respect en medeleven overgebracht aan de overlevenden en nabestaanden van deze tragedie.” Hij betuigde spijt, geen excuses. En daarmee was de kous toen af.

Executie

Rawagede vormt een van de zwarte bladzijdes uit onze geschiedenis. Die donkere pagina’s nemen bij de geschiedenislessen op school doorgaans geen grote plek in. Niet alleen het verleden is duister, ook de hedendaagse omgang met dat duistere verleden is met een hoop mist omgeven.

In 1947 ‘zuiverden’ Nederlandse eenheden het dorp Rawagede op West-Java. Er werden geen wapens gevonden in de huizen, zoals wel gehoopt werd. In de latere geschiedschrijving werd aanvankelijk gesproken van 150 doden door vuurgevechten en van de standrechtelijke executie van 20 gevangengenomen dorpelingen. De juistheid van die getallen wordt van alle kanten betwist. Joeri Boom kwam in De Groene Amsterdammer op tenminste 118 doden door executie. De Indonesiërs houden vast aan het getal 431.

Hoewel de precieze aantallen dus niet duidelijk zijn, lijkt de aanduiding ‘het Nederlandse My Lai’ op zijn plaats. Tegen die zekerheid staken de woorden van Verhagen schril af. Zeker omdat het erop lijkt dat Rawagede allerminst een uitzondering vormde tijdens wat zo eufemistisch de ‘politionele acties’ is gaan heten. De nabestaanden van de Indonesiërs die door Nederlandse militairen in december 1947 standrechtelijk geëxecuteerd werden, voeren nog altijd een proces tegen de Nederlandse staat. Hierin bleek onlangs dat de staat zich niet kon beroepen op het argument verjaring.

Ontkennen

Landen die, zoals Nederland in dit geval, moeizaam worstelen met het gapende gat tussen begane (oorlogs)misdaden en beleden (Verlichtings)waarden zijn van onze tijd –niemand die het Romeinse Rijk ooit van oorlogsmisdaden heeft beschuldigd. De geschiedenis gaf de overwinnaars altijd gelijk, tot zo’n honderd jaar geleden.

Die overwinnaarsstrategie zien we vandaag nog steeds. Kijk naar Turkije en de Armeense genocide. Dat het een genocide was wordt door Turkije ontkent, net als de hoogte van het aantal slachtoffers. Dat ze daar niet mee wegkomen komt alleen maar doordat het Armeense standpunt nog altijd levend is. Was dat niet het geval geweest, dan had Turkije hier nog minder woorden aan vuil gemaakt dan ze nu al doen. Een gevolg van de Turkse opstelling is dat het debat over de wat-vraag gaat: wat is er precies gebeurd? Zolang daar niet de minste overeenstemming over is, zijn spijtbetuigingen nog niet aan de orde. Daar komt bij dat zolang er in Turkse ogen geen sprake is van een genocide, het zelfbeeld van de natie omhoog gehouden kan woorden: seculier, Verlicht en modern.

Beeld: Ref. Dagblad

Verontschuldigen

Staten die nog altijd over hun macht beschikken zeggen zelden sorry. Pas als de machtsverhoudingen veranderen, komen staten in beweging. In het Zuid-Afrika van ná de apartheid werd een Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht: de waarheid werd hier geruild voor amnestie. De Amerikanen waren in Vietnam pas tot onderhandelingen en concessies met Hanoi bereid nádat het Tet-offensief nieuw licht had laten schijnen op de verhoudingen tussen de strijdende partijen

Een misdadiger geeft over het algemeen zijn misdaad niet graag toe. Omdat hij niet graag gestraft wil worden, maar ook niet zelden omdat ook de misdadiger een (diep weggestopt) ethisch besef heeft. Dat geldt voor landen, staten en naties even goed: mensenrechtenschendingen zijn het failliet van onze beschaving. We stoppen ze daarom het liefst diep weg. Het Nederlandse zelfbeeld in relatie tot het kolonialisme laat dit bij uitstek zien: we zagen onszelf vooral als opvoeders van de bevolking in Nederlands-Indië. Als een soort grote broer. Het besef dat dit hand in hand moest gaan met onderdrukking –een bevoogdende houding wordt niet zomaar geaccepteerd– verdween in Nederland naar de achtergrond. Het werd weggestopt.

Het midden

Tegenwoordig geloven we niet meer in die opgedrongen bevoogding. De moral highground van vandaag de dag en het kolonialisme zijn niet te verenigen. Met het erkennen van de oorlogsmisdaden in Rawagede wordt ook het kolonialisme definitief doodverklaard. Zo valt ook te begrijpen waarom een koloniale houwdegen als generaal Spoor de verantwoordelijke bevelhebber van het bloedbad in Rawagede uit ‘overwegingen van opportuniteit’ niet wilde vervolgen.
Mannen als Spoor waren er destijds nog in overvloed, kort na de Tweede Wereldoorlog was het kolonialisme allerminst dood. Zo werd van de Nederlandse admiraal Helfrich gezegd dat hij ‘had never been known to voice a political opinion more subtle or progressive than “Shoot the lot!”’

Maar de progressieve krachten in Nederland waren toen al te groot om de zaak helemaal in de doofpot te laten zitten. De ontkenningsstrategie was daarom voor Nederland geen optie meer. Maar de Nederlandse erkenning van de begane oorlogsmisdaden in Indonesië ging niet van harte. De Excessennota van 1969 inventariseerde de ‘excessen’ die er in Indonesië hadden plaatsgevonden. Het waren excessen, incidenten, en geen structurele gevolgen van de manier waarop we naar onze kolonie keken. Er volgde ook geen diepe verontschuldigingen, laat staan verzoening.

Waar het wringt, is dat er in de Nederlandse gevallen van schulderkenning en excuses nooit sprake is van daadwerkelijk grote consequenties. Kijk naar een andere zwarte bladzijde: Srebrenica. Het NIOD-rapport hierover was vernietigend over de Nederlandse rol tijdens de val van de Bosnische enclave. Het tweede kabinet Kok trok zijn conclusies en trad af. Dat was een gebaar, maar commentatoren wezen er ook op dat het kabinet bijna aan het eind van zijn termijn zat. Want wat is een gebaar waard als er voor de gever geen consequenties aan vastzitten?

Illustratie: Mirjam Dijkema

Betalen

Hier komen de pecunia het verhaal in. Om aan te tonen dat een ‘sorry’ écht gemeend is gaat het s-woord in veel landen vergezeld van een geldbedrag. Dit is bijvoorbeeld te zien in de aangrijpende maar soms ook wezensvreemde documentaire Dead men talking (2011), over een jonge Chinese journaliste die terdoodveroordeelden interviewt vlak voor hun executie. In de film zien we een vrouw die haar man vermoord heeft. Om haar doodstraf omgezet te krijgen in levenslang gaat haar familie langs bij haar voormalige schoonfamilie, waarna scènes vol huilpartijen en smeekbedes volgen.

De schoonfamilie is nog steeds te erg aangedaan door het verlies van hun zoon, en in de rechtbank zeggen ze ronduit waar ze op uit zijn: de vrouw moet hangen. Het lijkt een onwrikbare situatie, maar is het niet. Als kijker leer je dat de schoonfamilie uiteindelijk hun eisen heeft laten varen. En inderdaad: dat gebeurde pas nadat er geld betaald was. Toch maakt dat de emoties die er in beeld waren niet minder echt.

Maar het is wel een tafereel dat op ons vervreemdend overkomt. Datzelfde gevoel speelt ook bij de Nederlandse weigering om excuses te maken. Het is meer dan een economische kwestie, meer dan de weigering om de portemonnee te trekken omdat we nu eenmaal op de begroting willen letten. Het is de koppeling tussen eergevoel en geld die Nederland niet wil maken. Waarom worden dezelfde woorden wél geaccepteerd als ze vergezeld gaan van een geldbedrag, en verworpen als dat niet het geval is?

It's the economy

In dit licht moeten we ook kijken naar de backpay-kwestie: de lange weigering om aan de betalingsachterstanden aan Indische Nederlanders, die ontstaan waren tijdens de Tweede Wereldoorlog en de bezetting van Nederlands-Indië door Japan, te voldoen. Als ergens de koppeling tussen eergevoel (de erkenning van wat deze Indië-veteranen tijdens de bezetting hadden doorgemaakt) en geld (de uitkering van salaris en pensioen die hier rechtstreeks uit voor zou moeten vloeien) gemaakt kon worden was het hier. Toch gebeurde het niet. Geld en eer, die grootheden zijn in Nederland nooit met elkaar verbonden geweest.

Dat er in de zaak Rawagede nu Nederlandse 'excuses' én herstelbetalingen gaan komen, is daarom met recht een historische doorbraak te noemen. Er speelt van alles mee: de gang naar de rechter heeft er aan bijgedragen, net als de voortdurende publicitaire druk.

Het kan een strikt strategische afweging van het kabinet zijn geweest: we betalen, en dan zijn we er voor eens en altijd van af. Die beslissing had elk kabinet kunnen nemen. Maar het neoliberalisme overheerst meer dan ooit te voren en het economische denken wordt geacht in onze haarvaten te zitten. In dat licht is het waarschijnlijk geen toeval dat uitgerekend deze ministersclub tekent voor deze historische doorbraak. Als je gelooft dat zorg, onderwijs, kunst en wetenschap pure geldkwesties zijn, dan geldt dat ook voor de zwarte pagina’s in de geschiedenisboeken.

Thijs Kuipers (1986) is historicus en woonachtig in Utrecht.

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Roku City/heterotopie/spiegels

Roku City/heterotopie/spiegels

Alles wat je moet weten is: Roku is een streamingdienst die in de VS ontstaan is. In 2017 bracht Roku een screen saver uit, die je zag als je niets aan het kijken was op hun service. Zoals de stuiterende DVD-screen saver van vroeger. Roku City noemden Roku de plaats die je zag in de... Lees meer

De sofaconstante

De sofaconstante

Uschi Cop schreef een claustrofobische verhalenbundel over zes levens die getekend zijn door een verlangen naar zingeving. De sofaconstante is een voorpublicatie van een van die verhalen uit haar bundel 'Zwaktebod'. Lees meer

Column: Dat heet ‘een gesprek voeren met elkaar’

Dat heet ‘een gesprek voeren met elkaar’

Als een vriendin van Eva op date gaat met een man waarmee Eva zelf al eerder afsprak, is ze erg benieuwd naar haar bevindingen. Lees meer

:The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

Marit Pilage onderzoekt beelden van queer vruchtbaarheid in de kunst om zo de definitie van vruchtbaarheid, zwangerschap en ouderschap te herdefiniëren. Lees meer

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Zazie Duinker baant zich een weg door het oerwoud van de (hergedefinieerde) woorden. Lees meer

In de afwezigheid van 1

In de afwezigheid van

Marit Pilage onderzoekt de rol en betekenis van kunst bij zwangerschap en vruchtbaarheid, maar vooral ook bij het uitblijven daarvan. Lees meer

Kijkend naar kunst van mannen: ‘Ben ik toch een mannenhater?’ 6

Kijkend naar kunst van mannen: ‘Ben ik dan toch een mannenhater?’

Puck Lingbeek's vader stelt dat haar boosheid richting mannen haar interpretaties van kunst beïnvloedt. Puck is het daar niet mee eens, maar het zet het haar wel aan het denken. Lees meer

Column: Het glas wijn waar ik zin in heb bestaat niet

Het glas wijn waar ik zin in heb bestaat niet

Twee jaar geleden vroeg Eva nog aan een collega waarom ze niet dronk. Inmiddels laat ook zij de alcohol links liggen en is ze zelf degene die wordt bevraagd. Lees meer

(Ont)hechting

(Ont)hechting

Als Aisha op proef intrekt bij haar geliefde en haar eigen gekoesterde plek achterlaat, is het net het alsof ze een onvaste vorm aanneemt. Lees meer

Voesten

Voesten

"Misschien is dat man zijn hier: hetzelfde bewegen als de anderen." Voesten van Werner de Valk is een kort verhaal over een eiland met een duistere traditie en over het moeten bewijzen van mannelijkheid. Lees meer

Muze

Muze

Loren Snel schreef een roman over hoe samen te zijn met een ander en intussen trouw te blijven aan jezelf. Haar debuut verschijnt 25 oktober bij uitgeverij Prometheus. Hier lees je een voorpublicatie. Lees meer

Liever een monster

Liever een monster

Het is moeilijk te accepteren dat mensen kunnen doden, maar waarom maken we van moordenaars karikaturen? Een voorpublicatie uit Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee Dodelijke gekte. Lees meer

Jari

Jari

Dave Boomkens schreef een verhaal over troosteloosheid, onmacht en opgroeien. Over hoe je in een treurig flatgebouw, tussen de nieuwsprogrammering en sportwedstrijden door, een vriend kunt vinden en verliezen. Lees meer

Hoe in Duitsland het Zionistische establishment wint

Hoe in Duitsland elke vorm van empathie met inwoners van Palestina wordt verboden

De situatie in Duitsland is de laatste dagen geëscaleerd. Het politieapparaat en de politiek gebruiken harde repressiemiddelen om vooral Duitse mensen van kleur of met een migratieachtergrond de kop in te drukken. Zij verliezen op dit moment hun vrijheid van meningsuiting. Lees meer

Hypnose

Op een dag breng ik alle wereldleiders onder hypnose

Een betere wereld begint bij een andere gedachte en daarom besluit Marthe van Bronkhorst hypnotiseur te worden. Lees meer

Column 1

Je opnemen in mijn testament

Een lugubere ontdekking tijdens een boswandeling doet Eva nadenken over wat we achterlaten voor onze nabestaanden als we overlijden. Lees meer

Geef de dag een naam

Geef de dag een naam

Op een hete zomerdag wordt Felipe zwetend wakker. Deze dag, die heet en broeierig is, brengt hem uit evenwicht, tot hij uiteindelijk doet wat hij gezworen had nooit te doen: hij begint te drinken. Een fragment uit de afstudeernovelle van Tiemen Hageman over het verleden proberen los te laten, het leven ruimte geven en adolescent worden. Lees meer

Aaah, het launchfeest!

Aaah, het launchfeest!

Na de lancering van ons derde papieren tijdschrift willen we onze lezers, schrijvers en makers graag uitnodigen om dit grote succes samen met Hard//hoofd te vieren op 26 oktober in Amsterdam. Lees meer

Tussen de randen van een aquarium

Tussen de randen van een aquarium

Wie ben je als je alles kunt zijn? In het fragmentarische afstudeerwerk van Ettie Edens veranderen mensen onder andere in een hoopje, een steen, een natuurkundedocent, water, iemand die limonade drinkt en een lantaarnpaal. Lees meer

Automatische concepten 71

We hebben een probleem met de derde helft

Een voetbalwedstrijd stopt officieel misschien op het veld, maar Marthe van Bronkhorst merkt in de trein dat het slinkse spel doorgaat. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier! 

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer