Illustratie: Mirjam Dijkema

Waarom is sorry zeggen zo moeilijk voor Nederland?" />

Illustratie: Mirjam Dijkema

Waarom is sorry zeggen zo moeilijk voor Nederland?" />
Asset 14

Zwarte bladzijden

Iedere nationale geschiedenis kent zijn grijze en zwarte bladzijdes. Turkije ontkent de Armeense genocide, met de oorlogsbombardementen op Dresden zijn we nooit helemaal in het reine gekomen en Amerika heeft onder meer Vietnam. Nederland gaat dubbelhartig om met kwesties als Rawagede of Srebrenica. Hoe komt dat? En waarom is het eigenlijk zo moeilijk om sorry te zeggen?

Nederland gaat zijn excuses maken aan de nabestaanden van de slachting in Rawagede. Dat is een historische doorbraak. Toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Maxime Verhagen zei niet zo lang geleden nog het volgende: “Er is respect en medeleven overgebracht aan de overlevenden en nabestaanden van deze tragedie.” Hij betuigde spijt, geen excuses. En daarmee was de kous toen af.

Executie

Rawagede vormt een van de zwarte bladzijdes uit onze geschiedenis. Die donkere pagina’s nemen bij de geschiedenislessen op school doorgaans geen grote plek in. Niet alleen het verleden is duister, ook de hedendaagse omgang met dat duistere verleden is met een hoop mist omgeven.

In 1947 ‘zuiverden’ Nederlandse eenheden het dorp Rawagede op West-Java. Er werden geen wapens gevonden in de huizen, zoals wel gehoopt werd. In de latere geschiedschrijving werd aanvankelijk gesproken van 150 doden door vuurgevechten en van de standrechtelijke executie van 20 gevangengenomen dorpelingen. De juistheid van die getallen wordt van alle kanten betwist. Joeri Boom kwam in De Groene Amsterdammer op tenminste 118 doden door executie. De Indonesiërs houden vast aan het getal 431.

Hoewel de precieze aantallen dus niet duidelijk zijn, lijkt de aanduiding ‘het Nederlandse My Lai’ op zijn plaats. Tegen die zekerheid staken de woorden van Verhagen schril af. Zeker omdat het erop lijkt dat Rawagede allerminst een uitzondering vormde tijdens wat zo eufemistisch de ‘politionele acties’ is gaan heten. De nabestaanden van de Indonesiërs die door Nederlandse militairen in december 1947 standrechtelijk geëxecuteerd werden, voeren nog altijd een proces tegen de Nederlandse staat. Hierin bleek onlangs dat de staat zich niet kon beroepen op het argument verjaring.

Ontkennen

Landen die, zoals Nederland in dit geval, moeizaam worstelen met het gapende gat tussen begane (oorlogs)misdaden en beleden (Verlichtings)waarden zijn van onze tijd –niemand die het Romeinse Rijk ooit van oorlogsmisdaden heeft beschuldigd. De geschiedenis gaf de overwinnaars altijd gelijk, tot zo’n honderd jaar geleden.

Die overwinnaarsstrategie zien we vandaag nog steeds. Kijk naar Turkije en de Armeense genocide. Dat het een genocide was wordt door Turkije ontkent, net als de hoogte van het aantal slachtoffers. Dat ze daar niet mee wegkomen komt alleen maar doordat het Armeense standpunt nog altijd levend is. Was dat niet het geval geweest, dan had Turkije hier nog minder woorden aan vuil gemaakt dan ze nu al doen. Een gevolg van de Turkse opstelling is dat het debat over de wat-vraag gaat: wat is er precies gebeurd? Zolang daar niet de minste overeenstemming over is, zijn spijtbetuigingen nog niet aan de orde. Daar komt bij dat zolang er in Turkse ogen geen sprake is van een genocide, het zelfbeeld van de natie omhoog gehouden kan woorden: seculier, Verlicht en modern.

Beeld: Ref. Dagblad

Verontschuldigen

Staten die nog altijd over hun macht beschikken zeggen zelden sorry. Pas als de machtsverhoudingen veranderen, komen staten in beweging. In het Zuid-Afrika van ná de apartheid werd een Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht: de waarheid werd hier geruild voor amnestie. De Amerikanen waren in Vietnam pas tot onderhandelingen en concessies met Hanoi bereid nádat het Tet-offensief nieuw licht had laten schijnen op de verhoudingen tussen de strijdende partijen

Een misdadiger geeft over het algemeen zijn misdaad niet graag toe. Omdat hij niet graag gestraft wil worden, maar ook niet zelden omdat ook de misdadiger een (diep weggestopt) ethisch besef heeft. Dat geldt voor landen, staten en naties even goed: mensenrechtenschendingen zijn het failliet van onze beschaving. We stoppen ze daarom het liefst diep weg. Het Nederlandse zelfbeeld in relatie tot het kolonialisme laat dit bij uitstek zien: we zagen onszelf vooral als opvoeders van de bevolking in Nederlands-Indië. Als een soort grote broer. Het besef dat dit hand in hand moest gaan met onderdrukking –een bevoogdende houding wordt niet zomaar geaccepteerd– verdween in Nederland naar de achtergrond. Het werd weggestopt.

Het midden

Tegenwoordig geloven we niet meer in die opgedrongen bevoogding. De moral highground van vandaag de dag en het kolonialisme zijn niet te verenigen. Met het erkennen van de oorlogsmisdaden in Rawagede wordt ook het kolonialisme definitief doodverklaard. Zo valt ook te begrijpen waarom een koloniale houwdegen als generaal Spoor de verantwoordelijke bevelhebber van het bloedbad in Rawagede uit ‘overwegingen van opportuniteit’ niet wilde vervolgen.
Mannen als Spoor waren er destijds nog in overvloed, kort na de Tweede Wereldoorlog was het kolonialisme allerminst dood. Zo werd van de Nederlandse admiraal Helfrich gezegd dat hij ‘had never been known to voice a political opinion more subtle or progressive than “Shoot the lot!”’

Maar de progressieve krachten in Nederland waren toen al te groot om de zaak helemaal in de doofpot te laten zitten. De ontkenningsstrategie was daarom voor Nederland geen optie meer. Maar de Nederlandse erkenning van de begane oorlogsmisdaden in Indonesië ging niet van harte. De Excessennota van 1969 inventariseerde de ‘excessen’ die er in Indonesië hadden plaatsgevonden. Het waren excessen, incidenten, en geen structurele gevolgen van de manier waarop we naar onze kolonie keken. Er volgde ook geen diepe verontschuldigingen, laat staan verzoening.

Waar het wringt, is dat er in de Nederlandse gevallen van schulderkenning en excuses nooit sprake is van daadwerkelijk grote consequenties. Kijk naar een andere zwarte bladzijde: Srebrenica. Het NIOD-rapport hierover was vernietigend over de Nederlandse rol tijdens de val van de Bosnische enclave. Het tweede kabinet Kok trok zijn conclusies en trad af. Dat was een gebaar, maar commentatoren wezen er ook op dat het kabinet bijna aan het eind van zijn termijn zat. Want wat is een gebaar waard als er voor de gever geen consequenties aan vastzitten?

Illustratie: Mirjam Dijkema

Betalen

Hier komen de pecunia het verhaal in. Om aan te tonen dat een ‘sorry’ écht gemeend is gaat het s-woord in veel landen vergezeld van een geldbedrag. Dit is bijvoorbeeld te zien in de aangrijpende maar soms ook wezensvreemde documentaire Dead men talking (2011), over een jonge Chinese journaliste die terdoodveroordeelden interviewt vlak voor hun executie. In de film zien we een vrouw die haar man vermoord heeft. Om haar doodstraf omgezet te krijgen in levenslang gaat haar familie langs bij haar voormalige schoonfamilie, waarna scènes vol huilpartijen en smeekbedes volgen.

De schoonfamilie is nog steeds te erg aangedaan door het verlies van hun zoon, en in de rechtbank zeggen ze ronduit waar ze op uit zijn: de vrouw moet hangen. Het lijkt een onwrikbare situatie, maar is het niet. Als kijker leer je dat de schoonfamilie uiteindelijk hun eisen heeft laten varen. En inderdaad: dat gebeurde pas nadat er geld betaald was. Toch maakt dat de emoties die er in beeld waren niet minder echt.

Maar het is wel een tafereel dat op ons vervreemdend overkomt. Datzelfde gevoel speelt ook bij de Nederlandse weigering om excuses te maken. Het is meer dan een economische kwestie, meer dan de weigering om de portemonnee te trekken omdat we nu eenmaal op de begroting willen letten. Het is de koppeling tussen eergevoel en geld die Nederland niet wil maken. Waarom worden dezelfde woorden wél geaccepteerd als ze vergezeld gaan van een geldbedrag, en verworpen als dat niet het geval is?

It's the economy

In dit licht moeten we ook kijken naar de backpay-kwestie: de lange weigering om aan de betalingsachterstanden aan Indische Nederlanders, die ontstaan waren tijdens de Tweede Wereldoorlog en de bezetting van Nederlands-Indië door Japan, te voldoen. Als ergens de koppeling tussen eergevoel (de erkenning van wat deze Indië-veteranen tijdens de bezetting hadden doorgemaakt) en geld (de uitkering van salaris en pensioen die hier rechtstreeks uit voor zou moeten vloeien) gemaakt kon worden was het hier. Toch gebeurde het niet. Geld en eer, die grootheden zijn in Nederland nooit met elkaar verbonden geweest.

Dat er in de zaak Rawagede nu Nederlandse 'excuses' én herstelbetalingen gaan komen, is daarom met recht een historische doorbraak te noemen. Er speelt van alles mee: de gang naar de rechter heeft er aan bijgedragen, net als de voortdurende publicitaire druk.

Het kan een strikt strategische afweging van het kabinet zijn geweest: we betalen, en dan zijn we er voor eens en altijd van af. Die beslissing had elk kabinet kunnen nemen. Maar het neoliberalisme overheerst meer dan ooit te voren en het economische denken wordt geacht in onze haarvaten te zitten. In dat licht is het waarschijnlijk geen toeval dat uitgerekend deze ministersclub tekent voor deze historische doorbraak. Als je gelooft dat zorg, onderwijs, kunst en wetenschap pure geldkwesties zijn, dan geldt dat ook voor de zwarte pagina’s in de geschiedenisboeken.

Thijs Kuipers (1986) is historicus en woonachtig in Utrecht.

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven

Steun de makers van de toekomst

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe makers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een scherpe en eigenzinnige stem kunnen ontwikkelen als zij niet worden verleid tot clickbait en sensatie: die vrijheid vormt de basis voor originele verbeelding en nieuwe verhalen.

Steun ons

  • Jochum VeenstraHoofdredacteur
  • Mark de BoorderUitgever
  • Nina LäugerAdjunct-hoofdredacteur
het laatste
Oproep redacteurs: Hard//hoofd zoekt nieuwe stemmen

Hard//hoofd zoekt nieuwe stemmen

Fladdert en flitst er van alles in je hoofd en hoef je alleen nog maar achter je computer te kruipen om tot een mooi verhaal, essay of beeld te komen? Durf je aan de andere kant kritisch op jezelf te zijn? Heb jij een unieke stem en ben je niet bang om je een langere tijd ergens aan te committeren? Stuur een plan in! Lees meer

:De roman als tapijt van verweven geschiedenissen: hoe een collectieve schrijversblik houvast biedt 1

De roman als tapijt van verweven geschiedenissen: hoe een collectieve schrijversblik houvast biedt

Wat willen we vertellen, wat hebben we te vertellen en hoe willen we dat vertellen? Amber Netten, Marleen Doré en Zuma Knegjes vinden houvast in collectiviteit. Lees meer

Gedicht zoekt beeld (deel 1) 2

Poetry International X Willem de Kooning Academy: Gedicht zoekt beeld

Hoe kun je poëzie ook anders ervaren dan via de bundel of op het podium? Achttien studenten illustratie van de Rotterdamse Willem de Kooning Academie lieten zich inspireren door het werk van de dichters van het 53ste Poetry International Festival (9 – 11 juni Rotterdam). Hard//hoofd presenteert een selectie van hun illustraties in combinatie met de gedichten. Alle achttien zijn gedurende het festival te zien in een expositie in LantarenVenster en op de route tussen de festivallocaties op Katendrecht. Lees meer

Zelfs een kapotte klok wijst tweemaal per dag de juiste tijd aan

Zelfs een kapotte klok wijst tweemaal per dag de juiste tijd aan

Als klein meisje had Roosje van der Kamp een ritueel waarmee ze hoopte haar ouders te kunnen beschermen tegen de dood. Kan magisch denken in plaats van een poging tot controle, ook een vorm van loslaten zijn? Kan het ook een daad van liefde zijn? Lees meer

De diepte in

De diepte in

Wie heeft woorden nodig als je elkaar aan kunt raken? In dit verhaal van Martien van Agtmaal lees je over liefde diep in de zee. Lees meer

Mijn roodbewangde gezicht 2

Mijn roodbewangde gezicht

Het bekijken van jeugdfoto's dwingt Eva te reflecteren op één van haar onbewuste mechanismen: blozen. Lees meer

Contact maken met geesten in de stad van de doden

Contact maken met geesten in de stad van de doden

Hoe de hedendaagse Canadese kunstenaar Marlon Kroll voortborduurt op het werk van een pionier in de abstracte kunst: Hilma af Klint. Lees meer

:De on//smakelijke week: De on//smakelijke mixtape

De on//smakelijke week: De on//smakelijke mixtape

Een (on)smakelijke, muzikale interventie: de redactie smolt wat smoezelige smikkelliedjes samen tot de on//smakelijke mixtape. Lees meer

De on//smakelijke week: Wondermeisjes (of: de aantrekkingskracht van anorexia) 4

De on//smakelijke week: Wondermeisjes (of: de aantrekkingskracht van anorexia)

Toen in juni 2014 een week in het teken van eten stond was Emy Koopman not amused. Ze schreef een nog altijd actueel essay over de vraag of een eetstoornis een modeverschijnsel is. Eten door de ogen van een ex-magerzuchtige. Lees meer

:De on//smakelijke week: Hoe je spijt kan loslaten (werktitel) 2

De on//smakelijke week: Deegman

Zuiver je van jouw on//smakelijke emoties met een literaire meditatie door Kiriko Mechanicus. Op het menu: spijt. Kneed alle spijt die je voelt tot een deegman, voordat je hem op 220 graden in de oven bakt. Eet smakelijk! Lees meer

schilderij van varkenskarkassen die aan haken hangen in een slagerij

De on//smakelijke week: Waar het vlees begint

Wat is de connectie tussen het vrouwelijk lichaam en vlees? Waarom kunnen we alleen van iets houden als we het kunnen aaien? Elianne van Elderen onderzocht het in dit gedicht over donshaartjes, de smaak van wondvocht en middelgrote zwarte honden. Lees meer

Zeikwijf

De on//smakelijke week: Pisnijd

Van hoge prijzen tot pottenkijkers: een bezoek aan een openbaar toilet is voor vrouwen vaak niet vanzelfsprekend. Sofie Hees verdiept zich in de ins en outs van dit decennia-oude probleem. Lees meer

:De on//smakelijke week: De smakelijke aarde

De on//smakelijke week: De smakelijke aarde

Sinds vorig jaar voelt Aisha soms de behoefte om zand te eten. Ze gaat op zoek naar waar dit vandaan komt en hoe cultureel bepaald is wat we eetbaar vinden. ‘Is mijn zandbegeerte niet gewoon een hunkering naar verbinding naar iets dat ik ergens ben kwijtgeraakt?’ Lees meer

illustratie van een eettafel met escargots die nog leven, een spartelende octopus, wijn, oesters en een hand met een sigaret die naar eten grijpt.

De on//smakelijke week: Door ingrediënten bij elkaar te voegen, creëer je iets nieuws

Illustrator Feline Wigman laat zich inspireren door de sociale dynamiek en cultuur rond de eettafel. Ze is altijd gefascineerd geweest door wat vies is en toch lekker, of wat lelijk is en toch mooi. Jorne Vriens ging met haar in gesprek. Lees meer

De on//smakelijke week: Hoofdredactioneel

De on//smakelijke week: Hoofdredactioneel

Deze week staat Hard//hoofd in het teken van on//smakelijkheid. Hoofdredacteur Jochum Veenstra opent de week met een tekst over de aantrekkelijkheid van paté en de walging die hij er nu voor voelt. Lees meer

Ik heb schijt

Ik heb schijt

Maatschappelijke ongelijkheid begint in de buurt waarin je opgroeit laat Milio van de Kamp zien in zijn debuut ‘Misschien moet je iets lager mikken’, dat op 16 mei verschijnt. Een voorpublicatie. Lees meer

Knieën

Knieën

‘Hij probeerde net zo breed te lopen als de rest, maar zijn benen bewogen anders.’ Een verhaal van Werner de Valk over een jongen zonder eilandersknieën, die de ondoordringbare mist opzoekt en er lachend in verdwijnt. Lees meer

Toxic Friendships

Toxic Friendships

Het verbreken van toxic friendships geldt op TikTok als een vorm van self-care, maar is dat wel zo? Rijk Kistemaker buigt zich erover. Lees meer

Mannen die over zichzelf praten

Mannen die over zichzelf praten

Na een aantal dates met een op zich interessante man twijfelt Eva of ze nog wel een keer met hem moet afspreken. Het probleem: hij praat te veel over zichzelf. Lees meer

De on//smakelijke maaltijd

De on//smakelijke maaltijd

Op 11 mei presenteren we ons eerste literaire programma van 2023! Met als thema De on//smakelijke maaltijd nodigen we je uit om de grens tussen het smakelijke en onsmakelijke te onderzoeken middels verschillende voordrachten en een gezamenlijk diner in Mediamatic. Lees meer

Steun de makers van de toekomst. Sluit je aan bij Hard//hoofd!

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe kunstenaars en schrijvers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Wij zijn al meer dan twaalf jaar bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Onze kunstverzamelaars maken dit mogelijk. Sluit je vóór 1 juli aan en ontvang al in juli je eerste kunstwerk én je eigen Hard//hoofd-tasje. Veel verzamelplezier!

Steun en verzamel