Asset 14

Wij hebben nood aan toekomstverhalen

Er is een groot tekort aan toekomstverhalen, aldus Pim Cornelussen. De hoogste tijd om hier verandering in te brengen.

Schrijvers, waar blijven de verhalen van de toekomst? Je zou denken dat in onze confrontatie met een financiële crisis, een ecologische crisis, een existentiële crisis, een socio-politieke crisis en een culturele crisis de toekomstverhalen voor het oprapen liggen. Niets lijkt minder waar. Sterker nog, we kunnen ons er nauwelijks een voorstellen. Toch is de nood aan toekomstverhalen groot. Om verder te kunnen kijken dan vandaag hebben we verhalen nodig die ons vertellen welke uitvalswegen uit het heden er zouden kunnen zijn. De toekomst is op dit moment een grote onbekende monoliet die we het liefst willen ontwijken. Terwijl we in het heden druk bezig zijn met het verhelpen van de noodtoestanden, worden we doodgegooid met onheilsberichten. We hebben de strijd al verloren, er rest ons letterlijk geen tijd meer. Daarbij ervaren we een extreme gelatenheid. Het is namelijk al te laat, en het ligt in de lijn der verwachtingen dat de toekomst slechter zal zijn.

De gedachte dat de toekomst op een sisser uitloopt is gemeengoed geworden. Een effect van deze gedachte is dat we een onbehagen voelen. Een onbehagen bij dat wat buiten onze macht toch wel op ons af komt. Hoewel er buiten de literatuur om mondjesmaats alternatieven worden geformuleerd, blijft het op literair vlak verdomd stil. Terwijl de universiteitsmuren in Amsterdam kraken en er een feestelijke parade wordt gehouden in Brussel, komt er vanuit de literatuur niet direct een teken van hernieuwd engagement. Waar vinden we heden ten dage verhalen die deze impasse doorbreken?

Onlangs werd de Amerikaanse auteur Dave Eggers uitgenodigd door de Universiteit Gent om de Amnesty International leerstoel te bekleden. Hier gaf hij een lezing met de titel Amplifying Unheard Voices waarin hij zich sterk maakte om de stemmen die in de randen en kieren van de samenleving fluisteren, stemmen die nu nauwelijks gehoord worden, een microfoon te geven. Een microfoon waardoor ze hoorbaar en zichtbaar worden voor anderen en waardoor ze zichzelf horen praten. Eggers pleitte ervoor om dit als een oefening in emancipatie te zien. Wat Eggers deed was eigenlijk heel simpel. Hij gaf de mensen die hij opzocht twee dingen: tijd en een luisterend oor. Daarnaast hadden ze de garantie dat ze in een boek terecht zouden komen, en dat het verhaal dat ze vertelden er dus toe deed. Tijdens de lezing gaf hij als voorbeeld een school met veel Afro-Amerikaanse leerlingen. Hier had hij de oefening gedaan na een incident tussen de politie en de leerlingen, waar sprake zou zijn geweest van racisme. De leerlingen werden door de media weggezet als relschoppers en bajesklanten, zonder dat ze zelf ooit hun versie van de feiten hadden kunnen geven. Door de oefening kregen zij eindelijk de kans om hun perspectief te verwoorden. Hetzelfde herhaalde hij ook met gevangenen. Wat al deze mensen gemeen hadden was dat in een uitzichtloze positie zaten. Doordat ze eindelijk het gevoel hadden dat ze gehoord werden, kwam er een ongelofelijke sociale dynamiek op gang en werd hun gevoel van eigenwaarde weer aangesproken. Eggers zag in deze oefeningen een kans om alternatieven te bieden tegen de heersende narratieven in – een kans om ‘empowerment’ toe te passen door mensen een verhaal te laten vertellen en de verhalen de gemeenschap in te gooien. Deze verhalen waren alle documentair; ze vertelden de werkelijke verhalen van mensen.


Illustratie: XF&M

De vraag is of deze methode ook niet op een fictief niveau plaats kan vinden. Op welke manier zou een ‘stille stem’ zoals de toekomst een microfoon kunnen krijgen? Weliswaar ontbreekt ons het niet aan eigenwaarde, maar wel aan een toekomstperspectief. Ook de toekomst is namelijk iets wat we niet kennen en onbewust vrezen. Door verhalen te vertellen kunnen we deze angst collectief te lijf gaan. Het gaat er niet om dat iedereen nu ineens science-fiction gaat schrijven, maar dat de toekomst aandacht krijgt en verschillende stemmen ontwikkelt. Zij staat namelijk alles behalve vast. Fictie biedt bij uitstek de mogelijkheid om verschillende narratieven op te bouwen rond de toekomst, juist omdat zij zich niet niet aan de kaders van het heden hoeft te houden. De vraag naar de waarschijnlijkheid van wat er geschreven wordt is daardoor niet zozeer van belang. Wat belangrijker is, is dat het onze verbeelding tart. Fictie hoeft zich niet per se politiek of economisch uit te spreken, maar kan door de toekomst te fictionaliseren een ander beeld van de politiek en economie schetsen. Een beeld dat de verbeelding opent en onze horizon verbreedt.

Literatuur is de kunstvorm van de toekomst

Het is belangrijk dat we eens stil staan bij de toekomst, ook al lijkt dit op het eerste gezicht een tegenstrijdigheid. Door haar niet weg te redeneren met berekeningen en voorspellingen maar haar juist te verbeelden, worden we geconfronteerd met de vraagstukken van de toekomst. En door haar niet over te laten aan de loop van de tijd, maar door het representeren van alternatieven provoceren we haar onvermijdelijkheid. We zijn het aan ons heden verplicht om onze verbeelding hiervoor te gebruiken. Door de verbeelding bieden we onszelf de vrijheid om te fantaseren en met creativiteit de vraagstukken van de toekomst te benaderen. Niet door een helse voorspelling, maar door de lichtheid en het plezier van het verbeelden. Hoe moeten we anders ervoor zorgen dat zij ooit verandert? We hebben verhalen nodig die over de crises heen een perspectief bieden. Literatuur is hiervoor het ideale medium omdat zij bestaat bij de gratie van de dialoog tussen lezer en verhaal. Literatuur is bij uitstek de kunstvorm die een beroep doet op de verbeelding van de lezer. De lezer wordt actief betrokken om de wereld die wordt opgeroepen mee vorm te geven. Zo heeft iedere lezer die Don Quichote leest een andere Sancho Panza voor ogen. En ziet iedereen die 1984 leest een andere totalitaire wereld voor zich. Het vermogen van literatuur om via de interpretatie van de lezer een eigen verbeeldingswereld te scheppen, zorgt ervoor dat er een ruimte ontstaat die tegelijk uniek en mededeelzaam is. Vanwege deze kracht moet de literatuur worden ingezet om utopische samenlevingen te beschrijven. Niet om dat wat beschreven staat in de praktijk om te zetten, maar om de verbeelding van ons allen aan te wakkeren.

Schrijven is een daad van verzet

Literaire utopieën volgen uit momenten van crisis. Deze crisissen kunnen gelezen worden als momenten waarop de dominante ideologieën niet meer alle antwoorden bieden op de behoeften en verlangens van de mens.
In de vroege 16e eeuw zag de eerste utopie het licht. Thomas More schonk de wereld toen een beschrijving van hoe het er in de meest ideale samenleving aan toe ging. Hij deed dit in een maatschappij die gekenmerkt werd door godsdienstoorlogen, armoede en hongersnood, vroeg kolonialisme en extreme ongelijkheid. More gebruikte in deze tijd de literaire satire om een reactie op de staat van Engeland te geven. De satire moest een spiegel zijn waarin de lezers een vervorming van de werkelijkheid zagen. Niet alleen moesten ze daardoor ontzag krijgen voor de staatsinrichting van de utopieërs, ze moesten ook gaan nadenken over de samenleving waarin ze zelf leefden. Utopia was vanaf zijn conceptie een vorm van literair verzet.

Enkele eeuwen later schrijft Aldous Huxley, te midden van de Vietnam oorlog, de opkomende consumentenmaatschappij, de dekolonisatie en de Koude Oorlog, Island. Ook hij gebruikt de utopische vorm om verzet aan te tekenen. Island is een roman over Pala, een fictief eiland in de buurt van Sri Lanka dat grotendeels ongemoeid is gelaten door de Europese kolonialisten. In navolging van More schetst Huxley een beeld van een ideale samenleving. Een utopische wereld die totaal tegengesteld is aan Brave New World, zijn bekende dystopische roman. Zo wordt de populatie in Brave New World door middel van de drug Soma onder controle gehouden, waar in Island drugs juist worden gebruikt om mystieke ervaringen te beleven. Zelfs Oedipus Rex, een van de meest fatalistische stukken van de Europese cultuur, wordt in Pala herschreven met een gelukkige afloop.

Beide schrijvers gebruiken de utopische vorm om commentaar te leveren op het heden. In hun beschrijving van een utopische samenleving halen ze de common sense onderuit en presenteren ze andere visies op de maatschappij die de verbeelding uitdagen en openen. Ze nemen de verantwoordelijkheid op om deze ontvankelijkheid te creëren. Daarmee houden ze zich ver van enige politiek engagement, maar nemen ze het engagement van de kunsten serieus.

Utopieën zijn lachspiegels

In een tijd waarin ook de verbeelding in crisis is, is het interessant om het voorbeeld van More en Huxley te volgen. Moeten we ons dan bezig houden met de beschrijving van een gelukkige en perfecte samenleving? Levert dat geen uiterst saaie kunstwerken op? Misschien, maar het is in ieder geval compleet het tegengestelde van onze huidige obsessie met het einde van de wereld. We schijnen de toekomst alleen nog maar dystopisch tegemoet te kunnen treden. Utopieën zijn daarentegen als lachspiegels. Ze spiegelen ons bestaan aan een wereld die herkenbaar, maar toch ook vreemd is. Wellicht hoeven we ons niet zozeer bezig te houden met een gelukkige toekomst, maar eerder met het leven in de toekomst. Science fiction is hier een goed voorbeeld van. Zo nemen de verhalen van Isaac Asimov de toekomst als speelterrein om vragen op te roepen rondom robots en ethiek. In zijn verhalen schept Asimov een fictieve toekomst waar relevante vragen voor het heden worden gesteld. Zijn werk roept de vraag op hoe we onszelf kunnen herschrijven en laat daarmee zien dat de beste spiegel de fictieve spiegel is.

De toekomst is fictief

Er zijn natuurlijk wel hedendaagse schrijvers te vinden die dit spanningsveld opzoeken. Michel Houellebecq is zijn hele oeuvre al toekomsthypotheses aan het uittesten, van Elementaire Deeltjes, waar hij de mensheid laat uitsterven ten voordele van een genetisch gemanipuleerd ras, tot aan zijn laatste roman Soumission, waar hij in de toekomst de Franse samenleving laat overgaan in een islamitische staat. In zijn werk wordt het verschil tussen utopie en dystopie opgeheven om een ambigu narratief te vormen en laat hij de lezer zelf beslissen of dit positief of negatief is. Want misschien vinden we het in een samenleving zonder idealisme wel voordelig om mensen aan de knoppen te hebben die precies weten hoe ze hun leven willen leiden. De satirische science fiction parabels van Kurt Vonnegut worden gekarakteriseerd door speculaties over hoe de wereld zou kunnen zijn. Hij stelt fundamentele vragen over de vrije wil, de (on)vermijdelijkheid van oorlog en het doel van de menselijke geschiedenis. Ook zijn werken worden gekenmerkt door utopische en dystopische elementen; zo vertelt Galapagos het verhaal van een terug evoluerende mensensoort, die eenzaam op een eilandengroep uiteindelijk tot zeehonden verwordt. In ons taalgebied kunnen De Keisnijders van Pieter de Buysser, Zwerm van Peter Verhelst en Efter van Hanna Bervoets gelden als voorbeelden van utopische literatuur. Zij bieden de lezer uitdagende perspectieven uit de hedendaagse impasse.

Dit zijn echter de uitzonderingen in een tijd van toekomstloze verhalen. Het wordt tijd om daar verandering in te brengen. Tijd om onze verbeelding open te breken en perspectieven te bieden in een uitzichtloze tijd. Want het is juist op deze manier dat een verhaal de toekomst vorm kan geven. Niet door er daadwerkelijk een blauwdruk voor te zijn, maar door er uitdagend tegenaan te schoppen.

--

Pim Cornelussen (1989) studeerde theaterregie aan het RITS en is momenteel bezig aan zijn master Wijsbegeerte in Gent. Hij schrijft proza, poëzie en theaterteksten. Daarnaast is hij hoofdredacteur van het Vlaamse literaire tijdschrift Kluger Hans.

Mail

XF&M zijn een illustratie duo uit Groningen. Vanuit hun studio/huis werken zij samen aan hun illustraties, laag voor laag, met pen en papier, wat potlood, verf, krijt, inkt, stiften…en misschien nog wat spuitbus…

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven

Steun de makers van de toekomst

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe makers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een scherpe en eigenzinnige stem kunnen ontwikkelen als zij niet worden verleid tot clickbait en sensatie: die vrijheid vormt de basis voor originele verbeelding en nieuwe verhalen.

Steun ons

  • Jochum VeenstraHoofdredacteur
  • Mark de BoorderUitgever
het laatste
Automatische concepten 55

Mijn vader en ik, mijlenver uiteen

Hoe blijf je strijdvaardig als misstanden generatie na generatie niet worden opgelost? Marthe van Bronkhorst reflecteert op de relatie met haar vader en hoe ze verschillend met onrecht omgaan. Lees meer

Illustratie van twee bomen. De bomen zijn wit en kaal, en je ziet hun wortels en takken voor een achtergrond van een groene en paarse gradiënt.

Van bladeren tot wortels: liefhebben zonder te verliezen

Hoeveel van jezelf lever je, dan wel niet onbewust, in om samen te kunnen zijn met een geliefde? Stefanie Gordin onderzocht wat Rainer Maria Rilke, Herman Hesse en bell hooks hebben geschreven over deze dynamiek. Ze probeert een antwoord te vinden op de vraag: Wat ging er mis in haar vorige relatie, waar ze juist zo duidelijk hadden afgesproken elkaar niet te verstikken? Lees meer

Over het lijk van Picasso

Over het lijk van Picasso

Ferenz Jacobs onderzoekt, vijftig jaar na het overlijden van Picasso, hoe groot de prijskloof tussen commerciële kunst van mannen en vrouwen nog is. Lees meer

'Ik dacht dat je met je vriend ging'

'Ik dacht dat je met je vriend ging'

Een koetjes-en-kalfjesgesprek tussen Eva en een collega in de trein wordt ongemakkelijk wanneer hij ongefundeerde aannames doet over haar privéleven. Lees meer

Illustratie van een vrouw die een deur opent en daarachter een wereld van verschillende kleuren ziet

Rust Roest

Met dit verhaal waarin surrealisme en de werkelijkheid op een poëtische manier in elkaar overlopen, won Chris Kok de Debutantenschrijfwedstrijd van Editio. Lees meer

een persoon die naar hun eigen vervormde gezicht staart in de weerspiegeling van een telefoon

AI-angst

Wanneer Aisha in het bibliotheekcafé ineens met een human robot hybrid wordt geconfronteerd die rechtstreeks uit the Uncanny Valley schijnt te komen, lijkt het toppunt van haar industrialisatieverwarring bereikt. Lees meer

Kamer aan zee

Kamer aan zee

Twee mensen ontmoeten elkaar: de een werkt in een hotel en de ander wordt niet vaak tegengesproken. Wat volgt zijn een strandopgang, cocktails en een gedeelde sigaret. Lees meer

Baas in eigen brein

Baas in eigen brein

Marthe van Bronkhorst loopt in haar werk als psycholoog tegen een dilemma aan - is medicatie wel echt altijd de oplossing voor psychische problemen? Lees meer

Met welke zin begin ik de laatste zinnen?

Met welke zin begin ik de laatste zinnen?

Vivian Mac Gillavry schreef een reeks korte verhalen over de vragen waarmee we achterblijven vlak na de dood van een dierbare, van 'Wanneer besloot hij dat hij gecremeerd wilde worden?' tot 'Welke schoenen zijn gepast voor de uitvaart?'. Lees meer

Een versie van mezelf die ik liever niet wil leren kennen

Een versie van mezelf die ik liever niet wil leren kennen

Eva slaapt de laatste tijd slecht. De nachtelijke hersenspinsels die ze compulsief noteert 'rieken een beetje naar waanzin'. Lees meer

De tastbare droom van Escher

De tastbare droom van Escher

Ferenz Jacobs schreef over Espai XC, het Escher-achtige huis van kunstenaar Xavier Corberó: fotogeniek, maar ook verwarrend. Lees meer

Verliefde klimaatvluchtelingen

Verliefde klimaatvluchtelingen

Het is midden november en 17 graden. Twee geliefden kuieren het strand af en aanschouwen de vreemde schoonheid van het industriële landschap. Waar zullen ze gaan wonen als het water komt? Lees meer

Mijn buurjongen 1

Mijn buurjongen

"In hun vriendschap waren ze onaantastbaar, als een groep soldaten voor een veldslag." Een kwetsbaar kort verhaal van Lars Meijer waarin tractors worden opgegeten, kleedkamers vol stoom hangen en geheimen worden ontdekt. Lees meer

Welkom in het circus van de dood

Het circus met één wild dier

Marthe van Bronkhorst verbaast zich tijdens een circusact die verkeerd afloopt over hoe laconiek het publiek reageert: "We hadden met zijn allen bij de galg kunnen staan, een standrechtelijke executie, een heksenverbranding – de popcorn was rondgegaan." Lees meer

Een ongelukje in Niemandsland 3

Een ongelukje in Niemandsland

Hoe weet je of dat wat je kiest het juiste is? Een kort verhaal van Stefanie Gordin over liefde, zwangerschap en autonomie. Lees meer

De slag om Lützerath: beeldvorming over solidariteit en geweld

De slag om Lützerath: beeldvorming over solidariteit en geweld

Er is jarenlang gestreden, maar onlangs werd bruinkooldorp Lützerath hardhandig door de Duitse politie ontruimd. Een gesprek over representatie, politiegeweld en de kernboodschap van ‘Lützi Lebt'. Lees meer

Onthouden dat ik het even moet vergeten 1

Onthouden dat ik het even moet vergeten

Heeft iedereen zo'n fabelachtig goed geheugen voor schijnbaar onbenullige details, of ligt het aan Eva? Lees meer

Stuur je pitch in voor Hard//hoofd Magazine #3! 2

Stuur je pitch in voor Hard//hoofd Magazine #3!

Stuur uiterlijk 28 februari je pitch in voor de derde editie van Hard//hoofd Magazine, met als thema: ‘Aaah!’. Lees meer

 1

Onze gratis, tweede masterclass illustratie

Kom op 17 februari vanaf 18:30 gratis naar 'Voorbij Het Zwarte Gat', een avond voor beginnende illustratoren over ondernemerschap, werken met opdrachtgevers en hedendaagse beeldcultuur. Lees meer

Vriendschapsverdriet

Vriendschapsverdriet

Marthe van Bronkhorst worstelt met de abrupte beëindiging van een vriendschap. Lees meer

Steun de makers van de toekomst. Sluit je aan bij Hard//hoofd!

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe kunstenaars en schrijvers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Wij zijn al meer dan twaalf jaar bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Onze kunstverzamelaars maken dit mogelijk. Sluit je nu aan en ontvang jaarlijks gesigneerde kunstwerken van veelbelovende kunstenaars én je eigen Hard//hoofd-tasje. Veel verzamelplezier!

Steun en verzamel