Asset 14

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu

Outsider art is in zwang bij musea die pleiten voor diversiteit. Amber Bloos vraagt zich af of de term nu echt bijdraagt aan de erkenning van de kunstwerken van gemarginaliseerde mensen. Een pleidooi voor het losknippen van een schurend label. Met prachtige beelden gemaakt door Ambers vader, Jochum J. Beetsma Riegstra.

Nog voordat ik van de term outsider art had gehoord, werd ik erdoor omringd. Mijn manisch-depressieve vader tekent veel. Hij zet zijn concertbezoeken en andere ervaringen om naar priegelige lijntjes Oost-Indische inkt, ingekleurd met aquarel en soms voorzien van liedteksten. In de verkoop van zijn werk is mijn vader niet per se geïnteresseerd, hij kan de drang om te tekenen simpelweg niet onderdrukken.

Outsider art is een breed begrip, vaak omschreven als kunst gemaakt door psychiatrische patiënten of mensen die op een andere manier buiten de samenleving vallen. Outsider art is geliefd vanwege het spontane en originele karakter en niet in de laatste plaats omdat het zich niets aantrekt van conventies in de kunstwereld.

Toch heeft de kunstwereld outsider art omarmt. Veilinghuis Sotheby’s verkoopt het genre aan verzamelaars. Sinds 2016 is het Outsider Art Museum in de Amsterdamse Hermitage gevestigd. Nu verandert Het Outsider Art Museum van naam en gaat samen met het Dolhuys in Haarlem verder als Het Museum van de Geest. Het lijkt er niet op dat de fuserende musea met hun nieuwe naam geheel afstand doen van de term outsider art, maar opvallend vind ik het wel.

Inclusief outsider art

De term outsider art ontstond in de jaren zeventig van de vorige eeuw als vertaling van het Franse art brut. Halverwege de twintigste eeuw zochten modernistische kunstenaars naar inspiratie buiten de academie. Ze raakten geïnteresseerd in de ‘authentieke’ creaties van kinderen, ‘inheemse stammen’ en psychiatrische patiënten. Kunstenaar Jean Dubuffet was een van de grootste verzamelaars en voorvechters van art brut. Hij vond de kunst superieur aan dat van professionele kunstenaars, omdat het onaangetast zou zijn door de cultuur die vreselijke dingen kon voortbrengen, zoals de Tweede Wereldoorlog net bewezen had.

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu 2

Met de Engelse adaptatie veranderde de kunstcategorie even later van een term die vooral naar de aard van de kunst verwees (puur of rauw), naar een term die de plaats van de kunst aanduidde: outside. Die plaatsaanduiding sneed outsiderkunst letterlijk af van de kunstwereld. Outsider kunstenaars moesten vanaf nu worden ‘ontdekt’ door gatekeepers zoals curatoren en verzamelaars, en mochten zelf vooral geen interesse tonen in de waardering van hun werk. Zo stuitten verzamelaars Max en Korine Ammann op reis in Finland op mensen die in afzondering leefden en een wereld om zich heen creëerden door hout te bewerken en te tekenen. In de collectie Ammann vind je onder andere de fotocollages met krullerige getekende lijsten van Ilmari Salminen en de houten vogels van Jorma Pihl.

De categorie outsider art reduceert kunstenaars tot hun anders-zijn

vandaag worden outsider kunstenaars geacht om buiten te blijven, dat is deel van hun werk. De categorie outsider art reduceert kunstenaars tot hun anders-zijn. Het deel ‘outsider’ in outsider art is problematisch, omdat het een tegenstelling vooronderstelt. Niets wordt specifiek ‘insider art’ genoemd, tenzij je het hebt over outsider art. Insider is de norm. Inside vind je academisch geschoolde kunstenaars die zich verhouden tot de westerse kunstgeschiedenis en -tradities, die besproken en geduid worden door kunstcritici en opgenomen in tentoonstellingen.

Musea als spiegels voor de samenleving

In de uiteenlopende beschrijvingen van outsider kunstenaars herken ik mijn vader. Hij verzamelt alles. Naast zijn eigen werk biedt zijn huis ruimte aan een heel uiteenlopende collectie, van miniatuurschaakspellen tot fruitstickers. Misschien voel ik me daarom altijd zo thuis in musea en kies ik tijdens mijn bachelor de richting Museumstudies. Ik leer dat het museum in de loop van de twintigste eeuw verandert van een soort tempel met weinig informatiebordjes bij de objecten – want die moeten voor zichzelf spreken – naar een forum: een plek waar verschillende stemmen en perspectieven worden gepresenteerd, met aandacht voor processen van inclusie en exclusie, het doorbreken van stigma’s en het vertellen van ‘andere’ verhalen.

Doordat museum professionals kiezen welke objecten en verhalen ze tonen, oefenen ze macht uit in de samenleving. Ze behouden en verspreiden niet alleen culturele waarden, ze bezitten ook het vermogen om de canon mede te bepalen. De verantwoordelijkheid die dit met zich meebrengt, erkennen musea meer en meer. Het ICOM, het overkoepelende orgaan voor musea wereldwijd, stelt voor die verantwoordelijkheid op te nemen in de nieuwe museumdefinitie.

Hoewel musea de wens hebben democratisch te zijn en openheid rondom taboethema’s te bevorderen, zie ik tegen het eind van mijn bacheloropleiding dat musea in Nederland nog steeds elitaire instituties zijn, die eenzijdige verhalen vertellen. Kijk naar de blockbuster tentoonstellingen Mark Rothko in het Gemeente Museum Den Haag, Late Rembrandt in het Rijksmuseum en Jheronimus Bosch, Visioenen van een genie in het Noord-Brabants Museum. Ze bevestigen vooral de dominante westerse kunstgeschiedenis en -canon en bieden weinig plek voor nieuwe en alternatieve perspectieven. Grote namen, dure topstukken: ‘Kijk, wat we hebben binnen gehaald!’

Tijd om het label los te knippen

Ik ben niet de enige die toe is aan een ander geluid, ontdek ik als ik twee maanden onderzoek doe bij Museum Dr. Guislain, gevestigd in een van de eerste psychiatrische ziekenhuizen van België dat gedeeltelijk nog in gebruik is. Het museum presenteert de geschiedenis van de psychiatrie met een vaste collectie historisch materiaal en kunst, en tijdelijke tentoonstellingen over thema's gerelateerd aan geestelijke gezondheid. Een museum dat moeilijk te labelen is, juist omdat het labels blootlegt. Het streeft naar meer inclusiviteit en beseft dat het tonen van outsider art daaraan kan bijdragen, maar alleen als dat gebeurt zonder het buitensluitende label.

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu 1

Dat het label outsider art onhoudbaar is, blijkt uit de kunstpraktijk waarin insider-kunstenaars outsider-karakteristieken hebben, en vice versa. Een bekend voorbeeld van kunst die binnen de outsider art omschrijving past en toch is opgenomen in de mainstream kunstwereld, is de kleurrijke stippen-kunst die Yayoi Kusama maakt vanuit de inrichting waarin ze zich vrijwillig liet opnemen. Andersom staat Willem van Genk met zijn enorme stadsgezichten en stations vol detail, tekst en collage, bekend als Nederlands grootste outsider kunstenaar. Dit terwijl Van Genk studeerde aan de Haagse Academie voor Beeldende Kunsten, onderdeel was van de prestigieuze tentoonstelling Nieuwe Realisten en werd vergeleken met de Italiaanse kunstenaar en neoclassist Piranesi.

Nu begint het label te schuren en te irriteren

Het verhaal over de geschiedenis van outsider art kan, op de juiste manier verteld, een verhaal zijn dat vragen stelt over identiteit, objectiviteit en privilege, maar wat mij betreft eindigt het gebruik van de term hier. Het label outsider art heeft zijn werk gedaan en gezorgd voor het erkennen van de creaties van gemarginaliseerden, zoals mensen met een psychiatrische aandoening, als kunst. Nu begint het label te schuren en te irriteren. Het zegt: ‘Ja, wat deze persoon die niet aan de maatschappelijk norm voldoet maakt is kunst, maar het blijft anders, apart.’ De hoogste tijd dus, om het label los te knippen.

Voor musea die streven naar inclusiviteit: neem werken van kunstenaars die opereren in de marge op in verschillende tentoonstellingen. Geef hen zeggenschap. Waardeer de werken om hun inhoud, schoonheid en dat wat ze los maken. Benoem bij het werk de details die ertoe doen, reduceer de kunstenaars niet tot een aspect uit hun biografie. Erken ze als volwaardige kunstenaars en daarmee als volwaardige mensen.

Naar aanleiding van de psychose die haar vader in Istanbul kreeg, startte Amber en haar broer het langlopende onderzoek ‘Universum van de Waanzin’. Op 25 oktober kun je in het kader hiervan de documentaire ‘Naar Istanbul’ beluisteren op NTR Radio 1. Vanaf 26 oktober speelt de voorstelling ‘Istanbul, bericht van de andere kant’, in theater Frascati / door het hele land.

Headerfoto & foto 1: kunstwerken van Jochum J. Beetsma Riegstra
Foto 2: Museum Dr. Guislain door Jochum J. Beetsma Riegstra


Mail

Amber Bloos werkt als artistiek coördinator en creatief producent bij Stichting Nieuwe Helden. Vorig jaar schreef ze haar scriptie voor de master Art, Culture en Society (EUR) bij en over Museum Dr. Guislain en studeerde hiermee cum laude af. Ze maakte samen met haar broer Michaël Bloos, radiomaker Wederik De Backer en muzikant Marc Alberto de radiodocumentaire Naar Istanbul (onderdeel van het Universum van de Waanzin).

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven

Steun de makers van de toekomst

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe makers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een scherpe en eigenzinnige stem kunnen ontwikkelen als zij niet worden verleid tot clickbait en sensatie: die vrijheid vormt de basis voor originele verbeelding en nieuwe verhalen.

Steun ons

  • Jochum VeenstraHoofdredacteur
  • Mark de BoorderUitgever
Lees meer
het laatste
Automatische concepten 55

Mijn vader en ik, mijlenver uiteen

Hoe blijf je strijdvaardig als misstanden generatie na generatie niet worden opgelost? Marthe van Bronkhorst reflecteert op de relatie met haar vader en hoe ze verschillend met onrecht omgaan. Lees meer

Illustratie van twee bomen. De bomen zijn wit en kaal, en je ziet hun wortels en takken voor een achtergrond van een groene en paarse gradiënt.

Van bladeren tot wortels: liefhebben zonder te verliezen

Hoeveel van jezelf lever je, dan wel niet onbewust, in om samen te kunnen zijn met een geliefde? Stefanie Gordin onderzocht wat Rainer Maria Rilke, Herman Hesse en bell hooks hebben geschreven over deze dynamiek. Ze probeert een antwoord te vinden op de vraag: Wat ging er mis in haar vorige relatie, waar ze juist zo duidelijk hadden afgesproken elkaar niet te verstikken? Lees meer

Over het lijk van Picasso

Over het lijk van Picasso

Ferenz Jacobs onderzoekt, vijftig jaar na het overlijden van Picasso, hoe groot de prijskloof tussen commerciële kunst van mannen en vrouwen nog is. Lees meer

'Ik dacht dat je met je vriend ging'

'Ik dacht dat je met je vriend ging'

Een koetjes-en-kalfjesgesprek tussen Eva en een collega in de trein wordt ongemakkelijk wanneer hij ongefundeerde aannames doet over haar privéleven. Lees meer

Illustratie van een vrouw die een deur opent en daarachter een wereld van verschillende kleuren ziet

Rust Roest

Met dit verhaal waarin surrealisme en de werkelijkheid op een poëtische manier in elkaar overlopen, won Chris Kok de Debutantenschrijfwedstrijd van Editio. Lees meer

een persoon die naar hun eigen vervormde gezicht staart in de weerspiegeling van een telefoon

AI-angst

Wanneer Aisha in het bibliotheekcafé ineens met een human robot hybrid wordt geconfronteerd die rechtstreeks uit the Uncanny Valley schijnt te komen, lijkt het toppunt van haar industrialisatieverwarring bereikt. Lees meer

Kamer aan zee

Kamer aan zee

Twee mensen ontmoeten elkaar: de een werkt in een hotel en de ander wordt niet vaak tegengesproken. Wat volgt zijn een strandopgang, cocktails en een gedeelde sigaret. Lees meer

Baas in eigen brein

Baas in eigen brein

Marthe van Bronkhorst loopt in haar werk als psycholoog tegen een dilemma aan - is medicatie wel echt altijd de oplossing voor psychische problemen? Lees meer

Met welke zin begin ik de laatste zinnen?

Met welke zin begin ik de laatste zinnen?

Vivian Mac Gillavry schreef een reeks korte verhalen over de vragen waarmee we achterblijven vlak na de dood van een dierbare, van 'Wanneer besloot hij dat hij gecremeerd wilde worden?' tot 'Welke schoenen zijn gepast voor de uitvaart?'. Lees meer

Een versie van mezelf die ik liever niet wil leren kennen

Een versie van mezelf die ik liever niet wil leren kennen

Eva slaapt de laatste tijd slecht. De nachtelijke hersenspinsels die ze compulsief noteert 'rieken een beetje naar waanzin'. Lees meer

De tastbare droom van Escher

De tastbare droom van Escher

Ferenz Jacobs schreef over Espai XC, het Escher-achtige huis van kunstenaar Xavier Corberó: fotogeniek, maar ook verwarrend. Lees meer

Verliefde klimaatvluchtelingen

Verliefde klimaatvluchtelingen

Het is midden november en 17 graden. Twee geliefden kuieren het strand af en aanschouwen de vreemde schoonheid van het industriële landschap. Waar zullen ze gaan wonen als het water komt? Lees meer

Mijn buurjongen 1

Mijn buurjongen

"In hun vriendschap waren ze onaantastbaar, als een groep soldaten voor een veldslag." Een kwetsbaar kort verhaal van Lars Meijer waarin tractors worden opgegeten, kleedkamers vol stoom hangen en geheimen worden ontdekt. Lees meer

Welkom in het circus van de dood

Het circus met één wild dier

Marthe van Bronkhorst verbaast zich tijdens een circusact die verkeerd afloopt over hoe laconiek het publiek reageert: "We hadden met zijn allen bij de galg kunnen staan, een standrechtelijke executie, een heksenverbranding – de popcorn was rondgegaan." Lees meer

Een ongelukje in Niemandsland 3

Een ongelukje in Niemandsland

Hoe weet je of dat wat je kiest het juiste is? Een kort verhaal van Stefanie Gordin over liefde, zwangerschap en autonomie. Lees meer

De slag om Lützerath: beeldvorming over solidariteit en geweld

De slag om Lützerath: beeldvorming over solidariteit en geweld

Er is jarenlang gestreden, maar onlangs werd bruinkooldorp Lützerath hardhandig door de Duitse politie ontruimd. Een gesprek over representatie, politiegeweld en de kernboodschap van ‘Lützi Lebt'. Lees meer

Onthouden dat ik het even moet vergeten 1

Onthouden dat ik het even moet vergeten

Heeft iedereen zo'n fabelachtig goed geheugen voor schijnbaar onbenullige details, of ligt het aan Eva? Lees meer

Stuur je pitch in voor Hard//hoofd Magazine #3! 2

Stuur je pitch in voor Hard//hoofd Magazine #3!

Stuur uiterlijk 28 februari je pitch in voor de derde editie van Hard//hoofd Magazine, met als thema: ‘Aaah!’. Lees meer

 1

Onze gratis, tweede masterclass illustratie

Kom op 17 februari vanaf 18:30 gratis naar 'Voorbij Het Zwarte Gat', een avond voor beginnende illustratoren over ondernemerschap, werken met opdrachtgevers en hedendaagse beeldcultuur. Lees meer

Vriendschapsverdriet

Vriendschapsverdriet

Marthe van Bronkhorst worstelt met de abrupte beëindiging van een vriendschap. Lees meer

Steun de makers van de toekomst. Sluit je aan bij Hard//hoofd!

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe kunstenaars en schrijvers. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Wij zijn al meer dan twaalf jaar bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Onze kunstverzamelaars maken dit mogelijk. Sluit je nu aan en ontvang jaarlijks gesigneerde kunstwerken van veelbelovende kunstenaars én je eigen Hard//hoofd-tasje. Veel verzamelplezier!

Steun en verzamel