Asset 14

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu

Outsider art is in zwang bij musea die pleiten voor diversiteit. Amber Bloos vraagt zich af of de term nu echt bijdraagt aan de erkenning van de kunstwerken van gemarginaliseerde mensen. Een pleidooi voor het losknippen van een schurend label. Met prachtige beelden gemaakt door Ambers vader, Jochum J. Beetsma Riegstra.

Nog voordat ik van de term outsider art had gehoord, werd ik erdoor omringd. Mijn manisch-depressieve vader tekent veel. Hij zet zijn concertbezoeken en andere ervaringen om naar priegelige lijntjes Oost-Indische inkt, ingekleurd met aquarel en soms voorzien van liedteksten. In de verkoop van zijn werk is mijn vader niet per se geïnteresseerd, hij kan de drang om te tekenen simpelweg niet onderdrukken.

Outsider art is een breed begrip, vaak omschreven als kunst gemaakt door psychiatrische patiënten of mensen die op een andere manier buiten de samenleving vallen. Outsider art is geliefd vanwege het spontane en originele karakter en niet in de laatste plaats omdat het zich niets aantrekt van conventies in de kunstwereld.

Toch heeft de kunstwereld outsider art omarmt. Veilinghuis Sotheby’s verkoopt het genre aan verzamelaars. Sinds 2016 is het Outsider Art Museum in de Amsterdamse Hermitage gevestigd. Nu verandert Het Outsider Art Museum van naam en gaat samen met het Dolhuys in Haarlem verder als Het Museum van de Geest. Het lijkt er niet op dat de fuserende musea met hun nieuwe naam geheel afstand doen van de term outsider art, maar opvallend vind ik het wel.

Inclusief outsider art

De term outsider art ontstond in de jaren zeventig van de vorige eeuw als vertaling van het Franse art brut. Halverwege de twintigste eeuw zochten modernistische kunstenaars naar inspiratie buiten de academie. Ze raakten geïnteresseerd in de ‘authentieke’ creaties van kinderen, ‘inheemse stammen’ en psychiatrische patiënten. Kunstenaar Jean Dubuffet was een van de grootste verzamelaars en voorvechters van art brut. Hij vond de kunst superieur aan dat van professionele kunstenaars, omdat het onaangetast zou zijn door de cultuur die vreselijke dingen kon voortbrengen, zoals de Tweede Wereldoorlog net bewezen had.

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu 2

Met de Engelse adaptatie veranderde de kunstcategorie even later van een term die vooral naar de aard van de kunst verwees (puur of rauw), naar een term die de plaats van de kunst aanduidde: outside. Die plaatsaanduiding sneed outsiderkunst letterlijk af van de kunstwereld. Outsider kunstenaars moesten vanaf nu worden ‘ontdekt’ door gatekeepers zoals curatoren en verzamelaars, en mochten zelf vooral geen interesse tonen in de waardering van hun werk. Zo stuitten verzamelaars Max en Korine Ammann op reis in Finland op mensen die in afzondering leefden en een wereld om zich heen creëerden door hout te bewerken en te tekenen. In de collectie Ammann vind je onder andere de fotocollages met krullerige getekende lijsten van Ilmari Salminen en de houten vogels van Jorma Pihl.

De categorie outsider art reduceert kunstenaars tot hun anders-zijn

vandaag worden outsider kunstenaars geacht om buiten te blijven, dat is deel van hun werk. De categorie outsider art reduceert kunstenaars tot hun anders-zijn. Het deel ‘outsider’ in outsider art is problematisch, omdat het een tegenstelling vooronderstelt. Niets wordt specifiek ‘insider art’ genoemd, tenzij je het hebt over outsider art. Insider is de norm. Inside vind je academisch geschoolde kunstenaars die zich verhouden tot de westerse kunstgeschiedenis en -tradities, die besproken en geduid worden door kunstcritici en opgenomen in tentoonstellingen.

Musea als spiegels voor de samenleving

In de uiteenlopende beschrijvingen van outsider kunstenaars herken ik mijn vader. Hij verzamelt alles. Naast zijn eigen werk biedt zijn huis ruimte aan een heel uiteenlopende collectie, van miniatuurschaakspellen tot fruitstickers. Misschien voel ik me daarom altijd zo thuis in musea en kies ik tijdens mijn bachelor de richting Museumstudies. Ik leer dat het museum in de loop van de twintigste eeuw verandert van een soort tempel met weinig informatiebordjes bij de objecten – want die moeten voor zichzelf spreken – naar een forum: een plek waar verschillende stemmen en perspectieven worden gepresenteerd, met aandacht voor processen van inclusie en exclusie, het doorbreken van stigma’s en het vertellen van ‘andere’ verhalen.

Doordat museum professionals kiezen welke objecten en verhalen ze tonen, oefenen ze macht uit in de samenleving. Ze behouden en verspreiden niet alleen culturele waarden, ze bezitten ook het vermogen om de canon mede te bepalen. De verantwoordelijkheid die dit met zich meebrengt, erkennen musea meer en meer. Het ICOM, het overkoepelende orgaan voor musea wereldwijd, stelt voor die verantwoordelijkheid op te nemen in de nieuwe museumdefinitie.

Hoewel musea de wens hebben democratisch te zijn en openheid rondom taboethema’s te bevorderen, zie ik tegen het eind van mijn bacheloropleiding dat musea in Nederland nog steeds elitaire instituties zijn, die eenzijdige verhalen vertellen. Kijk naar de blockbuster tentoonstellingen Mark Rothko in het Gemeente Museum Den Haag, Late Rembrandt in het Rijksmuseum en Jheronimus Bosch, Visioenen van een genie in het Noord-Brabants Museum. Ze bevestigen vooral de dominante westerse kunstgeschiedenis en -canon en bieden weinig plek voor nieuwe en alternatieve perspectieven. Grote namen, dure topstukken: ‘Kijk, wat we hebben binnen gehaald!’

Tijd om het label los te knippen

Ik ben niet de enige die toe is aan een ander geluid, ontdek ik als ik twee maanden onderzoek doe bij Museum Dr. Guislain, gevestigd in een van de eerste psychiatrische ziekenhuizen van België dat gedeeltelijk nog in gebruik is. Het museum presenteert de geschiedenis van de psychiatrie met een vaste collectie historisch materiaal en kunst, en tijdelijke tentoonstellingen over thema's gerelateerd aan geestelijke gezondheid. Een museum dat moeilijk te labelen is, juist omdat het labels blootlegt. Het streeft naar meer inclusiviteit en beseft dat het tonen van outsider art daaraan kan bijdragen, maar alleen als dat gebeurt zonder het buitensluitende label.

Waarom de term outsider art niet thuishoort in de inclusieve musea van nu 1

Dat het label outsider art onhoudbaar is, blijkt uit de kunstpraktijk waarin insider-kunstenaars outsider-karakteristieken hebben, en vice versa. Een bekend voorbeeld van kunst die binnen de outsider art omschrijving past en toch is opgenomen in de mainstream kunstwereld, is de kleurrijke stippen-kunst die Yayoi Kusama maakt vanuit de inrichting waarin ze zich vrijwillig liet opnemen. Andersom staat Willem van Genk met zijn enorme stadsgezichten en stations vol detail, tekst en collage, bekend als Nederlands grootste outsider kunstenaar. Dit terwijl Van Genk studeerde aan de Haagse Academie voor Beeldende Kunsten, onderdeel was van de prestigieuze tentoonstelling Nieuwe Realisten en werd vergeleken met de Italiaanse kunstenaar en neoclassist Piranesi.

Nu begint het label te schuren en te irriteren

Het verhaal over de geschiedenis van outsider art kan, op de juiste manier verteld, een verhaal zijn dat vragen stelt over identiteit, objectiviteit en privilege, maar wat mij betreft eindigt het gebruik van de term hier. Het label outsider art heeft zijn werk gedaan en gezorgd voor het erkennen van de creaties van gemarginaliseerden, zoals mensen met een psychiatrische aandoening, als kunst. Nu begint het label te schuren en te irriteren. Het zegt: ‘Ja, wat deze persoon die niet aan de maatschappelijk norm voldoet maakt is kunst, maar het blijft anders, apart.’ De hoogste tijd dus, om het label los te knippen.

Voor musea die streven naar inclusiviteit: neem werken van kunstenaars die opereren in de marge op in verschillende tentoonstellingen. Geef hen zeggenschap. Waardeer de werken om hun inhoud, schoonheid en dat wat ze los maken. Benoem bij het werk de details die ertoe doen, reduceer de kunstenaars niet tot een aspect uit hun biografie. Erken ze als volwaardige kunstenaars en daarmee als volwaardige mensen.

Naar aanleiding van de psychose die haar vader in Istanbul kreeg, startte Amber en haar broer het langlopende onderzoek ‘Universum van de Waanzin’. Op 25 oktober kun je in het kader hiervan de documentaire ‘Naar Istanbul’ beluisteren op NTR Radio 1. Vanaf 26 oktober speelt de voorstelling ‘Istanbul, bericht van de andere kant’, in theater Frascati / door het hele land.

Headerfoto & foto 1: kunstwerken van Jochum J. Beetsma Riegstra
Foto 2: Museum Dr. Guislain door Jochum J. Beetsma Riegstra


Mail

Amber Bloos werkt als artistiek coördinator en creatief producent bij Stichting Nieuwe Helden. Vorig jaar schreef ze haar scriptie voor de master Art, Culture en Society (EUR) bij en over Museum Dr. Guislain en studeerde hiermee cum laude af. Ze maakte samen met haar broer Michaël Bloos, radiomaker Wederik De Backer en muzikant Marc Alberto de radiodocumentaire Naar Istanbul (onderdeel van het Universum van de Waanzin).

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Ik was elf

Ik was elf

In dit verhaal onderzoekt Jochum Veenstra waar de grens tussen fictie en werkelijkheid ligt voor kinderen. En tot welk punt kan je als ouder je zoon beschermen? Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem 1

Kun je liefde delen?

Marthe van Bronkhorst onderzoekt polyamorie: 'Als ik mijn hart versplinterd heb, kan ik het dan minder hard breken?' Lees meer

Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Zaat sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay licht hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Een ode aan de pornofilm 2

Een ode aan de pornofilm: Het Porn Film Festival Amsterdam

Porno is meer dan wat Pornhub en andere grote platforms ons voorschotelen. Het Porn Film Festival Amsterdam laat deze donderdag tot en met zondag zien, dat porno kwetsbaarder, artistieker en vrijer is dan velen verwachten. Emma Zuiderveen spreekt met organisatoren Erik ter Veld en Franka Bauwens. Lees meer

De macht van het lookje

De macht van het lookje

Columnist Loïs Blank analyseert de stijlkeuzes van Zuckerberg, en Ivanka en Donald Trump. Wat proberen ze met hun kleding te zeggen, en wat hangt er van hun kledingkeuzes af? Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

 1

De zee

Mariska Kleinhoonte van Os schrijft met groot mededogen en rauwe eerlijkheid over degenen die tussen de mazen van het net en de mazen van de wet vallen, in de verhalenbundel 'Tussen de mazen' die op 14 februari verschijnt. Op onze site lees je alvast een voorpublicatie. Lees meer

De rattenkoning

De rattenkoning

Een schoolreis naar Praag klinkt als een feestelijke afsluiting van de middelbare school: slapeloze busritten, sigaretten in de schaduw van kasteelparken en stiekeme plannen om absint te drinken in hotelkamers. Maar in dit verhaal van Nick De Weerdt eindigt de reis voor een onafscheidelijke vriendinnengroep met een onverwachte confrontatie: de rattenkoning. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

When life gives you hepatitis A-bessen, kruipt Marthe van Bronkhorst in de pen om het toch nog eens over de voedselindustrie te hebben. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024) 1

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024)

De gemiddelde Nederlander koopt vaak kleding, en heeft er vaak ook nog geen overzicht over. Columnist Loïs Blank houdt haar eigen koopgedrag elk jaar weer bij. Lees meer

Even zweven de levende wezens

Even zweven de levende wezens

Voor Hard//hoofd dicht Pim te Bokkel over de verschillende facetten van water: de kalmte en geborgenheid ervan, of juist de dreigende weidsheid. Dit is een voorpublicatie uit de bundel 'Even zweven de levende wezens' die op 16 januari bij uitgeverij Wereldbibliotheek verschijnt. Lees meer

Een echte vis

Een echte vis

In dit verhaal van Maartje Franken dreigt er meer dan alleen een storm. Kinderen gaan op zomervakantie in de regen, ontdekken een verzonken stad en proberen te documenteren zoals Bear Grylls. Lees meer

:Oproep: Hard//hoofd Biechtlijn

Oproep: bel de Hard//hoofd Biechtlijn

Op zoek naar een luisterend oor? Bel de Hard//hoofd Biechtlijn op 06 16 85 74 57 en word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier om de collectieve audiobiecht te beluisteren. Lees meer

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Misschien heb jij hem nu wel aan: de kersttrui. Een onschuldig grapje of een kledingstuk dat perfect toelicht wat er mis is met de kledingindustrie? Lees meer

Lichamen en monden

Lichamen en monden

Hoelang blijf je toekijken? Wanneer dondert alles in elkaar? Waar zit de zwakke plek van passiviteit? Pieter van de Walle neemt je in dit kortverhaal mee als apathische visverzorger in een Berlijns aquarium. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine! 1

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Welk verlangen kenmerkt jouw leven en waar snak jij naar? Stuur voor 16 februari 2025 je pitch in en voed ons met jouw ideeën over (beeld)verhalen, essays, poëzie en kunstkritiek voor het magazine ‘Honger’. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Illustreer jij de volgende cover van het Hard//hoofd Magazine?

Voor ‘Honger’, het najaarsnummer van 2025 van Hard//hoofd, zijn we op zoek naar illustrator die de cover van ons magazine wil maken. Lees meer

Lieve groetjes van Venus

Lieve groetjes van Venus

Lieke van den Belt vertelt in deze column over haar relatie met en tot Venus. Kijken ze elkaar aan? En zien ze de ander dan ook? Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer