Tessel ten Zweege werd slachtoffer van intiem partnergeweld maar herkent zich totaal niet in de beelden die we daar doorgaans van te zien krijgen. Lara van Gaalen laat met haar kunstproject Voltooid Herstelde Tijd zien dat het ook anders kan. Het portret dat zij van Tessel maakte toont geen machteloze vrouw, maar een strijdbare feminist die de schaamte heeft doorbroken.
Ik kwam het zelfportret van Nan Goldin, 'Nan one month after being battered', voor het eerst tegen tijdens een familiebezoekje aan het Stedelijk Museum. Het was een paar maanden nadat ik zelf mishandeld was. Ik keek Nan Goldin aan en liep langzaam naar haar toe. Ik had het gevoel dat ze ook naar mij keek.
Destijds was mijn slachtofferschap nog een geheim. Ik had het alleen aan mijn partner van destijds verteld, omdat hij nog wel eens met mijn onverwerkte trauma moest dealen. Ik had één, misschien twee vriendinnen in vertrouwen genomen, maar hield mijn ervaring met misbruik heel bewust geheim voor mijn familie.
Toen ik mijn moeder in het museum achter me naar adem hoorde happen bij de aanblik van een mishandelde Goldin, dacht ik even dat ik erbij was. Alsof het voor iedereen in de tentoonstellingsruimte duidelijk was dat zij en ik blikken uitwisselden die zeiden: ‘Ik weet hoe je je voelt.’
Ik liep verder naar het volgende kunstwerk, maar Nan bleef in haar lijst en confronteerde stoer elke kijker met de realiteit van intiem partnergeweld. In tegenstelling tot de meeste slachtoffers, waaronder ikzelf, verborg ze haar wonden of blauwe plekken niet en leek ze zich niet te schamen.
Schaamte en intiem partnergeweld: een dodelijke combinatie
Onlangs sprak ik een vrouw wier schreeuwende ruzies met haar man wel eens uitliepen op klappen en zelfs wurging. Ze vertelde me dat ze meer bezig was met of de buren het hadden gehoord, dan of ze zelf de volgende ochtend nog zou meemaken.
We moeten de kracht van schaamte niet onderschatten. Schaamte en stilte zijn een vicieuze cirkel. Door schaamte blijven slachtoffers stil, maar wanneer je niets hoort over anderen die hetzelfde hebben meegemaakt, wordt de schaamte ook niet doorbroken. Het zal wel aan mij liggen, denk je dan.
Door schaamte blijven slachtoffers stil, maar wanneer je niets hoort over anderen die hetzelfde hebben meegemaakt, wordt de schaamte ook niet doorbroken.
Als je je als slachtoffer schaamt voor je slachtofferschap, dan vormt dat één van vele obstakels die ervoor zorgen dat je niet aan de bel trekt. In mijn geval betekende aangifte doen dat ik het geweld ook moeilijker geheim kon houden voor mijn ouders en vrienden, iets waar ik bij lange na nog niet klaar voor was. Een melding aan de politie bleef mede hierom uit.
Slachtoffers in beeld
Iemand die zich hard maakt voor de zichtbaarheid van slachtoffers is Lara van Gaalen. Vorig jaar vroeg ze mij of ik wilde meewerken aan haar project Voltooid Herstelde Tijd, een portretserie die slachtoffers van verschillende vormen van geweld en misbruik laat zien, op posters door de stad. Ik twijfelde, want de beelden die ik van slachtoffers ken zijn vaak extreem sensationeel. Misdaadseries als Law & Order: Special Victims Unit maken van partnergeweldzaken een hyperbool: daders zijn door en door slecht en openlijk onsympathiek tegen iedereen, slachtoffers zijn gehersenspoeld en praten amper (en als ze dat wel doen met een angstig piepstemmetje).
In de realiteit zijn daders ogenschijnlijk normale mensen die vriendelijk doen tegen hun omgeving, behalve tegen hun partner. Juist daardoor worden slachtoffers vaak niet geloofd: ‘Maar hij zou dat nooit doen, tegen mij is hij altijd heel aardig!’ Nieuwsitems over partnergeweld worden aangekleed met stockfoto’s van tengere vrouwen die in elkaar gedoken op de grond zitten, huilend of hun hoofd bedekkend met hun handen. Dit soort beelden moeten medelijden opwekken voor het slachtoffer, maar staan bekend als pity-porn: sensationele en oppervlakkige representatie die meer kwaad doet dan goed.
Pity-porn: sensationele en oppervlakkige representatie die meer kwaad doet dan goed
Inmiddels schrijf ik veel over mijn slachtofferschap om deze stigmatisering stukje bij beetje tegen te gaan. Af en toe is dat heel pijnlijk. Ik betreed een platform om mijn verhaal te doen en word door journalisten weer terug in dat zielige slachtofferrolletje geduwd. Bij een interview voor Hart van Nederland vroeg een journalist of ik al het fysieke letsel dat mijn ex me had bezorgd even wilde opsommen, dat leek haar een leuke cut om de aandacht van de kijker te trekken.
Dat is wat ik bedoel als ik het heb over pity-porn. Het gebeurt vaker bij dit soort media dat mijn inhoudelijke, meer complexe uitspraken over slachtofferhulp of stigmatisering worden weggeknipt, en alleen de anekdote over een bijtwond in mijn gezicht in de uitzending komt.
Ik? Een slachtoffer?
In de periode dat ik werd mishandeld hield ik me veel bezig met feminisme. Ik las strijdbare boeken van feministische woordkunstenaressen en schreef een pamflet over de vrouwenzaak. Maar thuis werd ik in elkaar getimmerd. Ik voelde me een fraudeur: buitenshuis preken houden over hoe irritant mansplaining is, maar geen weerwoord hebben als mijn vriend me uitschold.
Het label ‘slachtoffer’ vermeed ik ondertussen als de pest. Ik werd geconfronteerd met mijn eigen vooroordeel over slachtoffers, die ik inderdaad associeerde met zwakke vrouwen met een piepstemmetje. Ik was liever de stoere feminist. Op medelijden en sensationele drama zat ik niet te wachten. Zelfs op momenten dat dat moeilijker was, bijvoorbeeld toen ik die wond in mijn gezicht had, loog ik steevast over onze relatie. Mijn ouders had ik wijsgemaakt dat ik met mijn gezicht in de glasscherven was gevallen in één of andere kroeg.
Ik was liever de stoere feminist. Op medelijden en sensationele drama zat ik niet te wachten.
‘Slachtoffer’ is een veel omstreden term in het gesprek rondom partnergeweld, of gendergerelateerd geweld in het algemeen. 'In de jaren tachtig begonnen pleitbezorgers in de anti-verkrachtingsbeweging op te roepen tot het aannemen van de term survivor om te erkennen dat slachtoffers hun ervaring met geweld hadden overleefd en dat ze bleven overleven', schrijft Angela Hattery, professor in genderstudies. Ik snap die gedachtegang wel, maar vraag me ook af: tot in hoeverre draagt die afkeer van het woord juist bij aan het stigmatiseren van slachtofferschap?
Slachtofferschap en strijdbaarheid: allesbehalve tegengestelden
Het gesprek met Lara gaf me gelukkig alle ruimte voor mijn verhaal. Lara is zelf ook slachtoffer (geweest) en bij onze eerste ontmoeting hebben we uitvoerig zitten praten over onze keuze om het woord ‘slachtoffer’ te omarmen, de stereotypes van slachtoffers en onze gezamenlijke schijthekel aan pity-porn. Het was bovendien een verademing om met iemand te praten over partnergeweld die niet vroeg naar het hoe en wat van mijn relatie toen, maar vooral geïnteresseerd was in hoe het nu met me gaat.
Mijn lichaam vulde zich met energie en plezier toen ik Lara zag spreken en bewegen: ze paste helemaal niet binnen het beeld van de ineengedoken, afgezonderde vrouw dat we kennen uit SIRE-campagnes of RTL-programma’s over misbruik. Ze was vrolijk en had nu een gezonde en fijne relatie. Dat kan dus prima! Vol enthousiasme en strijdbaarheid die ik kende uit feminisme, maar nog amper in deze context had mogen aanschouwen, vertelde ze over haar plannen voor de fotoserie.
Voltooid Herstelde Tijd is een project waarin niet het geweld, maar juist het herstel centraal staat
‘Campagne’s en reportages over geweld in afhankelijkheidsrelaties focussen vaak op het geweld en de gevolgen daarvan. Voorbeelden zijn foto’s van letsel in het gezicht of een persoon die angstig in een hoek zit in afwachting van het dreigende geweld. Angst, schaamte en geweld worden uitgebeeld en daarmee bevestigd. Voltooid Herstelde Tijd is een project waarin niet het geweld, maar juist het herstel centraal staat.’ Ik zat het hele gesprek agressief ja te knikken.
Geheel de schaamte voorbij
Rond die tijd had ik mijn allerlaatste therapiesessie. Mijn therapeut gaf me complimenten over mijn vooruitgang en hoe goed ik kan vertellen over wat er in mijn hoofd zit. Zo voel ik dat ook. Zo zonder schaamte en nu mijn PTSS inmiddels behandeld is, komen mijn ervaringen er ongefilterd en duidelijk uit. Meedoen aan Lara’s kunstproject sloot naadloos aan op hoe ik me die maand voelde.
De posters stonden een tijdje op trotters in het Oosterpark in Amsterdam, waar ik laatst een wandeling maakte met een van mijn beste vriendinnen. Ik keek mezelf aan, net als toen ik oogcontact maakte met Nan Goldin in het Stedelijk. ‘Tessel two years after being battered.’
Mijn blauwe plekken zijn inmiddels vervaagd en de holle ogen die ik tijdens die relatie terugzag in de spiegel, zien er nu fris en vriendelijk uit. Ik heb geen make-up op, want ik heb geen concealer meer nodig om mijn verwondingen te bedekken. Op mijn neus zit nog steeds een litteken van de tandafdrukken van mijn ex, maar dat kun je bijna niet zien. Ik glimlach een beetje naar Lara in de studio.
Mijn vriendin en ik kijken vol bewondering tegen de trotter op. Ze leest de quote voor die ernaast gedrukt staat. ‘Ik heb dit overleefd en kan nog steeds liefhebben en leuke dingen doen. Daar voel ik me sterk bij.’ Die paar seconden waren adembenemend. Jaren van leugens en de angst om betrapt te worden hadden uiteindelijk geleid tot dit moment, in het Oosterpark, in de winterzon, met mijn verhaal open en bloot op een trotter. Ik was geheel de schaamte voorbij.
Beeld: 'Voltooid Herstelde Tijd' door Lara van Gaalen. De trotters waar Tessel over schrijft, zijn op dit moment helaas nergens te zien. De foto's op de trotters zijn een reproductie van tegels, die (wanneer de bibliotheken weer open zijn) te zien zijn in de Openbare Bibliotheek Amsterdam tot eind april. Vanaf 15 maart zijn de kunstwerken ook te zien tijdens de expositie ‘Parels van Betondorp’ in Amsterdam-Oost. Michel Schnater was als fotograaf betrokken bij het project.
Tessel ten Zweege studeert Gender Studies aan de Universiteit Utrecht, brengt haar Instagramvolgers in beweging met haar activisme en schrijft voor OneWorld, VICE en Bedrock Magazine. Seksueel geweld, anticonceptie en hormonale gezondheid, en biseksualiteit zijn veelvoorkomende thema’s in haar schrijfsels en illustraties.
Lara van Gaalen
