Bijna had Roos al haar oude theaterteksten weggegooid en vurig betoogd dat alleen hedendaagse teksten het verdienen om te worden opgevoerd. Theater bestaat namelijk in het heden en zou dat moeten accepteren. Gelukkig viel viel haar oog nog net op tijd op twee vertolkingen van Tsjechov die laten zien dat ook stukken van ruim honderd jaar oud actueel kunnen zijn. Reden voor twee betogen.
Nieuw in het nu
Het theater is volgens regisseur en schrijver Eric de Vroedt een forum voor de samenleving, dus wordt een voorstelling vanzelfsprekend politiek. "Als je op die plek samenkomt, is het logisch om het te hebben over hoe wij als groep functioneren", zei hij eerder in een interview.
De Vroedt is bezig met zijn tiendelige serie Mightysociety. Daarin behandelt hij actuele thema's uit de Nederlandse maatschappij en gaat hij moeilijke onderwerpen als terrorisme, globalisering en populisme niet uit de weg. Zo was Mightysociety 6 uit 2009 een ijzersterke tekst over de oorlog in Afghanistan. Het bracht the war back home door het publiek een gruwelijke tragedie met mogelijke gebeurtenissen aan het front voor te schotelen. Ondertussen vochten ‘onze jongens’ in de Afghaanse woestijn en werd in Den Haag gesteggeld over een verlenging.
De dunne scheidslijn tussen de politiek-maatschappelijke werkelijkheid en de fictieve situatie op het toneel laat zien dat juist theater – een levende kunstvorm – in het hier en nu staat. De Vroedt speelt met de acualiteit van theater, het gezamenlijke moment, of dat wat in de theatertheorie een radical concept of presence wordt genoemd. In deel acht van zijn serie, een musical over Geert Wilders, populisme en elitaire kunst, kwam het hier en nu nog dichterbij doordat de toeschouwers deel uitmaakten van de musical en doordat De Vroedt zelf, die vanaf de zijlijn toekeek, werd aangevallen door de acteur die hem speelde. De Vroedt laat ons met deze dubbele (on)werkelijkheid voelen wat actueel theater is.
Mightysociety6 van Eric de Vroedt. Foto door Sanne Peper
Een ander soort actualiteit is te vinden in het werk van Dea Loher. De Duitse auteur oogst de laatste jaren veel lof met haar maatschappijkritische stukken over de worsteling van het individu. Haar stukken gaan over de politiek-maatschappelijke werkelijkheid of, in de woorden van Liet Lenshoek, dramaturg van het Rotterdamse Ro Theater, “over de huidige postmoderne wereld waarin morele codes en regels ontbreken”. Het Ro Theater speelde tot nu toe drie stukken van Dea Loher. Na Onschuld (2007) en Het laatste vuur (2009) ging afgelopen januari Dieven in première.
De personages in Lohers stukken proberen hartstochtelijk een individu te zijn, maar het ontbreekt hen als onderdeel van de huidige maatschappij aan een gemeenschap waaraan ze hun identiteit kunnen ontlenen. Ze zijn op zichzelf aangewezen en worden ondergesneeuwd door het besef dat ze niet uniek zijn. “Toen heb ik ervaren dat ik geen individu ben”, vertelt Monika ons in Dieven, wanneer ze hoort dat ze ontslagen is. Een algemene constatering, maar wel één in een reeks die eraan bijdraagt dat het handjevol normale mensen dat Loher opvoert onmiskenbaar in deze tijd horen.
Volgens Loher heeft de kunst de opdracht zich aan de politieke werkelijkheid te verbinden. Zij doet dat niet door expliciet naar actuele gebeurtenissen te verwijzen, maar door zich te concentreren op een klein aantal mensen dat zich beweegt in deze politieke werkelijkheid om zo een tijdsbeeld te schetsen. De zeggingskracht schuilt in de normale mensen uit deze wereld, en dat maakt Lohers werk subtiel actueel.
Klassiek is ook actueel
De wodka vloeide rijkelijk bij zowel de spelers als toeschouwers tijdens Langs de grote weg van Anton Tsjechov. De drank stroomde door de kieren van de grote houten tafel, het enige decorstuk in het kleine zaaltje. Onder de prachtige naam Belgisch Nederlandse Repetoirevereniging De Veere spelen 't Barre Land, Maatschappij Discordia dit jaar 33 stukken uit hun repertoire. Hoewel ze geen gemakkelijke auteurs kiezen, zijn de avonden toch geliefd bij een breed en relatief jong publiek.
Wat deed De Veere met Tsjechovs Langs de grote weg waardoor bezoekers vochten voor een zitplaats? Ten eerste zetten ze flink de schaar in de toneeltekst. De lappen tekst werden teruggebracht tot korte, kernachtige zinnen. Historische verwijzingen werden weggelaten en een afgestroopte tekst met slechts enkele tijdloze, menselijke situaties over bedrog, vriendschap, jaloezie en dronkenmanspraat bleven over. Dit losweken van historische context werd gecombineerd met een open en dynamische manier van spelen. Er was bijna geen afstand tussen spelers en publiek en gezamenlijk werd deze avond gemaakt tot een moment, exclusief in het hier en nu.
Een gezamenlijk moment creëren waarin toeschouwers en spelers zich van elkaar bewust zijn en op elkaar reageren, wordt in theatertheorie een radical concept of presence genoemd. De Veere maakt het hier en nu van het theater voelbaar met situaties en teksten van klassieke schrijvers die de tijd overstijgen waarin ze zijn geschreven. Het is die kunst waardoor de schoonheid en relevantie van een klassieke tekst tot hun recht komen.
Langs de grote weg, door De Veere
Een ander soort Tsjechov wordt nu gerepeteerd bij Toneelgroep Amsterdam. De Vlaamse auteur Tom Lanoye schreef in opdracht van het gezelschap een nieuw stuk op basis van Ivanov en Platonov, twee vroege werken van de Russische meester. De Russen! – Platonov meets Ivanov is een mash-up van de originele stukken en een ijzersterk werk dat boven het historische kader uitstijgt. De parallellen met de actualiteit zijn niet heel expliciet aanwezig maar sluipen door de tekst heen. De personages lijken soms onmiskenbaar producten en slachtoffers van onze huidige tijd. Zoals titelheld en rasopportunist Platonov, een talentvolle charmeur die niet kan kiezen tussen de verschillende mogelijkheden en vrouwen die zijn pad kruisen. Of zijn tegenpool, de intelligente Ivanov die zichzelf na een jeugd vol idealen terugvindt in een benauwend, huiselijk leven.
Het roerige Rusland van eind negentiende eeuw is vergelijkbaar met het huidige België en Nederland, volgens dramaturg Peter van Kraaij. Door snelle economische en maatschappelijke veranderingen is er in de samenleving een gebrek aan gemeenschappelijkheid, solidariteit en collectieve idealen. Iedereen lijkt gedreven door het blind najagen van aanzien, erkenning en status. “De personages zijn vervreemd van de samenleving die hen in principe iets belooft wat ze in de praktijk niet kunnen bereiken”, stelt Van Kraaij. Door expliciete historische en hedendaagse kenmerken weg te laten, en zich te concentreren op de mensen die zich bewegen in zo'n samenleving, is De Russen op een subtiele manier verbazingwekkend actueel.
Conclusie
Zowel klassieke als hedendaagse toneelteksten kunnen ons iets vertellen over het hier en nu. Met klassiek werk moet niet te voorzichtig worden omgesprongen om een tijdsoverstijgende actualiteit te verkrijgen en hedendaagse teksten kunnen een directe verbinding aangaan met de politiek-maatschappelijke werkelijkheid. Die goede oude Tsjechov kan best tegen een stootje, zo bewijzen De Veere en Lanoye. Actuele kwesties vormen bij de Vroedt een goede aanleiding voor hedendaags theater, en Loher construeert een tijdsbeeld. Hoe dan ook is het van belang dat theater zich niet afkeert van het hier en nu, juist omdat het een levende kunstvorm is die de actualiteit bij uitstek kan omarmen. Door er in de vorm van hedendaagse teksten onderdeel van uit te maken of door er met een klassieke tekst op te reflecteren.
De 5e editie van Belgisch Nederlandse Repertoirevereniging 'De Veere' is op 19 en 20 april te zien in Frascati, Amsterdam. Ze spelen dan Der Theatermacher van Thomas Bernhard.
Kijk hier op hun website voor de volledige lijst van stukken
De Russen! van Tom Lanoye naar Tsjechov wordt gespeeld door Toneelgroep Amsterdam en gaat in juni in première op het Holland Festival
Mightysociety 9 van Eric de Vroedt , over de verhouding tussen het westen en Afrika, gaat op 28 april in première in Frascati, Amsterdam. Kijk voor alle speeldata hier op de website
Tijdens de Weken van Waanzin in mei en juni speelt het Ro Theater verschillende korte theaterteksten van hedendaagse schrijvers waaronder Dea Loher.
