Een tragische kunstenaar die met z'n ordelijke idealisme de rommelige Russische werkelijkheid wilde overwinnen." /> Een tragische kunstenaar die met z'n ordelijke idealisme de rommelige Russische werkelijkheid wilde overwinnen." />
Asset 14

Mart Stam

Mart Stam was meubelontwerper, architect en communist. Zijn werk is strak, helder en sober. “Wat nuttig en doelmatig is, is automatisch schoon.” was zijn overtuiging. Het tragische verhaal van een kunstenaar die zijn orde aan de wereld probeerde op te dringen.

Hij was een compromisloos idealist en een beetje een dromer. Mart Stam, ontwerper van de beroemde buisstoel zonder achterpoten en de Van Nellefabriek in Rotterdam. Al op jonge leeftijd is Stam (1899 – 1986) politiek actief. Op zijn veertiende sluit hij zich aan bij de Jongelieden Geheelonthouders Bond en als jonge twintiger geeft hij een tijdschrift uit dat hij Levensverdieping doopt. Hij schrijft dat hij een nieuwe wereld wil scheppen, weigert dienstplicht, belandt daardoor in de gevangenis, maar voegt in de jaren dertig de daad bij het woord: als hartstochtelijk socialist vertrekt Mart Stam naar Rusland om nieuwe steden te bouwen.

Het werk van Mart Stam heeft iconische waarde, de vormen zijn simpel en helder, en de strakke lijnen en transparantie in de ontwerpen worden internationaal geprezen. Achter deze sobere vormgeving ligt de strenge overtuiging dat alles een doel moet hebben. Geen schroefje in een stoel is ter decoratie, geen enkele ruimte in een gebouw blijft onbenut. Geïnspireerd door de Russische constructivisten voert Stam dit functionalisme door tot in de details van zijn ontwerp. Hij is hierin streng en dogmatisch, maar juist dat zorgt ervoor dat zijn werk zo vernieuwend en bijzonder is.

Zoals het een goed communist betaamt, ontwerpt Mart Stam de achterpootloze buisstoel voor de arbeider. Het ontwerp moet licht en functioneel zijn, stapelbaar, voor in kleine arbeiderswoningen, en natuurlijk betaalbaar. De eerste schets hij met een blauwe stift op de achterkant van een huwelijksannonce. Het is 22 november 1926. Hij dineert, met onder andere Mies van der Rohe, in een hotel in Stuttgart. Eenmaal thuis gaat Stam direct aan de slag. Hij gebruikt gasbuizen, fittingen en stroken canvas. De eerste verende buisstoel is loodzwaar. Maar dat is niet het enige probleem. De Duitser Marcel Breuer brengt namelijk op hetzelfde moment een Freischwinger op de markt en claimt de ‘uitvinder’ van dit ontwerp te zijn. Een slepende procedure volgt. In Nederland wordt in 1932 het artistieke auteursrecht aan Stam toegekend, maar het zal nog tot 1961 duren voordat het Bundesgerichthof dit bevestigt. Bovendien wordt er in de Verenigde Staten anders beslist. Er zijn nog altijd stoelen die in Europa aan Stam worden toegeschreven, maar in Amerika op Breuers naam staan.

Inmiddels zijn de originele stoelen zonder achterpoten opgenomen in collecties van musea en verzamelaars. Thonet heeft nog altijd een lijn stalen buisstoelen in productie, maar voor een enkel exemplaar betaal je al gauw honderden euro’s. Niet echt wat Stam voor ogen had. Zijn stoelen hebben de arbeidersklasse nooit bereikt. De talloze goedkope kopieën daarentegen...

In 1926 organiseert Stam een architectuurreis voor de Russische kunstenaar El Lissitzky en zijn vrouw. Tijdens dit tochtje door Nederland bezoeken zij bevriende architecten als Gerrit Rietveld en Jacobus Oud. Het hoogtepunt is de imposante Van Nellefabriek in Rotterdam. Dit gebouw met zijn stalen constructie en glazen gevel, is een schoolvoorbeeld van het Nieuwe Bouwen dat in die tijd in opkomst is. Stam is als hoofdarchitect bij Brinkman & van der Vlugt verantwoordelijk voor een groot deel van het ontwerp. Hij heeft gewerkt volgens het functionalisme: het ontwerp komt voort uit de functionaliteit en uitvoerbaarheid van het gebouw. “Wat nuttig en doelmatig is, is automatisch schoon.” aldus Stam. Wanneer je langs de Van Nellefabriek rijdt, kun je moeilijk wegkijken. Het is een ‘helder’ gebouw van bijzondere schoonheid. De regels van het functionalisme van Stam komen goed tot hun recht. Het lijkt wel of je door het gebouw heen kunt kijken. Deze transparantie en het gebruik van glas zijn in die tijd zeer vernieuwend, zeker in een industriële omgeving. Bovendien past het precies binnen de communistische overtuiging van Stam: het gebouw dient de arbeider. Vol trots toont hij zijn Russische vrienden ‘zijn fabriek’...

Auteursrecht blijkt een terugkomend thema in het leven van Stam, want de uitspraak ‘zijn fabriek’ wordt hem door Brinkman & van der Vlugt niet in dank afgenomen. Een gênante discussie over de vraag van wie het ontwerp is, maakt een einde aan de samenwerking. (Of Stam ontslagen is, of uit eigen beweging de firma heeft verlaten, is nooit helemaal duidelijk geworden.) Gedreven door idealisme vertrekt Mart Stam in 1930 naar de Sovjet Unie. Hij maakt deel uit van een groep gerenommeerde architecten, bij elkaar gebracht door Ernest May. Op uitnodiging van Stalin zal deze May Brigade de industriële steden van de toekomst ontwerpen.

Een van de steden waar Stam aan het werk gaat is Magnitogorsk. Deze snelgroeiende stad is het paradepaardje van het eerste vijfjarenplan. De omgeving heeft enorme ijzerertsreserves, en de fabriek die is neergezet, heeft de capaciteit om meer dan 4 miljoen ton erts naar boven te halen. Samen met May zal Stam hier ‘de nieuwe stad’ ontwerpen. Een stad die vanuit het niets is opgebouwd, waarbij de architectuur uitgaat van efficiëntie. Er zal zo min mogelijk woon-werkverkeer plaatsvinden omdat de ruimte volgens een geometrisch plan verdeeld is in industriële en residentiële gebieden. De woonblokken worden door groenstroken gescheiden van de industrie en de arbeiders wonen zo dichtbij de zone waarin zij werken. Stam ontwerpt een stad voor de arbeider.

Magnitogorsk loopt voor op de architecten. Marts plannen liggen klaar en de industrie kan niet wachten maar er is geen bouwmateriaal, er zijn geen geschoolde bouwvakkers en er is geen gemotoriseerd vervoer. Terwijl de Hoogovens op volle toeren draaien, leven de arbeiders in houten barakken. In de winter vriest het 40 graden, in de zomer loopt de temperatuur op tot 40 graden boven nul. De fabriek zorgt voor enorme vervuiling en de werkomstandigheden zijn op z’n zachtst gezegd niet optimaal. Langzaam maar zeker dringt de realiteit van het communisme zich aan Stam op. Als de bouwmaterialen eindelijk aankomen, is de stad zodanig gegroeid dat zijn plan alweer achterhaald is. Toch worden er een aantal woonblokken neergezet, en net als op de originele tekening worden de huizenblokken van elkaar gescheiden door groenstroken. De arbeiders voor wie deze woningen bedoeld zijn, komen uit verschillende delen van de Sovjet-Unie. Ze zijn hier door Stalin te werk gesteld, maar behoren tot nomadische volken die gewend zijn over de steppe te zwerven. Deze nieuwe bewoners hebben niet zoveel met het functionalisme van Stam. De groenstroken worden wel enthousiast in gebruik genomen. Ze zetten hun tenten op en hakken de bomen tot brandhout. De moderne arbeiderswoningen dienen als opslagruimte en toilet.

Illustratie: Gino Bud Hoiting.

Mail

Maartje Smits Maartje Smits is schrijvend detective en imker. In 2015 verscheen haar dichtbundel Als je een meisje bent bij uitgeverij De Harmonie.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
:Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

In haar laatste brief aan Alara buigt Yousra zich over taal: hoe taal seksueel geweld normaliseert en hoe taal inwerkt op onze erotische verbeelding. Geweldloze verhoudingen scheppen via taal is voor haar zowel een kwestie van nieuwe talen schrijven als oude of bestaande talen herinneren. Lees meer

Comme tu veux

Comme tu veux

In de bruisende souks van Marrakech leert Aisha Mansaray haar vader – de ultieme hosselaar, de praatjesmaker in zes talen, en de filosoof in een (illegale) taxi – beter begrijpen. Lees meer

:De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

In het tweede deel van deze essayreeks over kunststakingen schrijft Lara den Hartog Jager over kunstenaars die worstelen met systemen van macht en de vraag of hun kunst verandering teweeg kan brengen. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter 1

De archivaris en haar dochter: Morgen zal alles anders zijn

‘Even eufy checken.’ In ‘Morgen zal alles anders zijn’ dicht Bareez Majid over de eindeloze keuzes en opties die een dag voortbrengt. Een dag die getekend wordt door de sluimerende aanwezigheid van de videofeed van een beveiligingsapp. Lees meer

Kind van lelijke huizen

Kind van lelijke huizen

Om haar heen ziet Anne Schepers dat de kinderen uit ‘mooie huizen’ die wél een financieel vangnet hebben eerder de stap naar freelancewerk kunnen maken. Ze staat voor de keuze: lijden voor de kunst of doen wat de maatschappij verantwoordelijk acht? Lees meer

:Een reeks foto’s: brieven over consent

Een reeks foto’s: brieven over consent

Voor Alara Adilow voelt het alsof er altijd hiaten overblijven na het schrijven van een antwoord op een brief, en ze vraagt zich af of ze daarom steeds midden in de nacht wakker wordt. Ze denkt na over hoe de zachte aanrakingen niet alleen voor haar lichaam helend kunnen zijn, maar ook voor onze gewelddadige maatschappij, waar pestgedrag en leedvermaak machtsgrepen zijn. Lees meer

De staat ontvoerde mijn oudoom naar het front. En wie weet straks ook mijn broer?

De staat ontvoerde mijn oudoom naar het front. En wie weet straks ook mijn broer?

Marthe van Bronkhorst vraagt zich op 4 mei bij de herdenking af of we wel weten wat oorlog is en waar het begint. Lees meer

Bleekzucht en bloedarmoede

Bleekzucht en bloedarmoede

Menstruatie is stil en onzichtbaar. We kijken weg en gaan door. Maar wat als dat niet langer kan? Wat als het bloed de samenleving binnenstroomt en ons verdrinkt? Esther De Soomer onderzoekt hoe de maatschappij dan reageert. Lees meer

Beeldmakers gezocht voor papieren uitgave over seksueel consent

Beeldmakers gezocht voor papieren uitgave over seksueel consent

HALFNAAKT en Hard//hoofd zoeken acht beeldmakers (fotografie, illustratie, keramiek, textiel, etc.) die samen willen werken aan een publicatie over seksueel consent. Meedoen? Reageer vóór 20 mei. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter

De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter

In ‘Een anatomie van opa’s dochter’ reconstrueert Bareez Majid de verschillende deeltjes die samen een moeder maken. Een moeder die door een ziekte in de war is, en veel dingen vergeet – soms zelfs haar eigen kinderen. Lees meer

:Hoe te dromen:  Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Hoe te dromen: Over slaap, verlangen en dromen over een betere wereld

Als Stella Kummer ’s ochtends wakker wordt, bespreekt ze in bed haar dromen met haar vriend. Terwijl ze aan hem vertelt wat er die nacht in haar droomwereld is omgegaan, denkt ze na over dromen over de wereld. Begint het veranderen van de wereld niet eigenlijk gewoon in bed? Lees meer

Auto Draft 9

Dat het was

Hoe ga je om met herinneringen die te pijnlijk zijn om onder ogen te komen? Olivier Herter maakt het publiek getuige van een versnipperd landschap van herinneringen. Vloeiend, stemmig en ogenschijnlijk zonder plot wordt geprobeerd woorden te vinden, waar geen woorden voor te vinden zijn. Dit verhaal werd eerder op toneel gebracht door t Barre Land. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: De eeuwige lijsten

De archivaris en haar dochter: De eeuwige lijsten

‘Ik wil geen literatuur van je maken.’ Hoe berg je je moeder in je schrijven, zonder haar essentie te bevriezen? Bareez Majid dicht in woord en beeld over ‘soon-to-be-dead-mothers’ en onderzoekt hoe hun lichamen functioneren als vergankelijk archief. Lees meer

Nog een keer: baas in eigen buik! 1

Nog een keer: baas in eigen buik!

Je zou zeggen dat het abortusrecht in Nederland vanzelfsprekend is, maar is dat eigenlijk wel zo? Een abortus is wettelijk gezien namelijk nog steeds strafbaar. Jihane Chaara neemt je mee in de politieke geschiedenis van het verworven abortusrecht in Nederland, die gepaard gaat met weerstand tegen dit recht op zelfbeschikking, maar ook met veel feministisch verzet en solidariteit. Lees meer

Auto Draft 8

Een transformatie van verlangen: brieven over consent

Wat als we consent en verlangen zélf als de voorwaarden van bevrijding en sociale rechtvaardigheid zien? Yousra Benfquih licht toe hoe genot-activisme ons niet alleen toelaat om ons tegen de dingen te verzetten, maar ook om te onderzoeken waar we naar verlangen. Lees meer

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

'Ik verlang zo erg naar een inspirerend figuur die logica ontdekt in de willekeur van wat ons allemaal overkomt. Die tegen me zegt: "Marthe, zó is het, en de rest is bullshit".' Lees meer

Auto Draft 7

Moederland

Zelfs in de Italiaanse zon lukt het niet altijd om donkere gedachten op afstand te houden. Roos Sinnige laat ons meedrijven op de ongrijpbare stroom die dan ontstaat. Lees meer

Mijn naam roept 1

Mijn naam roept

Hodo Abdullah beschrijft hoe de geschiedenis van Somaliland haar ook veel over haarzelf leerde. Hoe komt het dat het geloof in henzelf, de veerkracht en de trots van de Somalilanders zo verankerd zit in hun DNA? Wat geeft hun de kracht om door te gaan? Lees meer

:Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent! 1

Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent!

Ben je vrij in je verlangen? Op welke manieren kunnen en willen we elkaar aanraken? Reageer vóór 2 juni op de brieven van Yousra Benfquih en Alara Adilow. Lees meer

zonderverdergroet

zonder verdere groet

Rijk Kistemaker doet niet aan groeten. Rijk schrijft gedichten terwijl hij bezig is met andere dingen, zoals het opladen van een gehuurde Kia en huilen. Laat je meevoeren op zijn poëtische gedachtestroom. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer