Asset 14

Nu het nog kan

Nu het nog kan

De dood lijkt ons tot praten te dwingen en vereist dat onze taal betekenis heeft. Dat onze laatste woorden zich onderscheiden van alle woorden die daarvoor gesproken zijn. Hoe doe je dat anders dan door iets onverwachts te vertellen en jezelf bloot te geven? Een essay van Yentl van Stokkum in het kader van de Biechtweek.

Het was dinsdag en ik was al om acht uur ’s ochtends in de trein gestapt om aan het sterfbed van mijn oma te kunnen zitten. Ik had die nacht amper geslapen. Tijdens het lopen, van het station naar het dorp waar mijn oma woonde, zag ik de rijp op de akkers liggen. Ik bedacht dat een lange reis naar iemands sterfbed je gedachten de kans geeft om tot rust te komen. De reis bood me de mogelijkheid om te bedenken wat ik haar nog zou willen zeggen. Hoe ik afscheid zou kunnen nemen.

Maar eenmaal bij mijn oma voelde ik me toch onvoorbereid. Ik ontdekte dat ook een aangekondigde dood als een overval kan voelen en dat een sterfbed zich niet leent voor visualisatieoefeningen. Met de adem van een naderende dood in mijn nek wist ik niet wat ik nog wilde zeggen, wat ik moest zeggen.

Mijn oma leek daar geen last van te hebben. Ze sprak over dingen waar ze het nooit eerder over had gehad. Persoonlijke dingen, die ze zacht fluisterde, terwijl ze met haar magere krachtige handen de mijne vasthield. Het waren geen grote geheimen, er was niets wereldschokkends aan, gewoon herinneringen, over haar jeugd en haar leven. Waarom hoor ik dit allemaal nu pas, vroeg ik me af, maar ik zei het niet hardop.

In haar laatste dagen sprak mijn oma cassettebandjes vol met alles wat ze nog kwijt wilde voor ze ging. De taperecorder stond te allen tijde naast haar bed. ’s Nachts als we in de keuken zaten, hoorden we haar boven zacht mompelen. Alsof de dood kon worden uitgesteld door middel van taal, of misschien juist opgeroepen. Alsof er voor de deadline nog een woordenaantal gehaald moest worden.

Voor het sterfbed van mijn oma, kende ik het sterfbed vooral uit films en literatuur. Voor mensen die zich bezig houden met het vertellen van verhalen is een sterfbed over het algemeen een zegen. Als aan het begin van een verhaal de protagonist aan een sterfbed zit, weet het publiek meteen dat dit is waar het verhaal begint, met een laatste boodschap die de boel in beweging dwingt. Allicht biecht de stervende iets op, maar misschien geeft hij of zij ook nog een laatste wijsheid mee, die het leven van de protagonist voorgoed verandert. De dood van een geliefde, is in welk verhaal dan ook, een kantelpunt. De beloftes die je aan een sterfbed maakt, moet je nakomen. Bekentenissen kunnen niet zomaar terzijde worden geschoven. Zoals de dood definitief van aard is, zijn woorden aan een sterfbed dat ook.

In de film Almost Famous dreigt een vliegtuig neer te storten en raken de passagiers in paniek. Nadat de piloot de personages voor de noodlanding gewaarschuwd heeft volgt aarzelend de eerste bekentenis, een onwennige : ‘Mocht er iets gebeuren, misschien heb ik dit niet vaak genoeg gezegd: Ik houd van jullie allemaal.’ Een ik-wil-het-nog-maar-even-gezegd-hebben. Het zijn laatste woorden zoals we ze graag zien: liefdevol. Maar na deze woorden lijkt het alsof iemand tegen een wespennest geschopt heeft. Een voor een gooien de personages alles wat ze nog willen zeggen in de groep. Hun diepste geheimen komen boven tafel, van een hit-and-run tot vreemdgaan tot homoseksualiteit.

In hun hulpeloze situatie dwingt het vooruitzicht van een naderende dood hen tot spreken. Tot een poging toch nog iets van betekenis te doen, en bij gebrek aan mogelijkheden tot andere acties een handeling in taal te verrichten.

Het vliegtuig stort uiteindelijk niet neer, al kan ik me best voorstellen dat de personages na deze scene wel dood zouden willen. Dat ze ergens diep van binnen verlangen dat het vliegtuig toch tegen de grond slaat. De personages overleven en zo verandert de functie van hun laatste woorden. Waar deze eerder misschien bedoeld waren om het hart te luchten, om te kunnen sterven met een schoon geweten, worden het nu opdrachten, om naar te leven.

Woorden die niet worden uitgesproken kunnen op ons blijven drukken. Ik denk dat dat de reden is dat we zelfs de mensen die voor gruwelijke misdaden veroordeeld zijn, die de doodstraf krijgen in landen als Amerika, nog de kans gunnen om zich te verlossen van hun laatste, zwaar wegende woorden.

Als ik de vliegtuigscène van Almost Famous opzoek beland ik al snel bij een compilatie van laatste woorden in films. Daarna beland ik bij lijsten van laatste woorden uit de literatuur en uiteindelijk bij een overzicht van de laatste woorden van beroemde mensen. De mooiste zijn de woorden die passen in de lijn van het leven van de gestorvene. Als een komiek nog een grap maakt tijdens het sterven, bijvoorbeeld. Of een taalwetenschapper om een woordenboek vraagt.

De dood lijkt ons tot praten te dwingen en vereist dat onze taal betekenis heeft. Dat onze laatste woorden zich onderscheiden van alle woorden die daarvoor gesproken zijn. Hoe doe je dat anders dan door iets onverwachts te vertellen? Door toch nog iets te bekennen of van jezelf bloot te geven.

Maar een sterfbed doet ook iets vreemds met de perceptie van degene die aan het bed zit: ieder gebaar krijgt betekenis, ieder woord bevat de potentie van een laatste wijsheid en iedere blik is er een die je wilt duiden. Zo kreeg ik naast een dosis aan levensverhalen en wijsheden van mijn oma ook het advies mijn haren vaker op te steken. Ik vraag me af wat dat betekende.

Mail

Yentl van Stokkum is redactielid bij Hard//hoofd. Ze was ooit, op een blauwe maandag, kunstdocent in het middelbaar onderwijs. Nu schrijft ze theaterteksten, hoorspelen, poëzie en essay’s.

Mark van Wijk Beïnvloed door een grafische achtergrond en strips uit zijn jeugd puzzelt Mark van Wijk totdat er een illustratie staat die speelt met de geschreven tekst.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
Een cactus in een zompig moeras

Een cactus in een zompig moeras

Een cactus kan toch niet groeien in een zompig moeras? In dit essay schetst Jam een realistisch beeld van de autistische ervaring in een kapitalistisch systeem dat productiviteit als het hoogste goed beschouwt. Lees meer

Lieve buren

Lieve buren

Ze hebben dezelfde brievenbus en dezelfde supermarkt, maar Nienke Blanc vraagt zich in deze nooit verzonden brief af of dat het enige is dat ze met haar buren deelt. Lees meer

Best Friend (For The Forseeable Future)

Best Friend (For The Forseeable Future)

Lotte Krakers’ vriendschap met Karlien eindigde mét blauwe vinkjes, maar zonder antwoorden. Het laat Lotte reflecteren op het afdwingen van gelijkenissen in een vriendschap, en het plaatsen van vrienden op voetstukken: ‘Karlien hield me een spiegel voor, waarin ik vooral zag wat ik niet was.’ Lees meer

Je hebt mij getekend voor het leven

Je hebt mij getekend voor het leven

Hoe sluit je een hoofdstuk af? Jop Koopman schreef een brief aan zijn oude baas, in wiens tulpenbedrijf hij als invalkracht een bedrijfsongeval meemaakte. Lees meer

De dooddoener van het kwaad

De dooddoener van het kwaad

Bas Keemink bespreekt de film 'The Zone of Interest', waarin Jonathan Glazer 'Big Brother' naar de Holocaust brengt. Lovende kritieken schrijven dat hij Hannah Arendts theorie, de banaliteit van het kwaad, goed in beeld brengt, maar is dat wel zo? Lees meer

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Exteriors, Annie Ernaux and Photography

Jorne Vriens bezocht een tentoonstelling in Parijs en dit leidde tot een prachtige uiteenzetting over tekst, smartphones, connectie en fotografie. Lees meer

De eerste leugen

De eerste leugen

De eerste keer dat Job van Ballegoijen de Jong loog, was het bijna onschuldig. Een leugentje om bestwil, dacht hij toen, om zijn moeder gerust te stellen. Maar die eerste leugen groeide uit tot een web waarin hij langzaam verstrikte. In zijn debuut 'Morgen vertel ik alles' vertelt hij waarom iedereen een tweede (of derde) kans verdient. Lees meer

Leven in laagjes

Leven in laagjes

In dit essay geeft Dani Bouwman een intieme reflectie op identiteit, familie en het verlangen naar een plek waar hij volledig zichzelf kan zijn. Lees meer

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

De overkokende theatraliteit van Pierre Bokma maakt van Zomergasten weer een feestje

Reinout Bongers schreef een nabeschouwing van de Zomergasten-aflevering met Pierre Bokma als gast of, moeten we zeggen, hoofdrol? "Therapie heeft hij wel geprobeerd, maar dat leverde hem - naar eigen zeggen - vooral een lege bankrekening op." Lees meer

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Eerherstel voor mijn stiefmoeder

Toen zijn stiefmoeder Pieta stierf, voelde het voor Jelle Havermans alsof hij werd bevrijd van een van zijn grootste onderdrukkers. Voor ons Sorry-magazine schreef hij dit essay waarin hij jaren later toegeeft dat de vrouw die hem en zijn zusje het leven zuur maakte, ook slachtoffer was van haar eigen tijdsgeest en omgeving. Lees meer

:Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

Aan een dun touwtje: Over onbegrip, offers en intergenerationele solidariteit

In dit persoonlijke essay ontrafelt Laura Korvinus de draden die haar met haar oma verbinden. Langs welke verhalen of assen kan verbondenheid tussen verschillende generaties ontstaan en worden vastgehouden? Deel 1. 
 Onderweg naar mijn grootouders glipt een herinnering mijn gedachten binnen. Op een oude video ben ik aan het spelen aan de rand van... Lees meer

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Op studiobezoek bij Koen van den Broek

Aucke Paulusma ging op studiobezoek bij kunstschilder Koen van den Broek. In de hoop inspiratie op te doen voor zijn eigen kunstenaarscarrière, bespreken ze de kunst. Lees meer

:Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje? 7

Sōsaku hanga: Modernistische kippenvelkunst volgens het boekje?

Waarom blijft prachtige kunst soms onbekend? Janke Boskma kreeg kippenvel van Sōsaku hanga en dook in de Japanse kunstgeschiedenis. Lees meer

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ook boze mensen kunnen kwetsbaar zijn

Ettie reageert voor een laatste keer op een brief van Jochum, door te schrijven over verdriet, kwetsbaarheid, woede en het belang van actief luisteren. Lees meer

:'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

'Hoop is het laatste dat sterft, maar op dit moment is de situatie tamelijk hopeloos': Sana Valiulina te gast in Zomergasten

Juul Kruse bekijkt de Zomergasten-aflevering van Sana Valiulina, waarin zij bovenal probeert hoop te houden en overeind te blijven tegen de achtergrond van immer grimmig Rusland. Lees meer

Een excuus in een klein restaurant

Een excuus in een klein restaurant

Ettie schreef een brief aan Jochum, die hem ontroerde. Hij besloot een brief terug te sturen over excuses, ouders en wat het betekent om zowel een cis-man én queer te zijn. Lees meer

Een goed passend hokje is nog steeds een hokje

Een goed passend hokje is nog steeds een hokje

Vorige week schreef Jochum een brief aan Ettie over zijn ervaring met queer-zijn, biseksualiteit en identiteit tijdens zijn jeugd. In deze brief reageert Ettie met haar eigen ervaring en vraagt ze zich af of iedereen queer zou kunnen zijn. Lees meer

De schipperende kameleon: zomergast Van der Burg is sociaal voor de mensen, maar liberaal in het beleid

De schipperende kameleon: Zomergast Van der Burg is sociaal voor de mensen, maar liberaal in het beleid

Eric van der Burg was op bezoek bij Zomergasten. Marthe van Bronkhorst geeft in dit artikel haar scherpe analyse op de aflevering. Lees meer

Briefwisseling Ettie en Jochum - Brief 2

Wie wil nou een slachtoffer zijn?

Jochum ontving een brief van Ettie over zijn nooit-verstuurde brief aan zijn jeugdliefde. Ettie vindt dat Jochum de vrijheid van de queeridenteit niet goed beschrijft. Hij besluit Ettie een brief terug te sturen en op haar kritiek in te gaan. Lees meer

Briefwisseling Ettie en Jochum - brief 1

Het privilege van lesbisch-zijn

Een nooit verstuurde brief die door Jochum Veenstra op Hard//Hoofd gepubliceerd werd, begon een eigen leven te krijgen in het hoofd van Ettie, die niet zo goed wist wat ze ervan moest vinden en er toen maar over besloot te schrijven. Het resultaat is een niet-verstuurde brief die ze toch besloot op te sturen. Lees meer

Steun Hard//hoofd en verzamel kunst!

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor nieuwe schrijvers en kunstenaars. We zijn al veertien jaar gratis toegankelijk en advertentievrij. Zo’n vrije ruimte is harder nodig dan ooit. Steun de makers van de toekomst; sluit je vóór 1 januari aan als kunstverzamelaar en ontvang in januari je eerste kunstwerk!

Word kunstverzamelaar