Asset 14

Nieuwe taal voor rouw

 1

Na het overlijden van haar moeder vindt Babet te Winkel weinig houvast in de bestaande taal rondom rouw. Het werk van de de Amerikaanse psychotherapeut Megan Devine biedt die wel, en brengt haar tot het inzicht dat we dringend behoefte hebben aan een nieuw rouwwoordenboek.

'Woorden schieten tekort', lees ik op het kaartje dat een vriendin mij stuurt na het overlijden van mijn moeder. Ik bedenk me hoe deze uitspraak een van de weinige clichés is waar ik wél wat mee kan. Het past bij mijn snel veranderende gevoel, waarbij de enige constante factor is dat het alweer veranderd is, voordat ik de juiste woorden voor dat gevoel heb weten te vinden.

Als iemand het complexe taalspel van rouw begrijpt, is het therapeut Megan Devine. In haar boek It’s OK that you’re not OK - Meeting Grief and Loss in a Culture That Doesn’t Understand beschrijft ze rouw op genuanceerde wijze vanuit haar eigen ervaring van rouw nadat haar man Matt voor haar ogen verdronk. Ze verdiept, herkadert, onderscheidt en beweegt soepel op en neer van cultureel naar persoonlijk perspectief, waarmee ze persoonlijke rouw ook in een breder, cultureel kader plaatst. Devine schrijft aan de rouwende en door te putten uit haar eigen rouwervaring en de ervaring van haar cliënten sluit ze aan bij de ervaring van de rouwende lezer. Bij dit schrijven schuwt Devine de scherpe randjes van ‘early grief’ en bijvoorbeeld de wens tot suïcide niet.

In veel mainstream media herken ik mij niet, in het werk van Devine des te meer.

Ook ik werd door Devine aangesproken toen ik een manier zocht om met rouw om te gaan. Ik herinner me mijn opluchting dat er meer kennis bestaat dan het vijffasenmodel van rouw van Elisabeth Kübler-Ross doet vermoeden (een theorie die zij overigens nooit als normerend, lineair stappenplan bedoeld had, maar een optekening was van ervaringen van stervenden en achterblijvers). Er zijn woorden en er is kennis die wél dichterbij de ervaring van rouw komen. ‘What I would have given to see my reality reflected back to me’ schrijft Devine over het begin van haar rouwtijd. Ik deel deze ervaring van het belang van herkenning. In veel mainstream media herken ik mij niet, in het werk van Devine des te meer.

Dit is mijn ode aan Megan Devine.

Rouw als ziekte
Onze cultuur ziet rouw als een ziekte, aldus Devine. Rouw als een beangstigende, chaotische emotie die we zo snel mogelijk moeten opruimen, verwerken en achter ons moeten laten. Als gevolg hiervan hebben we achterhaalde overtuigingen over hoelang rouw zou moeten duren en hoe die rouw eruit zou moeten zien. ‘We see it as something to overcome, something to fix, rather than something to tend or support. (...) Those outdated ideas add unnecessary suffering on top of natural, normal pain.'

Er zijn verliezen die je wereld afbreken, op zijn kop zetten, doen instorten

Devine biedt haar lezers een ander perspectief op rouw in It’s OK that you’re not OK en kiest hiervoor nauwkeurig haar woorden. Liefdevol spreekt ze je als lezer aan. ‘I’m so sorry you have need of this book, and I’m so glad you’re here.' Haar boek eindigt ze vervolgens met: ‘I know it isn’t enough, this book, these words. Nothing can actually make this OK for you.’ Precies daarmee doet ze wat ze zelf in haar boek beschrijft als 'bearing witness'. Bij je blijven in je pijn en die pijn erkennen, zonder het op te kunnen lossen.

Waarom ik een hekel heb aan romkoms
Er zijn verliezen die je wereld afbreken, op zijn kop zetten, doen instorten. Soms voelt rouwen als leven op een andere planeet, met een andere taal en met een ander landschap. Devine legt uit hoe ze na het overlijden van haar geliefde Matt op zoek ging naar verhalen van andere mensen die ook leefden in overweldigende pijn. Ze wilde leren hoe ze hiermee kon leven. Ze las echter alleen verhalen over hoe ze van haar pijn af zou kunnen komen en hoe ze het zo snel mogelijk zou kunnen transformeren in iets anders. Daarom is Devine bezig met een grief revolution. Ze spoort mensen aan om de waarheid over rouw en pijn te vertellen. De samenleving heeft nieuwe verhalen nodig waar rouwenden zich in kunnen herkennen.

Devine brengt een subtiel onderscheid aan tussen pijn en lijden

Die verhalen komen niet overeen met het beeld dat in romkoms en veel Hollywoodfilms wordt geschetst. In deze films wordt verlies omgevormd -of zelfs vervormd- naar een gelukkig einde. Dat is een van de redenen waarom ik zelf een hekel kreeg aan romkoms. Romkoms suggeren dat uiteindelijk alles goed zal komen, dat er hobbels in je weg zitten, dat je soms iets kwijt raakt, maar dat dat allemaal onderdeel is van jouw goede afloop. Terwijl een goede afloop niet gegarandeerd is in een rouwproces. Het is moeilijk, om pijn er ‘gewoon’ te laten zijn.

Nieuw perspectief op rouw: onderscheid tussen oplossen en de pijn erkennen
‘Some things cannot be fixed. They can only be carried.' We willen zo snel mogelijk van rouw af, de pijn niet meer voelen. Terwijl er niks mis is met rouw, het is een natuurlijke reactie op verlies. Devine noemt rouw zelfs een verlengstuk van liefde.

Devine brengt een subtiel onderscheid aan tussen pijn en lijden. ‘Knowing the difference between pain and suffering can help you understand what things can be changed [suffering] and what things simply need your love and attention [pain].' Lijden (suffering) kan verminderd worden, pijn (pain) daarentegen wil gezien worden.

Het vinden van een nieuwe omgang met dierbaren en kennissen is een van de onverwachte aspecten die deel uitmaken van het rouwproces

In het westen hebben we een cultuur gecreëerd waarin we elkaar aanmoedigen problemen op te lossen. We missen hierbij het onderscheid tussen lijden en pijn. Als je rouwt, leer je dit verschil kennen. Je ontdekt hoe graag mensen je pijn van je willen wegnemen, met opmerkingen als dat de overledene nu op een betere plek is of dat het wel beter wordt, terwijl je juist wilt dat je pijn gezien wordt. Wat het zo cru maakt, schrijft Devine, is dat je zeker in deze rouwperiode niet de energie hebt om dierbaren of toevallige voorbijgangers te leren dat aanwezig blijven bij de pijn van de ander behulpzamer is dan het ‘oplossen’. Het vinden van een nieuwe omgang met dierbaren en kennissen is zodoende een van de onverwachte aspecten die deel uitmaken van het rouwproces.

 1
Clichés
Devine erkent dat het moeilijk is om iets te zeggen tegen iemand in rouw. Iedereen kent wel het gevoel met lege handen en een mond vol tanden te staan tegenover iemand die net een groot verlies geleden heeft. Het veelvoorkomende voorbeeld van de moeder die haar kind verloor en haar kennissen gauw ziet oversteken om haar te mijden illustreert dit op pijnlijke wijze. Devine ziet dit soort pijnlijke voorbeelden (ze hoort er genoeg van haar cliënten) als een reden om extra ons best te doen om te leren wat behulpzaam is voor de rouwende, en niet als een reden om maar van contact met de rouwende af te zien. Als je iemand die rouwt wilt helpen, gaat het om de persoon die rouwt. Als hij of zij de hulp niet als behulpzaam ervaart, dan ís het dus niet behulpzaam. Het is belangrijk om open te staan voor feedback van de rouwende.

Ik hoor je denken: maar wat kun je dan wel zeggen?

Een van de aspecten van de omgang met rouw en de rouwende is onze taal. ‘Heb je het al een plekje gegeven?’ is het cliché dat ik als eerste wil schrappen uit onze taal richting rouwenden. De vraag suggereert dat rouw afgerond kan zijn, dat dat eigenlijk ook allang zo zou moeten zijn. Ik herinner me dat ik goedbedoelde condoleancekaarten las met teksten die me zouden moeten bemoedigen, zoals dat ik hier sterker uit zou komen en dat ik mooie herinneringen moest koesteren. Clichés die Devine een ‘slap in the face’ noemt.

‘The wrong word choice grates on me, even in the best of times. So when I was first widowed, hearing words like recovery and better really bothered me. Getting better sounded ridiculous. Exactly what was going to improve?.' Ik hoor je denken: maar wat kun je dan wel zeggen? Ook hiervoor biedt Devine geen kant-en-klare oplossing, maar ze benadrukt wel dat we nieuwe termen nodig hebben, om met rouw te kunnen leven.

‘Loss gets integrated, not overcome.' Dat is de eerste les van Devine, het verschil tussen oplossen en ermee leven, wat leidt tot uitdrukkingen als ‘bij de pijn blijven’ en ‘het met je mee dragen’. Devine is heel kieskeurig als het over woorden gaat en schrijft genuanceerd. Zo is pijn niet hetzelfde als lijden en zodoende verwerk je rouw dus niet (‘oplossen’ noemt ze dat), maar draag je het met je mee (‘bij de pijn blijven’). Het creëren van iets goeds uit verlies komt volgens haar ook heel nauw: dat er iets goeds uit je verlies voortkomt is zeker geen gegeven en het goede vermindert de pijn van het verlies niet.

De noodzaak van nieuwe woorden
John Koenig, een video-editor en schrijver uit Minnesota, maakte ‘The Dictionary of Obscure Sorrows’, een blog waarin hij woorden bedenkt voor ervaringen die we allemaal zouden kunnen ervaren, waarmee hij een gat in de taal opvult.

Rouw is nooit klaar: nog steeds ontdek ik nieuwe aspecten van het verlies en telkens voelt het weer anders aan

Zo’n woordenboek zou ik ook wel willen om het landschap van rouw mee te beschrijven. Zodat ik woorden kan opzoeken om zelf mijn rouwervaring te begrijpen, die ik vervolgens kan gebruiken als ingang om mij te kunnen verbinden met anderen. Zelf heb ik in mijn omzwervingen in de wereld van rouw nieuwe woorden gevonden. Voorbeelden van mijn eigen ontwikkelde vocabulaire zijn: het integreren van verlies in je levensverhaal; hoe rouw onder je huid gaat zitten; hoe je verlies meedraagt; dat rouw niet loslaten is maar anders leren vasthouden; hoe met mijn moeders dood ook een deel van mij gestorven is.

Rouw is nooit klaar: nog steeds ontdek ik nieuwe aspecten van het verlies en telkens voelt het weer anders aan. Vorig jaar nog stuurde ik op mijn moeders sterfdag mijn vader en zusjes een nieuwsbrief van Devine door. Zij richtte mijn aandacht op een aspect van rouw dat ik tot dan toe nog niet kon vatten: ‘What I mean is that, for many of us, the people we've lost were such an integral part of every single day, every single facet of our lives, there really is no "normal life" without them. There is no part of our universe, our daily lived existence, that they didn't touch. There truly is no life to "get back to.’

Voor deze ervaring zou ik wel een woord willen, om zo bij te dragen aan verhalen die daadwerkelijk recht doen aan de ervaring van rouw.



Mail

Babet te Winkel Babet te Winkel (1991) is opgeleid aan de Universiteit voor Humanistiek om mensen te begeleiden bij zingeving en levensvragen. Ze richtte Verlieskunst op om ruimte te creëren voor rouw en geeft rouwmassages.

Aida de Jong Aida de Jong (1995) is een illustrator en poppenmaker wonend in Utrecht. In haar werk zoekt ze vaak thema's die haar beangstigen, om er vervolgens met een nieuwe blik naar te kijken.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
:The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

Marit Pilage onderzoekt beelden van queer vruchtbaarheid in de kunst om zo de definitie van vruchtbaarheid, zwangerschap en ouderschap te herdefiniëren. Lees meer

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Zazie Duinker baant zich een weg door het oerwoud van de (hergedefinieerde) woorden. Lees meer

In de afwezigheid van 1

In de afwezigheid van

Marit Pilage onderzoekt de rol en betekenis van kunst bij zwangerschap en vruchtbaarheid, maar vooral ook bij het uitblijven daarvan. Lees meer

Liever een monster

Liever een monster

Het is moeilijk te accepteren dat mensen kunnen doden, maar waarom maken we van moordenaars karikaturen? Een voorpublicatie uit Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee Dodelijke gekte. Lees meer

Hoe in Duitsland het Zionistische establishment wint

Hoe in Duitsland elke vorm van empathie met inwoners van Palestina wordt verboden

De situatie in Duitsland is de laatste dagen geëscaleerd. Het politieapparaat en de politiek gebruiken harde repressiemiddelen om vooral Duitse mensen van kleur of met een migratieachtergrond de kop in te drukken. Zij verliezen op dit moment hun vrijheid van meningsuiting. Lees meer

Een villa voor het onbekende

Een villa voor het onbekende

Floris Tesink bezocht het FOMU, waar Grace Ndiritu door associatieve combinatie een expositie invulde. "Dit conflict tussen de fotografie en de ruimte brengt je op een plek die niet te begrijpen is, maar toch verslavend voelt voor degene die zich hieraan overgeeft." Lees meer

Wat dondert het of fossiele subsidies ‘echt subsidies zijn’?

Wat dondert het of fossiele subsidies ‘echte subsidies’ zijn?

‘De grootste catastrofe in de geschiedenis van de mensheid is niet het moment voor afleidingsmanoeuvres.’ Lees meer

:De aankondiging: De kunst van vertrekken (deel 1)

De kunst van vertrekken: de aankondiging

Voor kunstenaars is het essentieel om zichtbaar te zijn voor publiek. Maar wat gebeurt er als een kunstenaar zich terugtrekt of zelfs helemaal stopt met het maken van kunst? In deel 1 van de serie ‘De kunst van het vertrekken’ kijkt Lara den Hartog Jager naar de kunst waarmee sommige kunstenaars afscheid nemen uit de kunstwereld. Lees meer

Een gestolde eeuwigheid

Futiliteit op een gestolde eeuwigheid

De bergen laten Nick Sens al even niet meer met rust. Waar komt de drang vandaan ze, ondanks de mogelijke gevaren, te willen beklimmen? Lees meer

:Koloniale pijn: Papoeavlag niet gewenst tijdens defilé Veteranendag 1

Koloniale pijn: Papoeavlag niet gewenst tijdens defilé Veteranendag

24 juni was het Veteranendag, acht jaar geleden was het de oud-militairen voor het eerst verboden tijdens het veteranendefilé te lopen met de Morgenster, de vlag van de Papoea’s. Waarom gebeurde dat? Lees meer

 1

Alleen het gehele verhaal kan voor heling zorgen

Bijna 80 jaar na dato erkent de Nederlandse staat 17 augustus 1945 pas als officiële Indonesische onafhankelijkheidsdatum. Benjamin Caton vraagt zich af waarom sommige partijen deze ontwikkelingen tegenwerken en waar hun denkfouten zitten. 'Het is niet nodig is om de ene pijn te ontkennen om erkenning te krijgen voor de andere.' Lees meer

:De roman als tapijt van verweven geschiedenissen: hoe een collectieve schrijversblik houvast biedt 1

De roman als tapijt van verweven geschiedenissen: hoe een collectieve schrijversblik houvast biedt

Wat willen we vertellen, wat hebben we te vertellen en hoe willen we dat vertellen? Amber Netten, Marleen Doré en Zuma Knegjes vinden houvast in collectiviteit. Lees meer

Zelfs een kapotte klok wijst tweemaal per dag de juiste tijd aan

Zelfs een kapotte klok wijst tweemaal per dag de juiste tijd aan

Als klein meisje had Roosje van der Kamp een ritueel waarmee ze hoopte haar ouders te kunnen beschermen tegen de dood. Kan magisch denken in plaats van een poging tot controle, ook een vorm van loslaten zijn? Kan het ook een daad van liefde zijn? Lees meer

De on//smakelijke week: Wondermeisjes (of: de aantrekkingskracht van anorexia) 4

De on//smakelijke week: Wondermeisjes (of: de aantrekkingskracht van anorexia)

Toen in juni 2014 een week in het teken van eten stond was Emy Koopman not amused. Ze schreef een nog altijd actueel essay over de vraag of een eetstoornis een modeverschijnsel is. Eten door de ogen van een ex-magerzuchtige. Lees meer

Zeikwijf

De on//smakelijke week: Pisnijd

Van hoge prijzen tot pottenkijkers: een bezoek aan een openbaar toilet is voor vrouwen vaak niet vanzelfsprekend. Sofie Hees verdiept zich in de ins en outs van dit decennia-oude probleem. Lees meer

Ik heb schijt

Ik heb schijt

Maatschappelijke ongelijkheid begint in de buurt waarin je opgroeit laat Milio van de Kamp zien in zijn debuut ‘Misschien moet je iets lager mikken’, dat op 16 mei verschijnt. Een voorpublicatie. Lees meer

Toxic Friendships

Toxic Friendships

Het verbreken van toxic friendships geldt op TikTok als een vorm van self-care, maar is dat wel zo? Rijk Kistemaker buigt zich erover. Lees meer

Factdroppen

Factdroppen

Is het herhalen van feiten een manier om grip te krijgen op een wereld die steeds onzekerder is? Max Beijneveld gaat op zoek naar een alternatief voor ongebreideld factdroppen. Lees meer

Een <em>mountain home</em> in een wereld waar de tijd verdwijnt

Een mountain home in een wereld waar de tijd verdwijnt

Na het luisteren van de podcast Dolly Parton’s America besluit Anna van der Kruis haar eigen fascinatie voor Dolly Parton te onderzoeken. Waarom slikt ze alles wat Dolly haar verkoopt? Hoe kan het dat Dolly zoveel verschillende mensen samenbrengt? Tijdens de zoektocht komt ze erachter dat haar verhouding tot Dolly Parton persoonlijker is dan ze... Lees meer

Porseleinen beeldje van Vrouwe Justitia: vrouw met een roze gedrapeerde jurk en een witte blinddoek rond haar ogen

Academische vrijheid m’n reet

Promovenda Harriët Bergman voelt niet de vrijheid om zich écht kritisch uit te laten over machthebbers. De oorverdovende stilte op rechts na het ontslag van universitair hoofddocent Susanne Täuber bewijst voor haar eens te meer: veel hoeders van het vrije woord geven alleen om de status quo. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier! 

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer