Hard//hoofd grijpt terug op de Zomergasten-verslagen van deze zomer met een onconventionele gast die toepasselijk is voor de grauwe dagen. Mevrouw Rouw gaat in gesprek met Janine Abbring en deelt ervaringen van rouw met de kijker aan de hand van verschillende filmbeelden uit The Broken Circle Breakdown, Manchester by the Sea en meer films.
Zondagavond kwart over acht, de televisie staat aan. Mevrouw Rouw heeft een verzoek gedaan voor het decor: geen lieflijke doorkijkjes of wuivende bloemen in een veld. Net zoals van Griet op de Beeck, die eerder te gast was bij Zomergasten, mocht het decor van mevrouw Rouw wel wat rauwer. Het is een donker bos geworden, en nee, in de verte geen lichtpuntjes. Op tafel, naast Janine en mevrouw Rouw, staat een fles wijn.
The Broken Circle Breakdown: de wanhoop die je kunt ervaren
Mevrouw Rouw gaat niet voor een kalm begin. Op de vraag van Abbring wat ze van het decor vindt, antwoordt ze dat we het beste meteen haar eerste fragment uit The Broken Circle Breakdown kunnen bekijken. Janine leidt de film kort in.
The Broken Circle Breakdown is een Vlaamse film van Felix van Groeningen uit 2012. Elise, een tattoo-artieste, en Didier, een romantische atheïst die in een bluegrassband speelt, worden verliefd op elkaar. Zij laat zijn naam tatoeëren op haar heup. Hij woont in een caravan naast een bouwval. Het levert mooie beelden op, van hen samen onder een buitendouche, muziekmakend bij het kampvuur en rijdend op een paard als cowboy en cowgirl. Als zij tot hun verbazing, en misschien ook schrik, zwanger wordt, gaat Didier met het bouwval aan de slag waarin ze met zijn drieën komen te wonen. Dan wordt hun dochtertje Maybelle ernstig ziek en zij overlijdt. We zien hoe Elise en Didier na haar dood proberen te overleven en in hun eigen rouwproces belanden. Didier wordt steeds kwader, Elise dooft steeds meer uit en langzaamaan raken zij elkaar kwijt.
Er is te weinig over van Elise’s leven
Deze scene speelt zich af richting het einde van de film. Didier is kwaad en tijdens een optreden met zijn bluegrassband verliest hij zichzelf in een speech over het onrecht in de wereld veroorzaakt door geïnstitutionaliseerde religie. Het lijkt zijn manier om zijn onmacht en verdriet te uiten. Elise probeert houvast te zoeken in haar geloof dat Maybelle nog ergens is, maar dat geloof is te wankel. Er is te weinig over van Elise’s leven om voor te blijven leven.
Abbring en mevrouw Rouw blijven even stil na het zien van het laatste gesprek tussen Didier en Elise. Abbring doorbreekt de stilte: ‘Je zou kunnen zeggen dat dit een wanhopige scene is. Heb je hem daarom gekozen?’
Mevr. Rouw: ‘Ja. Hoewel je de ervaring van Elise en Didier bijna te behapbaar maakt, door er de woorden aan te geven dat het ‘een wanhopige scene is’. Die woorden omvatten de ervaring niet en beeld biedt daarom een meerwaarde. Beeld kan overbrengen wat er aan de taal ontglipt en spreekt een andere laag in ons aan. Rouw is een lichamelijke ervaring. Het speelt zich veelal af in een rijke binnenwereld. Die binnenwereld is een wereld van symbolen, fysieke gewaarwordingen en intuïtie. In die binnenwereld geldt onze rationele logica niet en woorden geven niet altijd de beste ingang om deze wereld te betreden.’
Abbring: ‘Kun je met woorden dan weg kan raken van die lichamelijke ervaring?’
Mevr. Rouw: ‘Precies! Nu ondervinden wij aan den lijve dat het woord ‘wanhoop’ betekenisloos wordt, als we niet actief het lijntje tussen de wanhoop en de ervaring van deze scene behouden. Je hebt de film nodig, om de wanhoop tot je door te kunnen laten dringen, van binnenuit te ervaren. De film maakt de aanloop naar de suïcide van Elise inleefbaar. Dat is waar film in voorziet: een betekenisvolle context waardoor grote woorden als ‘wanhoop’ en ‘chaos’ ervaringen worden waarin je je kunt inleven.’
Abbring: ‘Als vrienden je vragen hoe het gaat, zou je dus beter kunnen zeggen: ik voel me zoals Elise die Didier achterlaat nadat ze ruzie hebben gemaakt en voor ze suïcide pleegt, en kijk de hele film maar om te kunnen ervaren wat daar allemaal mee samenhangt?’
Mevr. Rouw, lachend: ‘Ja, in zekere zin zou je zo met dierbaren kunnen communiceren over je ervaring van rouw. Het doet misschien meer recht aan de ervaring dan te zeggen dat je je zo wanhopig voelt.’
Er volgt een avond waarin mevrouw Rouw ons verder meeneemt en allerlei aspecten van rouw invoelbaar maakt. We zien de verbinding die je kunt voelen met anderen die ook pijn hebben (Netflix-film The Discovery), dat we niet zonder verdriet kunnen (Disneyfilm Inside Out) en hoe we pijn aan kunnen kijken (Werk ohne Autor).
Manchester by the Sea: de traagheid en onoplosbaarheid van een rouwproces
‘Zeg, inmiddels al toe aan wat sterkers?’ Terwijl mevrouw Rouw een fles whisky tevoorschijn trekt en twee glazen inschenkt, leidt Janine de volgende scène in. Die komt uit Manchester by the Sea van Kenneth Lonergan uit 2016. De complexiteit van de film wordt pas na verloop van tijd duidelijk. Het verhaal wordt deels in flashbacks verteld, waarbij je langzaamaan ontdekt welke enorme verliezen er zijn geleden, zowel door Lee als door zijn ex-vrouw, Randi. Je ziet hoe Lee en Randi een gezin waren, en zij zowel elkaar als hun kinderen verloren hebben. De kinderen aan de dood, elkaar aan de pijn die daarop volgde. Nu is Lee weer een tijd terug in Manchester-by-the-Sea en het valt hem zwaar om terug te zijn. In de scène zien we hoe Lee zijn ex-vrouw Randi tegen komt, met haar baby van haar nieuwe man in de kinderwagen.
Abbring: ‘Waarom koos je voor deze scène?’
Mevr. Rouw: ‘Ik wil de traagheid van een rouwproces voelbaar maken, in deze scene zichtbaar door de lange aanloop naar het gesprek tussen Lee en Randi, waarin we Lee volgen vanuit de supermarkt, de straatjes door, totdat hij Randi tegenkomt. De traagheid komt het beste over als je de hele film kijkt, want juist op de momenten waarop er weinig gebeurt, voel je de traagheid, bijvoorbeeld tijdens alledaagse momenten of in de vele shots met landschappen. Het leven gaat zo langzaam in de film, pijnlijk langzaam. Dat wordt nog eens versterkt doordat Lonergan gebruik maakt van slowmotion. Soms filmt Lonergan gesprekken vanaf een afstandje en dan voel je als kijker afstand tot wat zich afspeelt, wat een mooi symbool is van het gebrek van betrokkenheid van de rouwende met het leven.’
In deze film krijg je als kijker geen gemakkelijke kijkervaring, net zoals het je als rouwende ook niet makkelijk wordt gemaakt. Het is ook voor de kijker een uitdaging om open te blijven staan, de pijn van de personages te blijven voelen en die pijn in jezelf te observeren. Eigenlijk is het kijken van deze film een oefening in rouwen.’
Rouw is vergelijkbaar met liefde
Abbring, lachend: ‘Een warme aanbeveling om de hele film te gaan kijken!’
Mevr. Rouw: ‘Haha, jazeker! En wees blij, als kijker kun je het moment timen waarop je de ruimte hebt om de rauwheid van het leven in Manchester by the Sea aan te kijken. Die rauwheid hoort simpelweg ook bij het leven en laat zich niet oplossen. Rouw is in die zin vergelijkbaar met liefde, alle twee horend bij het leven en onoplosbaar. En die rouwende (rauwe) kant kan confronterend zijn voor mensen, onhoudbaar zelfs, aan de ongemakkelijke reacties van bioscoopbezoekers te merken.’
Abbring: ‘Ja? Hoe komt dat denk je, dat het confronterend en ongemakkelijk is?’
Mevr. Rouw: ‘Nou, het komt dichtbij. Lonergan verlicht de pijn die je als kijker (mee)voelt maar sporadisch. Het is echt uitzitten soms. Dit is nou juist een scène waarin er wél een gesprek plaats vindt, maar als kijker krijg je niet de verlossing van een fijne afronding, er wordt niet echt iets ‘opgelost’, zoals we dat normaal graag in films zien. Lonergan vermijdt in de film de klassieke beelden van bijvoorbeeld een doodsbed om daarmee emoties op te roepen; en laat juist beelden zien waarin het net even mis of niet zo soepel gaat, wat de film realistisch maakt. Zo zien we tijdens de condoleance een gesprek tussen twee vrienden van Lee, die al schreeuwend vanaf de ene kant van het buffet naar de andere kant van de kamer, willen zorgen dat Lee heeft gegeten, maar elkaar niet kunnen verstaan. Of de scène waarin de ziekenbroeders de brancard waarop Randi ligt de ambulance in proberen te duwen en dit pas bij de derde poging lukt. Het is een studie naar het effect van de dood van dierbaren op de personages in al zijn dagelijksheid, zonder in clichébeelden te vervallen die we makkelijk herkennen en associeren met rouw en pijn. Je wordt als kijker echt uitgedaagd om deze clichés en betekenissen los te laten, en te letten op het kleine, alledaagse van rouw.’
Verlies is universeel.
Janine: ‘Moet je zelf iemand verloren zijn, om deze film te kunnen waarderen?’
Mevr. Rouw: ‘Nee. Verlies is universeel. Niemand ontkomt aan verlies en rouw. Iedereen heeft verliezen geleden in zijn leven en kan zich er wel iets bij voorstellen, denk bijvoorbeeld aan liefdesverdriet, het verlies van werk of het verlies van gezondheid. Ik wil niet zeggen dat dat hetzelfde is, maar ik denk dat als je de moeite wilt doen om je open te stellen voor de ervaring van het verlies van een dierbare, deze film je al heel dichtbij doet komen, zonder dat je zelf iemand aan de dood hebt verloren.’
Een eigen verzameling maken van herkenbare filmscenes
De tijd is voorbij gevlogen en we zijn aan het einde van de uitzending. Namens ons allen bedankt Janine mevrouw Rouw en met haar blik recht in de camera richt Janine zich dan tot ons: ‘Het was een intensieve avond. Het heeft mij geinspireerd om zelf ook op zoek te gaan naar beeldmateriaal om mijn eigen ervaringen van verlies te delen met mijn naasten, wie doet er mee? Dat is nog eens een mooie manier om je vrienden beter te leren kennen! Dan is het nu tijd voor de keuzefilm van mevrouw Rouw: Three Billboards Outside Ebbing, Missouri.’
Beeld: George Hendrick Breitner, Vrouw met voile, ca. 1890-1920.
