Asset 14

Lang niet alles klopte bij Zomergast Bessel van der Kolk

Automatische concepten 77

Met trauma-expert Bessel van der Kolk als laatste Zomergast van 2022 (en van Janine Abbring als presentator) is er genoeg om te herinneren. De avond was bijtijds meer hoorcollege dan een interview, en zijn feitenrelaas ging vaak te snel voor de factcheck van Janine Abbring. Van een echt gesprek kwam het niet, zag Marthe van Bronkhorst.

Psychiater Bessel van der Kolk (1943) is trauma-expert. Hij doceert op Harvard, schreef een boek over hoe het lichaam traumareacties inslijt (The Body Keeps the Score, 2014, in 2016 vertaald als Traumasporen) en was een van de eerste behandelaars van trauma met nieuwe technieken. Van der Kolk is op zijn zachtst gezegd ‘pionier’ en volgens sommigen ‘omstreden’ te noemen. Relevant is zijn werk zeker. Eén op de vijf van de Nederlanders heeft een trauma, benadrukt Abbring nog maar eens.

Trauma is niet altijd huilen, maar kent vele vormen, toont van der Kolk. In de film Fearless (1993) haalt Max (Jeff Bridges) gedesillusioneerd door een vliegtuigcrash een baby uit het puin, terwijl andere personages gillen en huilen. Pas bij het zien van zijn eigen wonden in de spiegel beseft hij: ‘I am not dead.’ Een schoolvoorbeeld van ‘dissociatie’, vertelt Van der Kolk. Toen hijzelf ooit beroofd en bestoken werd, ervoer hij die dissociatie ook: ‘Hé dit onderzoek ik, en nu gebeurt het mij!’ Deze dissociatie is een beschermingsmechanisme van ons brein, legt hij uit, zodat je door kunt leven.

Waarom en wanneer ‘the body keeps the score’, dat legt Van der Kolk niet uit

Dan behandelt Van der Kolk één van de grootste raadsels uit de psychologie: waarom krijgt de één na zo’n intense gebeurtenis een trauma en de ander niet? Van der Kolk antwoordt hier kort op, en niet geheel sluitend: ‘Omdat er niemand in levensgevaar was, omdat ik genoeg hulp kon krijgen.’ De mate waarin iemand zijn leven kan hervatten, is belangrijk. Chirurgen, die om de haverklap potentieel traumatische dingen meemaken, móeten wel ‘afstompen’ zegt Van der Kolk, zodat ze door kunnen gaan met hun leven van de dag. Als iemand zo’n verdoving of dissociatie toepast, hoeft dat niet altijd tot lichamelijke klachten te leiden. Waarom en wanneer ‘the body keeps the score’ legt hij hier niet uit.

Van der Kolk schuwt nieuwe behandeltechnieken niet. Psychedelica als medicatie? Zijn voorkeursbehandeling! Een gloednieuwe methode als neurofeedback? Why not?! Neurofeedback is een meetsysteem van hersenactiviteit, dat jouw hersengolven tijdens het uitvoeren van een taak verbindt met een computer. Als je op de ‘juiste’ manier aan het denken bent (de juiste hersengolven vertoont) zal de computer feedback geven en een leuk plaatje vertonen (een springend hertje in zijn voorbeeld) en wanneer je niet juist denkt, niet. Het idee hierachter is dat je door de beloning van die leuke plaatjes de juiste manier van denken gaat herhalen en vaker die ‘gewenste’ hersengolven gaat vertonen. Let wel, dit is wetenschappelijk nog niet alom bewezen effectief.

Dan is het tijd voor ‘echte’ beelden uit de psychotherapiepraktijk. Van der Kolk toont een ‘Before/after therapy’ filmpje van een vrouw met een verkeerstrauma. Het belangrijkste, de uitvoer van de EMDR-therapie, laat hij niet zien! Van der Kolk lijkt ervan te genieten om de psychiatrie in nevelen te hullen. Zeker, de beelden zijn indrukwekkend: Beeld 1 bevat een vrouw, trillend in al haar kwetsbaarheid, die snikt dat een auto haar bijna raakte. In beeld 2 (na therapie) kan zij feitelijk over alles praten, zelfs met verveling. Van der Kolk wijst ons de spanningssignalen in haar lichaam aan.
‘Wat gebeurt in die sessies dan?’ vraagt Abbring terecht, maar tevergeefs. (De EMDR-therapie bestaat uit het herhaaldelijk nabespreken van een herinnering terwijl je een afleidend taakje doet, zoals oogbewegingen maken.)

Van der Kolk gebruikt onnodig veel jargon, zoals hoe de ‘temporale cortex via de insula verbindingen maakt met de dorsale prefrontale cortex’

Zo blijft de therapie een soort magie, een goocheltrucje: er is een ‘before’ en er is een ‘after’. Wat daartussen gebeurt blijft aan de expert Van der Kolk om aan ons te doceren.
‘Het ís ook magic,’ zegt hij gevleid als Janine Abbring aangeeft dat ze het niet helemaal begrijpt. Pas na veel aandringen van Abbring (hulde hiervoor) legt hij de werking uit, zij het niet helemaal juist. Hij gebruikt onnodig veel jargon, zoals hoe de ‘temporale cortex via de insula verbindingen maakt met de dorsale prefrontale cortex’.

Al gauw in het gesprek verlegt Van der Kolk het gesprek naar hoelang zijn methodiek miskend is gebleven. ‘Rare dingen werken soms, maar het heeft me jaren gekost.’ Na xtc is hij een ‘aardiger mens geworden volgens mijn vrouw’. Hoe dat werkt, zegt hij niet. Op de werking van yoga zegt hij: ‘Zoek het maar op.’ Van der Kolk stipt één en ander aan over de helende kracht van muziek, zonder er dieper op in te gaan. Hij gooit er nog een termpje tegenaan: ‘motherese’ (dit is de naam die psychologen geven aan het high-pitched taaltje waarop we tegen baby’s en dieren praten. Het is bewezen dat die overdreven stemgeluidjes goed zijn voor de moeder-kindband.) Hij neemt niet de moeite het uit te leggen.

Dit jargonkanon is onnodig en pedant. Wat niet wegneemt dat de fragmenten die Van der Kolk heeft uitgekozen zeer indrukwekkend zijn. Children of the Light (een documentaire) toont Desmond Tutu en zijn inspanningen voor de waarheidscommissies in Rwanda. De gruwelen die verteld worden benemen je de adem, en de veerkracht van Tutu en de mensen om dit tot vergeving ombuigen, is enorm. Interessant wordt het bij de vraag: Wat is liefde? En wat is hechting? We kijken naar aapjes, de hechting-experimenten van de Amerikaan Harry Harlow. Een babyaapje wordt weggehaald bij zijn moeder en in een hok gestopt met twee ‘surrogaatmoeders’: een ‘robotaap’ van ijzerdraad waar hij voedsel kan halen, en een pluchen knuffel. Wat blijkt? Het is de zachtheid van de knuffel, niet voedsel, waar het aapje zich 18 uur per dag aan vastklampt. Liefde en warmte (als je hechting zo moet interpreteren) zijn dus misschien nog meer basisbehoeftes dan eten. Natuurlijk is hechting en knuffelen nog niet hetzelfde als moederliefde, zelfacceptatie en goede relaties. Maar het aanraken verdient meer aandacht dan alleen geestelijke verwerking van trauma, zegt Van der Kolk, terecht. Anders krijg je ‘dealing but not feeling’. Kritiek op zijn vakgenoten kan hij echter niet verduren, als Abbring zegt dat de aap-onderzoeker in kwestie een vreselijke vader schijnt te zijn geweest.

De traumasporen zijn bij Van der Kolk zichtbaar: het gezicht gaat op strak

Waarom blijven mensen vaak in een traumatische situatie zitten? Loyaliteit, eenzaamheid, en het wegkijken van de omgeving, vertelt Van der Kolk. Kinderen die mishandeld worden denken volgens hem niet ‘dit is een trauma’ maar denken ‘dit gebeurt omdat ik een slecht mens ben.’ Eén medestander hebben kan daar al tegen beschermen. Een ouder die zegt ‘Ik kom direct naar je toe.’ Janine Abbring vertelt huilend dat dit haar door haar eigen ongeluk heen hielp. Van der Kolks vader gaf hem een pak slaag en sloot hem op in de kelder, vertelt hij, hij smeekte dan dat hij zoet zou zijn. Achteraf verachtte hij zichzelf om zijn eigen meegaandheid. Op de vraag wat dit met hem deed als volwassene, blijft hij vaag ‘Je dealt ermee.’ Bij een vraag naar zijn moeder, raakt Abbring een snaar. De traumasporen zijn bij Van der Kolk zichtbaar: het gezicht gaat op strak, hij struikelt voor het eerst over woorden, hij maakt wegwerpgebaren. ‘Zij, nee. Volkomen afwezig. Mijn vader was niet kwaadaardig. Mijn moeder was een probleem.’ De eerste stilte valt. Veelzeggend: in een volgend fragment (de film Doubt) toont Van der Kolk zo’n soort moeder als de zijne, die wegkijkt bij het misbruik van haar zoon.

Is het geheugen wel betrouwbaar? Kunnen traumatische herinneringen niet verkeerd worden herinnerd, of vervormd? Van geheugenfouten, misinformatie, vergissingen en feilbaar denken wil Van der Kolk niet weten. ‘Het is normaal voor mensen om niet te herinneren.’ zegt hij. Abbring is zo stoer om de kritiek op hem voor te lezen. Op de kritiek zegt hij ‘die mensen hebben geen verstand van trauma.’ en ‘ze staan niet aan de kant van de slachtoffers.’ en ‘het is heel moeilijk om mensen dingen aan te praten’, maar inhoudelijk legt hij niet uit hóe. Hijzelf claimt haarscherpe herinneringen aan zijn peutertijd in de oorlog. In documentaire Op Zicht (1982) vertelt Harry Mulisch over de (verzonnen) locatie van zijn boek De Aanslag in een Haarlems wijkje. Ramptoeristen kwamen in die tijd op het (fictie-)huis uit het boek af. Mulisch zegt daarover: ‘Dat toont dat de verbeelding blijkbaar belangrijker is dan de werkelijke herinneringen.’ Een heikel punt, want vervormde, of ‘aangeprate’ herinneringen zijn een groot kritiekpunt uit de traumatherapie. ‘Dit is niet verzonnen, dit is allemaal echt gebeurd ergens,’ zegt Van der Kolk. Zo’n uitspraak, wat kun je ermee? Van der Kolk lijkt ervan te genieten: lekker op het randje van feit en fictie blijven, hij weet dat Abbring niet goedgebekt genoeg is om het tegen te spreken.

Ontegenzeggelijk heeft Van der Kolk heel veel werk verzet en veel mensen met trauma geholpen. Maar een echt gesprek wordt het zondag niet; veeleer een drie uur durend hoorcollege. Voor een echt gesprek blijft Van der Kolk te veel op de leerstoel zitten en wordt te weinig gast. En Abbring bleef te beleefd.

Mail

Marthe van Bronkhorst (zij/haar) is schrijver, theatermaker en psycholoog en studeerde aan de VU Amsterdam en Harvard Medical School. Ze schreef voor onder meer Theater Ins Blau, Sonnevanck, Over het IJ festival, Kluger Hans, Meander, De Revisor en werkt aan een roman over duikers bij uitgeverij De Geus.

Zach Danson is een beginnende Rotterdamse illustrator.  Zijn voornaamste materiaal is balpen waarmee hij louter mensfiguren tekent. Aldus Danson is huid en haar het meest interessante om te tekenen wat resulteert in immer herkenbare personages . Terugkerende thema's zijn imperfectie, hedonisme en knaagdieren.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Zo rood als een kreeft

Zo rood als een kreeft

Wanneer twee Spaanse vrienden Ferenz Jacobs uitnodigen voor een protestmars tegen toerisme in Barcelona, voelt hij zich voor het eerst weer een 'outsider'. In dit essay richt hij zich op de gevolgen van massatoerisme op de permanente bewoners. Is er een ander soort toerisme mogelijk, buiten de logica van onderdanigheid, kolonialisme en uitbuiting om? Lees meer

Ik was elf

Ik was elf

In dit verhaal onderzoekt Jochum Veenstra waar de grens tussen fictie en werkelijkheid ligt voor kinderen. En tot welk punt kan je als ouder je zoon beschermen? Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem 1

Kun je liefde delen?

Marthe van Bronkhorst onderzoekt polyamorie: 'Als ik mijn hart versplinterd heb, kan ik het dan minder hard breken?' Lees meer

Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Zaat sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay licht hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Een ode aan de pornofilm 2

Een ode aan de pornofilm: Het Porn Film Festival Amsterdam

Porno is meer dan wat Pornhub en andere grote platforms ons voorschotelen. Het Porn Film Festival Amsterdam laat deze donderdag tot en met zondag zien, dat porno kwetsbaarder, artistieker en vrijer is dan velen verwachten. Emma Zuiderveen spreekt met organisatoren Erik ter Veld en Franka Bauwens. Lees meer

De macht van het lookje

De macht van het lookje

Columnist Loïs Blank analyseert de stijlkeuzes van Zuckerberg, en Ivanka en Donald Trump. Wat proberen ze met hun kleding te zeggen, en wat hangt er van hun kledingkeuzes af? Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

 1

De zee

Mariska Kleinhoonte van Os schrijft met groot mededogen en rauwe eerlijkheid over degenen die tussen de mazen van het net en de mazen van de wet vallen, in de verhalenbundel 'Tussen de mazen' die op 14 februari verschijnt. Op onze site lees je alvast een voorpublicatie. Lees meer

De rattenkoning

De rattenkoning

Een schoolreis naar Praag klinkt als een feestelijke afsluiting van de middelbare school: slapeloze busritten, sigaretten in de schaduw van kasteelparken en stiekeme plannen om absint te drinken in hotelkamers. Maar in dit verhaal van Nick De Weerdt eindigt de reis voor een onafscheidelijke vriendinnengroep met een onverwachte confrontatie: de rattenkoning. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

When life gives you hepatitis A-bessen, kruipt Marthe van Bronkhorst in de pen om het toch nog eens over de voedselindustrie te hebben. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024) 1

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024)

De gemiddelde Nederlander koopt vaak kleding, en heeft er vaak ook nog geen overzicht over. Columnist Loïs Blank houdt haar eigen koopgedrag elk jaar weer bij. Lees meer

Even zweven de levende wezens

Even zweven de levende wezens

Voor Hard//hoofd dicht Pim te Bokkel over de verschillende facetten van water: de kalmte en geborgenheid ervan, of juist de dreigende weidsheid. Dit is een voorpublicatie uit de bundel 'Even zweven de levende wezens' die op 16 januari bij uitgeverij Wereldbibliotheek verschijnt. Lees meer

Een echte vis

Een echte vis

In dit verhaal van Maartje Franken dreigt er meer dan alleen een storm. Kinderen gaan op zomervakantie in de regen, ontdekken een verzonken stad en proberen te documenteren zoals Bear Grylls. Lees meer

:Oproep: Hard//hoofd Biechtlijn

Oproep: bel de Hard//hoofd Biechtlijn

Op zoek naar een luisterend oor? Bel de Hard//hoofd Biechtlijn op 06 16 85 74 57 en word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier om de collectieve audiobiecht te beluisteren. Lees meer

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Misschien heb jij hem nu wel aan: de kersttrui. Een onschuldig grapje of een kledingstuk dat perfect toelicht wat er mis is met de kledingindustrie? Lees meer

Lichamen en monden

Lichamen en monden

Hoelang blijf je toekijken? Wanneer dondert alles in elkaar? Waar zit de zwakke plek van passiviteit? Pieter van de Walle neemt je in dit kortverhaal mee als apathische visverzorger in een Berlijns aquarium. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine! 1

[deadline verstreken] Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Welk verlangen kenmerkt jouw leven en waar snak jij naar? Stuur voor 16 februari 2025 je pitch in en voed ons met jouw ideeën over (beeld)verhalen, essays, poëzie en kunstkritiek voor het magazine ‘Honger’. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

[deadline verstreken] Illustreer jij de volgende cover van het Hard//hoofd Magazine?

Voor ‘Honger’, het najaarsnummer van 2025 van Hard//hoofd, zijn we op zoek naar illustrator die de cover van ons magazine wil maken. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer