Rutger interviewde comedians Tig Notaro en Micha Wertheim over kanker, comedy en het einde der tijden.
Op 3 augustus 2012 betrad Tig Notaro (Mississippi, 1971) het podium van Largo, een comedyclub in Los Angeles. Haar openingszin was direct een klassieker: “Hi. Hello. How are you? I have cancer” Er ging een siddering door de zaal. Is dit echt? Ze stelde voortdurend het publiek gerust: “It’s ok. Oh ma’am… It’s ok. I have cancer. I’m fine. Well… You’re fine. We’ll have to see about me.” Ze dacht aan het gezegde ‘God never gives you more than you can handle’ en stelt zich voor hoe de Heer bij haar denkt: “Weet je wat… Volgens mij kan ze nog wel iets meer hebben.” Terwijl de engelen toekijken en zeggen: “Nee God, waar ben je mee bezig!”
Het ging op zich voorspoedig met Notaro’s carrière als stand-up comedian: ze was een vast personage in de Sarah Silverman Show geweest, trad op bij This American Life (het radioprogramma van Ira Glass waarin waargebeurde verhalen worden verteld) en maakte furore met een optreden in de talkshow van Conan O’Brien, waarbij ze minutenlang een barkruk over het podium schraapte, tot groot ongemak van het studiopubliek. Het kenmerkte haar comedystijl: gortdroog, absurd, klein en met veel herhaling.
Toen sloeg het noodlot toe. In april 2012 kreeg Notaro een longontsteking en bleek besmet te zijn met een zeldzame bacteriële aandoening die, kort gezegd, haar van binnenuit opat. Ze raakte vele kilo’s van haar toch al magere lichaam kwijt en kwam in levensgevaar. Gelukkig overleefde Notaro de infectie en mocht ze na een paar weken naar huis. Haar verjaardag was op komst; dat was iets om naar uit te kijken. Twee dagen na het feest ging haar telefoon; ‘Ouders’ stond er op het scherm. Het was haar stiefvader, die vertelde dat haar moeder gestruikeld was, op haar hoofd was gevallen en was overleden. In de nasleep maakte Notaro het uit met haar vriendin. In juli vond ze een knobbeltje en bleek ze kanker in beide borsten te hebben. Een week na de diagnose trad ze op in Largo.
Het optreden sloeg in als een bom. Comedian Louis CK, zelf toevallig toeschouwer van het optreden, prees Notaro de hemel in: “In 27 jaar stand-up comedy heb ik een handvol werkelijk grootse, meesterlijke sets gezien. Een ervan was Tig Notaro in Largo,” zo Twitterde hij. Talloze media besteedden er aandacht aan. Notaro kreeg duizenden e-mails per dag van kankerpatiënten en andere sympathisanten. De afgelopen weken heerste er opwinding onder de Nederlandse komieken: Tig Notaro zou naar Amsterdam komen. Gisteren (woensdag 3 september) trokken ze massaal naar comedyclub Toomler om haar aan het werk te zien. Haar set in Largo (aan te schaffen onder dubbelzinnige titel ‘Live’ in de iTunes Store) is een soort comedylegende geworden.
Illustratie: Floris Solleveld
Ik was nieuwsgierig naar Notaro’s eigen ideeën over die unieke avond en de enorme aandacht die ze kreeg. Waarom worden mensen zo aangetrokken door dit soort kleine momenten van authenticiteit? En werken deze eerlijke grappen helend? Ik sprak haar via e-mail en legde ook wat vragen voor aan cabaretier Micha Wertheim, die een groot fan is van Notaro en zelf ook op het podium van Toomler grappen maakte over zijn tijd als kankerpatiënt (hij is al geruime tijd genezen van schildklierkanker). “Ik heb goed nieuws en slecht nieuws,” zei zijn huisarts. “Het goede nieuws is: je bent geen hypochonder.”
Ik vraag Notaro of ze in haar eigen woorden kan beschrijven wat er tijdens het optreden gebeurde. “Ik ging door de meest verschrikkelijke vier maanden van mijn leven – ik wist niet eens zeker of zou blijven leven,” schrijft ze. “Het werd alleen maar erger, dus ik wist niet zeker of het hierbij zou blijven. Ik hou van stand-up comedy en bedacht me dat dit misschien wel mijn laatste keer op een podium kon zijn. Aangezien mijn dagelijkse realiteit een grote warboel was geworden, voelde het vreemd en onoprecht om mijn vaste grappen (over ingehaald worden door een bij op de snelweg) te doen. Ik wilde laten zien wat ik doormaakte.” Ze is inmiddels bezig met een boek over haar ervaringen. “Het was niet mijn bedoeling om deze reacties los te maken,” zegt ze zelf, “maar ik ben blij en trots over wat ik die avond heb gedaan.” Tig is inmiddels genezen verklaard en het gaat goed met haar.
Ik wist zelf nog heel goed hoe bang ik was dat ik bekend zou komen te staan als ‘die jongen met kanker’
Wertheim kende Notaro al van voor het legendarische optreden: “In 2009 was ik in Los Angeles om naar Sarah Silverman te kijken. De presentatrice was een vrouw die te laat was omdat ze zich verslapen had. Ze liet lange stiltes vallen en zorgde voor een mooie spanning. Tig kan met weinig energie een grap maken; dat is heel knap. Ze is altijd heel rustig, onderkoeld bijna. De Britse comedian Stewart Lee heeft dat ook bijvoorbeeld. Freek de Jonge maakt altijd zo’n aanloopje bij een punch-line. Dan weet je: we moeten nu lachen. Dat soort trucjes gebruikt zij nauwelijks.” Het optreden bleef hem bij. “Ik vond haar direct heel grappig, maar ik ben heel slecht in namen. Toen ik jaren later over haar verhaal hoorde bij This American Life, dacht ik: maar die ken ik!” Wertheim dacht aan zijn eigen set over kanker en stuurde haar een e-mail: “Ik wist zelf nog heel goed hoe bang ik was dat ik bekend zou komen te staan als ‘die jongen met kanker’. Toen het op televisie werd uitgezonden, heb ik ook heel bewust geen interviews gegeven. Daarom wilde ik aan haar schrijven dat ik haar al goed vond voordat ze kanker had. Ze antwoordde niet natuurlijk, maar dat was ook niet nodig.”
Notaro had aanvankelijk ook moeite met haar nieuwe imago, mailt ze: “Het was een vreemd gevoel en het maakte me erg zelfbewust – al die aandacht voor één optreden. Maar al snel realiseerde ik me dat ik niet beroemd ben geworden door één avond, of door de kanker. Het was gewoon een erg rauwe en kwetsbare stand-up set.” Wertheim is het met haar eens: “Haar set ging niet over kanker, maar over hoe ongelofelijk ingewikkeld het leven is. De dood is vrij saai: je bent het of je bent het niet. Daar zit geen grap in. Maar hoe je ermee omgaat, de neuroses die dan in het spel komen, daar zit de humor.” Het was niet de eerste keer dat Notaro bezocht werd door rampspoed: in 2006 verwoestte de orkaan Katrina het dorp waar ze opgroeide in Mississippi. Ze had dagenlang geen contact met haar familie en stond doodsangsten uit. Nadat ze er met een auto vol voedselvoorraden naartoe gereden was, kon ze pas haar geliefden in de armen sluiten. Toch sprak ze hier nooit over op het podium. Het geeft aan dat het niet vanzelfsprekend is om over dit soort zaken te praten als comedian: het is soms vrij lastig om grappen in ellende te vinden.
Kunst gaat erover dat je je publiek troost, terwijl je tegelijk laat zien dat er niets meer te troosten valt.
Die avond in Largo koos ze, gedwongen door een opeenstapeling van rampspoed, ervoor om wel open te zijn over haar misère. Daarom was dit zo’n knap optreden, zo zegt Wertheim: “Ik weet hoe moeilijk het is om over zoiets te praten. Je chanteert aandacht, maar je wilt geen medelijden. Al snel luisteren mensen niet meer, en denken ze alleen maar aan kanker en fluisteren ze ‘oh wat erg’. Na afloop kwamen mensen naar me toe en zeiden: ‘Wat fijn dat je nog leeft.’ Dat wil je niet. Dan wordt het leeg, een soort emotionele porno. Ik heb er twee jaar over gedaan om dat kloppend te krijgen, om ervoor te zorgen dat mensen niet alleen naar je luisteren vanwege die ziekte. Het verhaal moet gewoon heel goed zijn om dat medelijden te overstijgen. Tig deed het in een week en stond er dus nog middenin, en dat levert een geweldige spanning op. Dan heb je goud in handen, of verrijkt uranium, en dat maakt het zo gevaarlijk, zo kwetsbaar. Dat zij dan het publiek gaat geruststellen, dat is geweldig. Daarmee laat je een raar contrast zien. Dat is waar kunst over gaat volgens mij: dat je je publiek troost, terwijl je tegelijk laat zien dat er eigenlijk niets meer te troosten valt.”
Authenticiteit is altijd een essentiële karaktertrek van de minimalistische stand-up comedy geweest. De comedian staat op een kaal podium, met slechts een microfoon en zijn persoonlijkheid als wapens, terwijl het publiek gretig gromt. Een oud comedygezegde vergelijkt de comedian met een schilder die de vloer zo verft dat hij zichzelf in een hoek drijft. Het is vervolgens zijn taak om zich door middel van grappen uit deze benarde situatie te redden. Heeft Notaro ook voor haar podiumkunst geleerd van haar ziekte? “Op een gegeven moment werd ik de operatiekamer ingereden,” mailt ze. “En ik wilde echt niet, ik wilde mijn nagels in de muur zetten. Maar uiteindelijk besef je dat je je moet overgeven. In Amsterdam zal ik mijn nieuwe set spelen, waar ik de afgelopen anderhalf jaar aan gewerkt heb. Ik was vroeger erg precies in mijn grappen, erg op taal. Dat ben ik nog steeds wel, maar ik ben ook losser geworden. Ik probeer meer in het moment aanwezig te zijn, zodat elke show een andere ervaring is voor het publiek en mijzelf.”
Is Notaro een schoolvoorbeeld voor elke stand-up comedian? Wertheim: “Ze zet zichzelf op het spel, en daar draait comedy uiteindelijk om. Oprechtheid wordt op het podium vaak verward met eerlijkheid. ‘Ik ben tegen pedofilie!’ bekent iemand dan en die krijgt dan natuurlijk applaus. Maar dat is niet spannend. Ik zie zo weinig comedians risico’s nemen. Ze weten een zaal te bespelen met trucjes, zoals het aanloopje van Freek, maar oprecht is het niet. Ze hebben het over dingen buiten zichzelf, en dat is veilig. Daarom ging Tigs set (en die van mij) ook niet over kanker. Dat staat ook buiten jezelf: je hebt jezelf geen kanker gegeven. Het moet gaan over wat die kanker met jou doet.”
De vraag is of Notaro nu verder gaat op deze weg, of dat ze terugvalt op haar meer klein-absurde stijl. “Het maakt mij niet uit waar ik het vind, maar ik moet het hardst lachen om ongemak. Als iets ongemakkelijk wordt, begin ik te likkebaarden,” schrijft ze. Maar is het niet zonde dat ze nu niet de kans grijpt om nog dieper te graven? “Mijn set in Largo was niet een bewuste paradigmawisseling. Ik moest gewoon vertellen wat er in mijn leven speelde, dat was mijn meest authentieke materiaal van dat moment. Maar nu is mijn leven weer enigszins normaal en net als vroeger vind ik kleine absurditeiten in het dagelijks leven. Dat is nu mijn realiteit, wat ik nu grappig vind en wat ik graag wil delen.”
De enorme navolging voor Notaro’s verhaal is opvallend. Er lijkt een grote behoefte te zijn aan waargebeurde verhalen (denk ook aan auteur David Sedaris). Storytelling (een theatervorm waarbij mensen de meest opzienbarende anekdotes delen en waarvoor The Moth en This American Life de belangrijkste kanalen zijn) en stand-up comedy zijn populairder dan ooit. Deze twee rauwe podiumkunsten brengen een bepaalde authenticiteit, waar het publiek veel behoefte aan lijkt te hebben. Heeft dat iets te maken met digitalisering van de samenleving? “Ik weet niet zeker of dat alle aandacht verklaart,” zegt Notaro (die ook optrad bij een van de befaamde storytelling-avonden van The Moth). “Mensen worden altijd aangetrokken door oprechtheid, of dat nu in kunst of in de realiteit is.” Wertheim (samen met Paulien Cornelisse de oprichter van de Nederlandse storytelling-middag Echt Gebeurd) weet het ook niet zeker. “Die behoefte is van alle tijden. Maar ik denk wel dat dit soort podiumkunst niet meer in te halen is door de digitale media. Storytelling en stand-up comedy zijn zo live, het publiek is zo intens betrokken, dat is een ervaring die je nooit kunt evenaren met een iPad.” Notaro: “Comedy is een van de mooiste manieren om te ontsnappen, om een ervaring met anderen te delen en je verbonden te voelen.”
In het boek Smile Or Die: How Positive Thinking Fooled American And The World (2009) van Barbara Ehrenreich, die zelf ook borstkanker overleefde, besprak de journaliste haar ergernis over de gemaakte positiviteit die de Amerikaanse cultuur kenmerkt. Was dat misschien ook een reden voor Notaro’s oprechtheid? Wilde ze door die nepheid heen breken? Notaro merkte dat vrienden soms vertelden over hun chagrijnige ochtend, om dan meteen te zeggen: “Oh hoor mij nou!” Maar zij wilde juist graag dat soort onbenullige verhalen horen. Dat was echt. “Soms kwam ik mensen tegen die een manische positiviteit aan me over wilden dragen. Die mensen wilden vooral het gevoel hebben dat ze me hielpen, dan dat ze een oprechte verbinding aan gingen. Gelukkig waren er ook tal van mensen die me wel echte steun boden.”
Micha: "Tig is gewoon echt heel goed. Ook zonder kanker."
Notaro lijkt sowieso een zeer positief mensbeeld te hebben. Hoewel ze als vrouwelijke, homoseksuele comedian uit het zuiden van Amerika toch behoorlijk wat vooroordelen lijkt te hebben moeten overwinnen, ziet ze dat zelf niet zo. “Misschien heb ik een superkracht die me hier blind voor maakt, maar ik kom het zelden tegen. En sowieso, als iemand me niet mag om een of andere reden, kan me dat ook vrij weinig schelen.”
Uiteindelijk draait het niet om kanker, maar om de liefde voor stand-up comedy als kunstvorm, zo mailt Notaro: “Toen ik begon met comedy, wist ik pas wie ik was. Een comedian.” Wertheim drukt ons op het hart: “Ik hoop niet dat mensen nu denken: ‘Oh zo’n komiek’ als ze aan Tig denken. Ze is gewoon echt heel goed. Ook zonder kanker.” Het hoeft niet elke keer over zware onderwerpen te gaan. Notaro: “Mensen denken dat vooral comedians depressief zijn – zie Robin Williams. Maar ik denk dat iedereen een hoop ellende én vreugde tegenkomt. Alleen omdat comedians er uiting aan geven, lijken ze ongelukkiger. Dat kan dan wel weer troost bieden.” Wertheim: “Soms helpt het voor de verwerking als je een nare gebeurtenis in een verhaal kunt vatten. Daar geloof ik echt in.”
Tenslotte: kunnen we na deze hectische nieuwszomer zeggen dat het einde der tijden nu echt nabij is? Notaro, de opgewekte stand-up comedian, antwoordt op typisch droge wijze. “Jup, waarschijnlijk voordat mensen dit interview te lezen krijgen. En ik heb er net zoveel tijd en moeite in gestoken. Ach ja.”
--
Tig Notaro speelde woensdag 3 september in Toomler, Amsterdam. Haar shows ‘Good One’ en ‘Live’ zijn verkrijgbaar in de iTunes Store. KLIK voor meer informatie.
Dit artikel verscheen eerder in De Volkskrant.
