Geprezen kunstenaars die later door het publiek worden verafschuwd, Stefanie Gordin ziet ze legio. Critici en liefhebbers zitten in hun maag met de wandaden van hun helden. Moeten ze worden vergeven of ‘gecanceld’? Stefanie is vooral blij met de democratisering van de kunstwereld.
Nadat ik een paar maanden geleden de vierdelige HBO-serie Allen v. Farrow (2020, Kirby Dick en Amy Ziering) keek, besloot ik abrupt om nooit meer een film van Woody Allen te kijken. Dylan Farrow beschuldigt haar adoptievader Woody Allen ervan haar seksueel misbruikt te hebben toen hij in 1992 op bezoek ging bij zijn ex-vrouw Mia. Zijn status als gewaardeerde regisseur bleef overeind. Ook bij mij: ik wist wel dat er ‘iets’ was met Allen, maar ik bleef hem beschouwen als een belangrijke regisseur, wiens films ik met plezier keek. Tót Allen v. Farrow, dus.
Amerikaanse filmcritici zijn van mening dat een seksuele voorkeur richting minderjarige meiden terug te vinden is in het oeuvre van Allen, zoals in de film Manhattan (1979), waarin hijzelf – toen een veertiger – verliefd wordt op de zeventienjarige tiener Tracy, gespeeld door Mariel Hemingway, die tijdens de opnames pas zestien was. Met de film, die deels is gebaseerd op zijn relatie in 1976 met de destijds 16-jarige Babi Christina Engelhardt, leek Allen dit soort relaties bij het grote publiek te willen normaliseren. Engelhardt onthulde uiteindelijk in The Hollywood Reporter details over haar geheime affaire van zeven jaar met Allen. Hemingway zou in 2015 uit de doeken doen hoe bang ze was voor de kusscène met Allen in Manhattan.
The Birth of A Nation verheerlijkt gewelddadig racisme, maar wordt ook geprezen om de technische en dramatische innovaties
Geprezen kunstenaars die later door het publiek worden verafschuwd zijn er legio. Kijk naar kunstenaars als Pablo Picasso, Leni Riefenstahl, Michael Jackson, Patricia Highsmith, William S. Burroughs en vele anderen en je zou haast denken dat er een donkere keerzijde aan genialiteit hangt. Picasso, misschien wel de meest invloedrijke en herkenbare schilder van de twintigste eeuw, stond tijdens zijn leven al bekend om zijn intense adoratie voor vrouwen, die volop terug te vinden zijn in zijn oeuvre. Maar nadat ik op een artikel over zijn obsessieve en gewelddadige omgang met zijn modellen stuitte, veranderde mijn kijk op zijn oeuvre in een oogopslag. Nu huiver ik als ik zijn werk onverhoeds in een museumzaal tegenkom.
Het liefst ga ik kunstenaars als Picasso helemaal uit de weg, maar wat als de wandaden van kunstenaars deel zijn van een opleiding? Het was tijdens de opleiding filosofie dat ik het minorvak filmgeschiedenis koos en over twee controversiële figuren leerde, namelijk D.W. Griffith (1875-1948) en Leni Riefenstahl (1902-2003). Griffiths film The Birth of A Nation (1915) werd aanvankelijk geprezen om de technische en dramatische innovaties, maar tegenwoordig vooral veroordeeld omdat de film gewelddadig racisme verheerlijkte. Desondanks blijft The Birth of A Nation, door Griffiths geperfectioneerde montagetechnieken, volgens veel filmcritici een mijlpaal in de filmgeschiedenis. Riefenstahls documentaire Triumph des Willens (1935) wordt niet alleen gezien als een objectieve verslaglegging van de opkomst van het nazisme, maar ook als nazipropaganda. Tot op de dag van vandaag beïnvloeden Riefenstahls bombastische stijlkeuzes en technieken verscheidene films, documentaires en reclamespots.
Veroordeling leidt tot…?
Sommige kunstenaars ontsnappen aan de afkeuring. Na de Tweede Wereldoorlog werd Riefenstahl vrijgesproken van medeplichtigheid aan het nazibeleid en bleef tot haar laatste snik alle betrokkenheid afwijzen. Bij het grote publiek is zij dan ook niet bekend als ‘kwaadaardige nazi’, zeker niet nu zij niet meer leeft. Kunstenaars die nog leven en iets vreselijks hebben gedaan of gezegd, lijken immers sneller te worden afgekeurd dan kunstenaars die al een langere tijd overleden zijn. Denk aan de Italiaanse schilder Caravaggio, die naast baanbrekend kunstenaar ook een veroordeeld moordenaar was. Nadat een potje tennis onbeslist was gebleven, daagde de schilder zijn tegenstander uit tot een duel om een erekwestie op te lossen. Met fatale gevolgen: toen Caravaggio de man met zijn zwaard wilde castreren, raakte deze dodelijk gewond. De schilder ontvluchtte uiteindelijk Rome om te ontsnappen aan de straf voor deze moorden en stierf in ballingschap. Het publiek creëert in de verbeelding een grote fascinatie voor de vreselijke wandaden van een kunstenaar, want ‘het was nu eenmaal een andere tijdgeest’. Op deze manier wordt Caravaggio vrijgesteld van afkeuring.
Kunst en kunstenaar zijn onlosmakelijk verbonden: de eerste is het product van de levenservaringen en manier van kijken van de tweede
Het is geen gemakkelijke discussie: hoe om te gaan met de wandaden van een kunstenaar die we tegelijkertijd (willen) bewonderen? Kunsthistorici onderzoeken tijd, plaats en mens achter een kunstwerk om het werk beter te begrijpen. Kunst en kunstenaar zijn onlosmakelijk verbonden: de eerste is het product van de levenservaringen, emoties, manier van kijken en begrijpen van de wereld van de tweede. Moreel gezien biedt dat een kans: als we weten van een misdaad, kunnen we die kennis meenemen in de interpretatie en beoordeling van een werk. We hoeven de misstappen van een maker niet te vergeten of te negeren. Het kan ons helpen ons moreel kompas aan te scherpen. De geschiedenis volledig uitwissen is geen oplossing, maar het herpositioneren van deze gebeurtenissen kan wel nieuwe inzichten opleveren.
Door sociale media is het bereik van een kunstenaar veel groter geworden, maar worden machtsposities ook snel omgedraaid. De Britse fotograaf Martin Parr werd niet lang geleden ‘gecanceld’: hij werd beschuldigd van het tonen van racistische beelden, nadat hij had bijgedragen aan een inleiding tot een heruitgave van een fotografieboek uit 1969 van de overleden Italiaanse fotograaf Gian Butturini. Op een van de spreads werd een foto van een zwarte vrouw naast een van een gevangen gorilla geplaatst. Parr besloot om af te treden van een fotofestival en publiceerde een verontschuldiging, waarbij hij de foto ‘aanstootgevend en vernederend’ noemde en het feit dat hij het niet eerder opmerkte ‘onvergeeflijk’. Hij vroeg om de resterende exemplaren van het boek uit de verkoop te halen en te vernietigen.
De kunstwereld wordt democratischer
De afgelopen jaren is het moreel debat in de kunstwereld menselijker en democratischer geworden, dat grotendeels te danken is aan sociale media, maar ik denk dat we onszelf moeten afvragen of er nog ruimte overblijft voor vergeving. Nu het niet meer enkel de kunsthistorici zijn die bepalen wat goed of slecht is, maar (ook) het publiek zelf. En hoewel het publiek veel is, is ze niet erg vergevingsgezind. Dat kun je terecht noemen: de racistische, seksistische en onderdrukkende overtuigingen en acties van gerenommeerde kunstenaars hebben veel mensen en groepen veel verdriet en pijn gedaan.
Het zijn niet langer de ‘kunstprofessionals’ die de status van een werk en de maker bepalen
Het is verleidelijk om ellenlang te debatteren over wat geaccepteerd mag worden en wat moet worden gecanceld. Voorbij goed en kwaad, valt op dat het niet de kunstprofessionals (historici, recensenten, curatoren en verzamelaars) zijn die de status van een werk en de maker bepalen. Via sociale media oordeelt het publiek zelf. Hoe controversieel de ‘cancel culture’ ook moge zijn, het is een bijverschijnsel van een ontwikkeling die te prijzen valt: de democratisering van de kunstwereld. Een van de redenen waarom mensen van zich laten horen is omdat ze niet willen dat de wandaden van machtige kunstenaars zich herhalen. Door het gesprek open te gooien, worden we gedwongen om hierover na te denken en met zo veel mogelijk mensen in gesprek te gaan.

Stefanie Gordin (zij/haar) is een filosoof (in wording), een zelfzekere cinefiel die duizend-en-één-films wil kijken, én een vrolijk mens.

Micky Dirkzwager (1998) is tekenaar, amateur-(alt)violist en een geverseerd piekeraar. Ze tekent het liefst in rumoerige ruimtes, en ziet graag dynamiek en humor in beelden. Haar guilty pleasures zijn schilderijen uit het eind van de 19e eeuw, en the Scissor Sisters, haar grootste vijand de naaktslak.