“Het is allereerst een hele leuk puzzel om uit te pluizen. Daarnaast is de impact van ons geldstelsel enorm. Ik kan me nu bijna niet meer voorstellen dat ik daar eerder mijn ogen voor sloot.”
Interview Carlijn Kingma door Vincent van der Borg
Cartograaf en kunstenares Carlijn Kingma vertelt me aan de keukentafel over haar nieuwste tekening op gigantisch formaat. Op de achtergrond speelt een plaat, partner in crime Thomas Bollen zit op de bank en tegen de muur staat een ets van Piranesi: “Van hem kun je technisch gezien heel veel leren.” Piranesi, de 18e-eeuwse graficus, is beroemd om zijn geïdealiseerde weergave van Rome. Kingma gebruikt haar verbeelding juist om iets onzichtbaars weer te geven: het geldstelsel. De tekening Het waterwerk van ons geld is het resultaat van twee jaar onderzoek en pakweg tweeduizend uur tekenen. Het titelstuk van een tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe is zowel esthetisch als inhoudelijk overweldigend.
Het middelpunt van Het waterwerk van ons geld is een enorme toren. In deze toren stroomt geld van grote bedrijven in de vorm van salarissen naar beneden. Het is de beloning voor nuttig werk dat kan voorzien in de behoeften van eenieder. Geen gezeik, iedereen rijk. Althans, zo werkt het in theorie.
De tekening van Carlijn Kingma is te verkennen op de website van Follow the Money (opent in een nieuw tabblad).
In werkelijkheid, zo laat Kingma zien, zorgen bepaalde buizen, sluizen en pompen dat de aarde wordt uitgeput en ongelijkheid toeneemt. Zo is een in het oog springend onderdeel van het waterwerk de steady stream of debt, een rivier van geleend geld dat door de allerrijksten wordt aangewend als hefboom voor speculatie en om belasting te ontwijken. Of zie daar de lazy river of investment, de ringleiding die ons eraan herinnert dat het passief rendement van de één niet kan bestaan zonder de arbeid van een ander. Het zijn voorbeelden van hoe ons geldstelsel ongelijkheid versneld laat toenemen.
Hoewel de kaart anders doet vermoeden, was de wereld van het geld twee jaar geleden nog ver weg voor Kingma. De financiële wereld riep toen nog vooral associaties op met enerzijds de Gringotts Bank uit Harry Potter en anderzijds mannen in pakken op Wall Street. Ze vertelt:
“Ik heb een aantal onderwerpen op een lijstje staan die me heel leuk lijken. Ik keek gewoon op dat lijstje en koos voor het meest urgente. Ook vond ik het een mooi contrast met het vorige werk [Weefsel der Mensheid in samenwerking met Rutger Bregman]. Dat gaat ook over iets onzichtbaars, maar in dat geval over samenwerking en vertrouwen.”
“Ik heb een aantal onderwerpen op een lijstje staan die me heel leuk lijken. Ik keek gewoon op dat lijstje en ik dacht: dit is het meest urgent.”
“Ik begon met het lezen van twee boeken (Geld van Felix Martin en De mythe van de staatsschuld van Stefanie Kelton) en dacht al snel: ‘Dit onderwerp is veel te groot.’ Ik ging op zoek naar gidsen en kwam uit bij Martijn Jeroen [van der Linden, professor New Finance Haagse Hogeschool] en Thomas [Bollen, onderzoeksjournalist Follow The Money] die beide al meer dan tien jaar onderzoek doen. We zijn toen heel veel met elkaar gaan praten en zij zijn mij gaan belagen met artikelen, boeken en documentaires. Ik begon schetsen te maken. Aan de hand van die schetsen spraken we weer met hoogleraren en experts binnen de sector: hebben we de geldstromen nu goed ingetekend?”
Na anderhalf jaar van onderzoeken en schetsen was het tijd om de eerste lijnen op papier te zetten:
“De weken van tekenen zijn geweldig. Het is opstaan, tekenen en naar bed. En de volgende dag weer. Zeven dagen per week. Je krijgt hele lange gedachtes, hele rustige gedachtes. Je wordt een beetje asociaal. Gefocust, overgevoelig. Dat moet ook, want je moet de hele tijd een driedimensionale architectuur voor je zien. Je mag geen fout maken.”
Bollen was daar continue bij en Van der Linden hing iedere dag aan de telefoon om details te bespreken. Het lijkt dat Kingma dat het allerbelangrijkste vindt: de inhoud. Systemische correctheid is leidend, boven meningen, gevoel of esthetiek.
“Je moet de hele tijd een driedimensionale architectuur voor je zien en je mag geen fout maken.”
Kingma is opgeleid tot architect. Ze tekent alleen geen huizen, kantoorpanden of bruggen, maar ‘Denkwerelden’, aldus haar LinkedIn. Ze vertelt hoe dat ontstond:
“Tijdens mijn studie bouwkunde moesten we iedere zes maanden een gebouw ontwerpen dat aan een fysiek programma van eisen moest voldoen. Ik merkte dat ik daar niet-fysieke eisen omheen ging bedenken: een bepaalde economische of totaal fictieve situatie. Historisch zijn er veel meer papierarchitecten. Ze gebruiken architectuur om verhalen te vertellen, vaak over utopieën en alternatieve samenlevingen. Tijdens mijn studententijd ging ik die allemaal bestuderen en ik begon in te zien wat voor prachtige traditie dat is. Verandering begint enerzijds vaak vanuit begrip van het nu en anderzijds vanuit verbeelding van de toekomst.”
Het is fascinerend dat Kingma zich aan deze complexiteit waagde, terwijl studiegenoten zaten te ploeteren op tekeningen van meer standaard gebouwen. Voor haar kwam het natuurlijk:
“Overal in mijn leven zijn mijn hobby’s helemaal vervlochten met mijn studie en werk. Daarbij ben ik continue opzoek naar nieuwe leermeesters om me vervolgens maanden op een nieuw onderwerp te kunnen storten.”
Nu zet ze haar kunde in om complexe systemen inzichtelijk te maken:
“Het geldstelsel is eigenlijk gewoon een complexe architectuur. Bij een architectuur kun je door allemaal schalen heen steeds verder naar een detail kijken, om vervolgens weer uit te zoomen. Je ziet de hele tijd de kapstok voor je, waardoor je minder snel verdwaalt in de complexiteit van de architectuur.”
“Historisch zijn er veel meer papierarchitecten, architecten die architectuur gebruiken om verhalen te vertellen, vaak over utopieën en alternatieve samenlevingen.”
Het werk is zo gedetailleerd en precies dat het afgebeelde objectief en absoluut aanvoelt. Toch is Kingma realistisch:
“Ik maak kaarten en bij cartografie wordt altijd gedaan alsof het objectief is, maar dat is het eigenlijk nooit. Je maakt altijd een keuze in wat je wel laat zien en wat je niet laat zien. Objectiviteit kun je wel benaderen door heel veel lenzen van heel veel mensen die er verstand van hebben te combineren.”
Carlijn Kingma en Thomas Bollen tijdens het maakproces van 'Het waterwerk van ons geld'. Foto: Sanne Donders.
Ondertussen praten we verder over de inhoud.
“We voerden een heel vruchtbaar gesprek met Hans Stegeman, de hoofdeconoom van Triodos Bank. Dan keken we naar een schets van de kaart en zei hij: ‘Het allerbelangrijkste is toch de invloed van dat rendement zoekende kapitaal dat rondwaart.’ Linksonder in de kaart zie je bijvoorbeeld de pensioenfondsen, die hebben een enorme pot met geld waarover jaarlijks 7% rendement moet worden gehaald. Als de economie gemiddeld maar 2% groeit, waar komt de rest van dat rendement dan vandaan? Ben je dan niet aan het afromen? Kan dit überhaupt wel of loopt het sowieso spaak?”
Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan investeerders die huizen opkopen in Amsterdam of bedrijven adviseren hoe ze zo min mogelijk belasting kunnen betalen.
“Zaken waarvan je denkt: ‘Jeetje, is dat hoe mijn pensioenpremie – die ik verplicht inleg – aan het werk wordt gezet?’ Gedurende pakweg veertig jaar worden pensioenpremies geïnd en geïnvesteerd. Als je alles meeweegt kun je grote vraagtekens stellen bij hoe dat wordt gedaan.”
De tekening, die je online kunt ontdekken op de website van Follow the Money, waar het onderdeel is van het project 'De ontrafeling van ons geldstelsel', roept deze en vele andere vragen op. Welke rol spelen commerciële banken, maar ook centrale banken met hun renteverlagingen én -verhogingen? Het is fantastisch hoe Kingma, Bollen en Van der Linden pogen iets inzichtelijk te maken wat anders aan onze verbeelding zou ontsnappen, maar tegelijkertijd wel urgent is. Dat is een delicate opdracht die Thomas Bollen, die er even bij is komen zitten, raak samenvat:
“Het financieel stelsel is uitermate complex en het heeft me jaren aan studie gekost om te begrijpen wat er aan de hand is. Tegelijkertijd zie je dat mensen die ervaren dat het systeem ze tegenwerkt bijvoorbeeld via YouTube op onderzoek uitgaan. Dat kan ontwrichtend werken en vatbaar maken voor mensen die er baat bij hebben om de waarheid te vermengen met verzinsels. Een publiek debat op basis van feiten is extra ingewikkeld, omdat ook instituten als centrale banken façades verdedigen en niet transparant zijn. Uiteindelijk ligt de oplossing in oprechte informatievoorziening.”
Hernieuwd inzicht moet vervolgens leiden tot verandering. Maakt het niet moedeloos dat ons geldstelsel ogenschijnlijk onwrikbaar is?
Kingma: “Nee. Ik denk dat het sowieso te belangrijk om er niet mee bezig te zijn. En ik denk dat veel mensen het anders willen. Ook binnen de sector. De geschiedenis kent heel veel veranderingen die men ondenkbaar achtte en dat uiteindelijk niet bleken te zijn. Zeker in tijden van crisis blijkt er toch altijd meer mogelijk te zijn dan daarvoor.”
Op dit moment wordt er gewerkt aan een boek met concrete oplossingen en alternatieven, aangedragen door verschillende denkers. Yanis Varoufakis wordt genoemd, de voormalig Minister van Financiën van Griekenland die vorig jaar het boek Another Now schreef over een wereld zonder banken, aandelenmarkten en miljardairs. Ook libertarische en liberale denkrichtingen zullen de revue passeren.
"Zeker in tijden van crisis blijkt er toch altijd ineens meer mogelijk te zijn dan daarvoor."
Hoe ziet de ultieme utopie eruit?
“Die is er dus niet. Zo werkt het niet.”
Waarom werkt het niet zo?
“Het is een stuk genuanceerder dan: dit is het probleem en dit is de snelle oplossing. Daarnaast is het een politieke kwestie. Er is een horizon van oplossingsrichtingen. Die gaan we uiteenzetten en daarover gaan we in gesprek.”
Met de visueel aantrekkelijke en inhoudelijk prikkelende tekening is het fundament voor een gesprek over verandering in ieder geval gelegd. Het waterwerk van ons geld is online te verkennen op de website van Follow the Money, waar het ook als poster is te bestellen.
De tekening in het echt zien? Dat kan tot en met 29 januari in Rijksmuseum Twenthe.
Vanaf april is er een tentoonstelling in Kunstmuseum Den Haag. Die maand verschijnt ook een boek van Carlijn en haar collega’s over dit project.
Hoofdbeeld: Lotte Stekelenburg
