Het feminisme in Nederland kon wel wat nieuwe actie gebruiken, vonden Santi van den Toorn en Marthe de Win vijf jaar geleden. Ze richtten de succesvolle doetank De Bovengrondse op en zetten daarmee onder andere menstruatiearmoede op de kaart en vermeerderden het aantal vrouwelijke straatnamen. Met hun laatste actie, Het Nieuwe Spelalfabet, zwaaien ze nu af.
Het Nieuwe Spelalfabet moet recht doen aan de diversiteit in Nederland. Het traditionele spelalfabet bestond namelijk, op Maria en Xantippe na, enkel uit witte mannennamen. Het Nieuwe Spelalfabet bevat daarentegen ook namen als Zeynep, Samira en Omar. Met dit soort acties zet De Bovengrondse zich al jaren in voor de positie van vrouwen en minderheden in Nederland. Maar hoe zijn zij destijds begonnen?
Santi vertelt via Teams dat zij en Marthe door een gemeenschappelijke vriend werden gekoppeld. Zo kwam het van een eerste ontmoeting in café De Groene Vlinder in Amsterdam. "In diezelfde periode sprak de Amerikaanse schrijver Naomi Wolf in De Balie. Zij riep jonge feministen op: 'Dit is jullie tijd. Jullie luisteren naar deze lezingen, maar wat gaan jullie doen om het feminisme nieuw leven in te blazen? Jullie moeten opstaan.'"
"Dit is jullie tijd. Jullie luisteren naar deze lezingen, maar wat gaan jullie doen om het feminisme nieuw leven in te blazen?"
"Daar ontmoetten we Bregje Hofstede, onze medeoprichter. We wisten nog niet wat wij precies wilden neerzetten. In verschillende samenstellingen organiseerden we van alles: we leerden presenteren, onderhielden een boekenclub, pasten bh’s en we organiseerden de talkshowreeks ‘De Schoonheidssalon’ in De Rode Hoed. In diezelfde tijd kwam De Correspondent naar buiten met een onderzoek waaruit bleek dat 88 procent van de straatnamen met een persoonsnaam naar een man vernoemd zijn. Daar wilden wij op een ludieke manier aandacht voor vragen. Op een warme augustusochtend hingen we door heel Nederland alternatieve straatnaamborden op met namen van belangrijke vrouwen. Dat was achteraf gezien het begin voor De Bovengrondse als ludieke campagnemachine."
Marthe, die net als Santi inbelt via Teams, vult aan: "We wilden feminisme toegankelijk maken voor een grotere groep dan diehard-activisten. Iedereen moest zich erbij thuis kunnen voelen. Dat lukte met De Schoonheidssalon en de straatnamenactie Meer Vrouw op Straat. Daarna ging het heel snel."
Hoe zie je in de samenleving terug dat jullie feminisme toegankelijker hebben gemaakt voor een grotere groep?
"Oh, we zullen nooit claimen dat wij in ons uppie feminisme in Nederland toegankelijk hebben gemaakt", stelt Marthe. "Zoiets ontstaat binnen een tijdsgeest. Daar hebben we absoluut aan bijgedragen, maar we waren niet alleen. De Damn Honeys (een feministische platform van Marie Lotte Hagen en Nydia van Voorthuizen, red.) werden bijvoorbeeld in dezelfde tijd populair. Onze acties brachten wel veel teweeg: door de straatnamenactie heeft de straatnamencommissie van Amsterdam nu een totaal andere procedure en dat zie je ook in de rest van Nederland."
Meer van hun acties hebben flinke impact gehad, vertelt Marthe: "Drie jaar geleden kende niemand het woord menstruatiearmoede (niet genoeg geld hebben voor menstruatieproducten), maar dat krijgt veel meer aandacht sinds ons onderzoek naar menstruatiearmoede in Nederland en de daaropvolgende inzamelingsactie Het Damesverband. Het abortusbuddy-project heeft de ontoegankelijkheid van abortus in Nederland blootgelegd en is inmiddels doorontwikkeld tot een eigen stichting waarbij mensen veilig naar en van de abortuskliniek begeleid worden."
Het gevaar van deze tijd is dat actie zich te veel online afspeelt, maar het gaat er uiteindelijk om wat je dóet
"Het gevaar van deze tijd is dat actie zich te veel online afspeelt, maar het gaat er uiteindelijk om wat je dóet. Het samenbrengen van mensen was onze kracht." Marthe beaamt die uiting van Santi volmondig: "De nieuwsbrief van De Bovengrondse had een gigantisch aantal subscribers en toen we de laatste stuurden, hoorden we grappig genoeg juist van oudere abonnees dat ze dit soort feminisme gemist hadden. Blijkbaar zocht niet alleen de jongere generatie onze toegankelijkheid." Santi: "Ja, ze herkenden de toon van het feminisme uit de jaren zeventig. De oude garde gaf echt respect, heel cool."
Die reacties laten goed zien dat jullie geluid heel welkom was voor jong en oud. Waar loop je tegenaan als je feminisme toegankelijk wilt maken in deze tijd?
Marthe: "Naast focussen op het offline actievoeren, wat Santi aangaf, zochten we veel naar hoe we ons moesten verhouden tot alle meningen over activisme, inclusiviteit en wat goed of slecht feminisme is. Bij De Bovengrondse zeggen we dat iedere feminist een goede feminist is. Als je iets doet, dan is dat goed genoeg: het is al fijn dat mensen hun tijd in acties steken."
Bij De Bovengrondse zeggen we dat iedere feminist een goede feminist is
Santi: "Tot die conclusie kwamen we door de jaren heen, maar Roxane Gay zegt dit ook in haar bad-feministtalk." Marthe: "Je ontdekt gaandeweg dat perfectie niet mogelijk is, dat je tijd gelimiteerd is en dat je vooral je eigen doelen voor ogen moet houden. Arts en activist Rebecca Gomperts is daarin een voorbeeld voor ons. Ze maakte zich kwaad om abortusrechten voor vrouwen wereldwijd en pakt dat heel pragmatisch aan met Women on Waves en Women on Web." Dat ‘pragmatisme’ vat de kern van De Bovengrondse samen, volgens Santi. “We hebben beperkte middelen en we leven in een systeem van onderdrukking dat we niet meteen kunnen oplossen. Je moet kijken naar wat binnen je reikwijdte ligt."
Wat zijn jullie meest dierbare herinneringen aan de afgelopen vijf jaar?
Santi: "Het was voor mij een oneindige aaneenschakeling van bijzondere momenten. Marthe, heb jij een concreet moment in je hoofd?" Ze knikt: "Ik weet nog dat we de eerste Women’s March liepen en dat we daarbij heel veel mensen hadden meegenomen, dertig tot veertig. Een astronomisch aantal destijds. Het zou nu misschien bescheiden zijn, maar demonstraties zijn heel snel veel gangbaarder geworden. Dit was mijn eerste demo en daarom was het misschien extra bijzonder."
"De straatnamenactie was ook een magische dag: van gniffelend borden plaatsen op de Dam om zes uur ’s ochtends tot het moment dat Santi, Bregje en ik in mijn warme tuin zaten en BBC, CNN en The Guardian aan de telefoon hadden. Dat hadden we nog nooit meegemaakt."
Op de fotoshoot voor Abortus Redt Levens kwamen zoveel verschillende soorten mensen af: gezinnen, oudere en heel jonge feministen en zwangere vrouwen
"Abortus Redt Levens was ook heel bijzonder." Met die campagne vroeg De Bovengrondse om aandacht voor een positiever geluid over abortus. Daarmee boden ze een tegengeluid aan de groeiende, conservatieve wind die door Europa en Nederland waait. "Op de fotoshoot voor Abortus Redt Levens kwamen zoveel verschillende soorten mensen af: gezinnen, oudere en heel jonge feministen en zwangere vrouwen. Het is best een gewaagde slogan en toch steunden heel veel mensen het. Die opkomst zorgde ervoor dat ik op de set stond te glunderen."
Waarom besloten jullie om ondanks die mooie momenten en jullie geslaagde acties toch om met De Bovengrondse te stoppen?
Marthe: "Santi, Bregje en ik bleken een dreamteam in het bundelen van de krachten, de mensen, om ons heen. Alles wat we neer hebben gezet, is ook hun verdienste. We werden in rap tempo groter en professioneler. Fijn, maar we moesten tegelijkertijd ook betaald werken. Er kwam steeds meer administratie en discussies over wat goed is en wat niet. De wendbaarheid van ons kleine clubje verdween."
De professionele aanpak was in zekere zin ook onze downfall
"De professionele aanpak was in zekere zin ook onze downfall. We moesten ons continu verantwoorden tegenover anderen, maar dat red je niet als je het allemaal in je vrije tijd doet. Er waren pogingen om De Bovengrondse over te dragen, maar het bleek, heel begrijpelijk, onwerkbaar om mensen te vinden die dit structureel naast hun werk konden blijven doen. In die zin was het echt onze baby: wij bleven die tijd geven en nieuwe dingen oppakken, maar het bleek te vermoeiend. Dat was de reden dat we op een moment zagen dat het tijd werd voor nieuwe dingen."
Dat klinkt intensief. Wat zouden jullie aanraden aan mensen die geen hele organisatie willen optuigen, maar wel actie willen blijven voeren voor feministische zaken?
Marthe adviseert om losse, ludieke acties op te pakken met een paar slimme koppen. "Je hoeft natuurlijk geen hele organisatiestructuur op te zetten en langdurig tijd vrij te maken als je één actie wilt organiseren."
En kun je dat goed doen in Nederland, actievoeren voor feministische zaken?
Als activist probeer je bestaande systemen omver te werpen, dus het klimaat voor een activist is nergens gunstig, geeft Santi aan. "Tegelijkertijd kun je hier in tegenstelling tot veel andere plekken op de wereld veel zeggen en roepen." Marthe: "Ja, we werden bijvoorbeeld door Tweede Kamerleden uitgenodigd om te komen praten. Er is een luisterend oor. Kapitalisme maakt het alleen lastig om het vol te houden, want je moet ook geld verdienen en dat verdien je doorgaans niet met feministische acties."
Hoe ziet jullie toekomst eruit nu jullie stoppen met De Bovengrondse?
Hoewel Santi stopt bij De Bovengrondse, werkt ze nog steeds bij DeGoedeZaak. "Dat is eigenlijk activisme pur sang. Daarnaast zit ik in het bestuur van de Women’s March Nederland en bij Stem op een Vrouw. Ik bedenk zeker weer nieuwe dingen, maar ik heb geen idee op welke termijn." Marthe blijft actief als campagnespecialist bij WOMEN Inc. Daarnaast is de lege plek in haar agenda alweer opgevuld met een kleintje. "Dus die voed ik op om straks eigenhandig het patriarchaat omver te werpen, haha! Hij is nu al een kleine activist, hij heeft altijd zijn vuistje in de lucht. Maar ja, het gaat absoluut weer kriebelen om nieuwe acties op te zetten. Het klinkt gek wat ik nu ga zeggen, want activisme is heftig en vermoeiend, maar het kan ook heel leuk zijn als de energie goed stroomt en je trots bent op wat je neerzet. Je inzetten voor een betere wereld is ook heel fijn."
We kennen de woonprotesten, de landelijke klimaatmars en Kick Out Zwarte Piet. Maar hoe gaan activisten binnen en buiten Nederland eigenlijk te werk? Wat kunnen wij leren van een actiegroep in Zimbabwe of van oorspronkelijke bewoners in de Amazone?
Het Actiefonds en Hard//Hoofd slaan de handen ineen en laten activisten uit verschillende landen aan het woord over hun inspirerende en soms gevaarlijke werk. Zo brengen we activisme dichterbij en schijnen we nieuw licht op de strijd voor systeemverandering wereldwijd.
Beeld door De Bovengrondse
