Warhols krankzinnige verzameldrift, Goulds obsessieve documentatiedrang. Is gekte noodzakelijk voor genialiteit?" /> Warhols krankzinnige verzameldrift, Goulds obsessieve documentatiedrang. Is gekte noodzakelijk voor genialiteit?" />
Asset 14

Gek of geniaal

◊ entrée

Entrée

Gedurende het hele jaar werkt hard//hoofd in het kader van zogenoemde Late Night Café's samen met Entrée. De zes edities van het Late Night Café zijn elk gekoppeld aan een eigen thema. Elke editie wordt aan twee van onze redactieleden de opdracht gegeven een bijdrage te leveren, geïnspireerd op het thema van de betreffende avond. Het resultaat hiervan verschijnt op onze website en zal op de Late Nights eveneens onderdeel uitmaken van het programma. Vrijdag 22 juni slaan Entrée en Holland Festival Young in het MC Theater de handen ineen en is het thema 'Out of the box'.

Andy Warhol had zeshonderd kartonnen tijdscapsules, Glenn Gould nam iedere dag zijn bloeddruk op en weigerde mensen de hand te schudden. Wie is de gek, wie de genie, en wie bepaalt dat eigenlijk?

Waanzinnig goed gek

Alles wat groots is in deze wereld, is volgens Marcel Proust gemaakt door neurotici. Het beeld dat hij schetst van de waanzinnige genie intrigeert me al tijden. Waarom wordt creativiteit zo vaak verbonden met waanzin? Moet je werkelijk een gekwelde geest hebben om een groot kunstenaar te kunnen worden? Al in de klassieke oudheid stelde Plato dat creativiteit ‘goddelijke waanzin’ was, ‘een geschenk van de goden’ en in de negentiende eeuw was het Freud die beweerde dat een kunstenaar niet veel verschilt van een neuroticus. Misschien is het idee van de kunstenaar die mede dankzij zijn gekte in staat is om meesterwerken te produceren, wel fictie.

Er zijn twee partijen die dit verhaal in stand houden: het publiek en de kunstenaar zelf. Beiden worden geconfronteerd met onmacht. Het publiek kan rationeel niet verklaren hoe iemand zoiets verbluffends kan maken. De kunstenaar wordt in zijn werkproces telkens geconfronteerd met onmogelijkheden; vergankelijkheid, perfectie of het bereiken van de ultieme schoonheid. Alles lijkt te draaien om obsessies. Waanzin is verbonden geraakt met meesterwerken en met de geniën die deze nalieten.

Kartonnen tijdscapsules

Een meesterwerk heeft een universeel en tijdloos karakter, het is onsterfelijk. Althans, zo wordt het ervaren. Dit element van de tijd vast willen houden, speelt een belangrijke rol in het denken en doen van veel kunstenaars. Gedurende de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw vulde Andy Warhol ruim zeshonderd kartonnen dozen met alles wat los en vast zat: brieven, postzegels, kinderboekjes, grammofoonplaten, tekeningen, kleding, schoenen, prullaria etc. Hij bewaarde de dozen in een opslagruimte en noemde ze Time Capsules.

Time Capsule #13

Door stukjes van zijn leven in dozen te stoppen, deed Warhol afstand van zijn verleden. Hij wilde dingen vergeten, maar door zijn maniakale neiging om alles te registreren, legde hij zijn herinneringen voor eeuwig vast. Niet alleen zijn Time Capsules getuigen hiervan, maar ook zijn ongelooflijke hoeveelheid aan filmmateriaal en geluidstapes en de thema’s die hij in zijn werk aansnijdt: de dood, de eeuwigheid en herhaling. Zo maakte hij zeefdrukseries van ongelukken, van een elektrische stoel en van de eeuwige roem van Marilyn Monroe.

Alles onder controle

De pianist Glenn Gould is misschien wel het meest sprekende voorbeeld van een kunstenaar die op een haast obsessieve manier dingen probeerde vast te leggen. Vanaf zijn eenendertigste weigerde hij nog voor publiek te spelen en trok hij zich terug in de opnamestudio. Hier ging hij met een enorme precisie te werk. Gould gaf niets uit handen, deed tientallen opnamesessies en plakte verschillende fragmenten aan elkaar om zo tot het best mogelijke resultaat te komen. Wat hij deed was volkomen nieuw. Gould was de eerste pianist die niet meer in de concertzalen te zien was en die opnametechnieken gebruikte om zijn spel te vervolmaken en tot nieuwe inzichten te komen.

De pers heeft Goulds excentriciteit altijd benadrukt; hij maakte rare geluiden en bewegingen tijdens het spelen en achter de piano zat hij op een zelfgemaakte stoel die zeker een decimeter lager dan gangbaar was. Gould waagde het om een allegro in een andante te veranderen als hij dat nodig achtte en sloeg aanwijzingen van componisten in de wind. Tegelijkertijd werd hij gezien als een genie, als iemand die met een enorme helderheid Bachs composities wist te ontrafelen en ten gehore bracht.

Toen na zijn vroegtijdige dood – vlak na zijn vijftigste verjaardag overleed hij aan een beroerte – zijn huis werd leeggehaald, werd duidelijk dat Gould zelden iets weggooide. Elke dag noteerde hij nauwkeurig zijn bloeddruk en hartslag. Gould was bang voor ziektes en liep tientallen dokters af voor allerhande medicijnen. Hij droeg handschoenen, dikke truien en sjaals, ook in de zomer, en weigerde mensen de hand te schudden omdat ze zijn handen zouden kunnen beschadigen. Op een gegeven moment ging Goulds hang naar controle zo ver dat hij geen spontane interviews meer gaf, maar zowel vragen als antwoorden van te voren uitschreef. Voor Gould leek het alsof hij alle touwtjes in handen had, maar in werkelijkheid verloor hij zichzelf.

Glenn Gould tijdens opnames in de studio

Verliefd op een idee

In de literatuur komt de strijd die de kunstenaar levert vaak naar voren. Altijd is het verlangen naar een meesterwerk aanwezig, altijd is er de wil om eeuwig voort te bestaan in het werk. Er is een streven naar het ideale, naar het absolute. Zo schreef Balzac in Le Chef d’oeuvre inconnu (1831) over een schilder, Frenhofer, die jaren werkte aan hetzelfde schilderij. In zijn hoofd zag hij een meesterwerk, een prachtige vrouw, maar de realiteit bleek anders. Net als Ovidius’ beeldhouwer Pygmalion die verliefd werd op zijn eigen vrouwenbeeld en haar tot leven liet wekken, verliest Frenhofer zijn gevoel voor realiteit. Het schilderij leeft, het is zijn schepping. ‘Het is geen doek,’ roept Frenhofer uit, ‘het is een vrouw!’ In werkelijkheid is hij verliefd geworden op een idee. Wanneer Frenhofer zijn meesterwerk eindelijk aan zijn vrienden toont, zien ze niets dan een muur van verf. Het enige wat tussen de wirwar van verfstreken van de vrouw is overgebleven, is haar voet. In zijn geestdrift staarde Frenhofer zich blind op een ideaal. Daarmee verloor hij het contact met de werkelijkheid. De grens tussen constructie en destructie, tussen scheppen en vernielen, is dun.

Pygmalion en zijn grote liefde

Le Chef d’oeuvre inconnu

Het verhaal van Balzac gaat over het gevecht tussen natuur en realiteit. Frenhofer heeft een glimp gezien van de zo onbereikbare ideale schoonheid en heeft daar alles voor over.
In zijn jacht naar het absolute verliest hij zijn contact met de realiteit. "This, then, is the hell of art: one chases a phantom," schrijft Belting in zijn boek The Invisible Masterpiece (2001).

Gek of geniaal

Kunstenaars die wij als genieën zien, zijn altijd mensen die de grenzen opzoeken. Andy Warhol stopte zijn hele leven in dozen. Glenn Gould verruilde het traditionele podium voor de studio en was op zoek naar een haast onhaalbare perfectie. Het lijkt erop dat genialiteit een bepaalde mate van obsessie vereist. Hierdoor kan de kunstenaar de realiteit uit het oog verliezen. Wanneer werkt een hoge mate van concentratie, van obsessie en perfectie niet meer in je voordeel? Wanneer verlies je de controle en het contact met de realiteit? Het moment waarop genialiteit in gekte omslaat is moeilijk aan te wijzen. Kunstenaars begeven zich vaak in gebieden die voor anderen onbegaanbaar en onbegrijpelijk zijn. Omdat ze juist daar tot vernieuwing komen, is het gemakkelijk om gekte met genialiteit te verbinden. Dit is een romantisch beeld van de kunstenaar, zeker. Maar ik vermoed dat er toch een kern van waarheid in zit. De genie is niet van deze wereld, hij is anders dan wij. Of in ieder geval is dat onze manier om te verklaren hoe hij keer op keer tot meesterwerken kan komen.

--
Dit is een gastbijdrage van Anna van Gerve. Eerder schreef zij voor hard//hoofd een essay over Casa Malaparte.

Mail

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Einde Schooldag

Einde Schooldag

Leerlingen zijn als tijdelijke passanten van wie je een hoop weet, maar nooit hoe het met ze af zal lopen. 'Ze zijn open eindes', zo schrijft Engels docente Charlotte Knoors in dit persoonlijke essay over de raadselachtige verhouding tussen docent en student. Lees meer

Zo rood als een kreeft

Zo rood als een kreeft

Wanneer twee Spaanse vrienden Ferenz Jacobs uitnodigen voor een protestmars tegen toerisme in Barcelona, voelt hij zich voor het eerst weer een 'outsider'. In dit essay richt hij zich op de gevolgen van massatoerisme op de permanente bewoners. Is er een ander soort toerisme mogelijk, buiten de logica van onderdanigheid, kolonialisme en uitbuiting om? Lees meer

Ik was elf

Ik was elf

In dit verhaal onderzoekt Jochum Veenstra waar de grens tussen fictie en werkelijkheid ligt voor kinderen. En tot welk punt kan je als ouder je zoon beschermen? Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem 1

Kun je liefde delen?

Marthe van Bronkhorst onderzoekt polyamorie: 'Als ik mijn hart versplinterd heb, kan ik het dan minder hard breken?' Lees meer

Auto Draft 4

Tijd buiten de uren om

Micha Zaat sliep binnen een jaar in bijna 60 verschillende hotelkamers. In dit essay licht hij het fenomeen van de hotelkamer als liminaal object toe, en legt uit wat zo'n kortdurend verblijf voor gasten én kamers betekent en waarom het onmogelijk is om ouder te worden in een hotelkamer. 'In het bed waar ik gisteren droomde over sterven in een auto-ongeluk ligt nu iemand te masturberen.' Lees meer

Een ode aan de pornofilm 2

Een ode aan de pornofilm: Het Porn Film Festival Amsterdam

Porno is meer dan wat Pornhub en andere grote platforms ons voorschotelen. Het Porn Film Festival Amsterdam laat deze donderdag tot en met zondag zien, dat porno kwetsbaarder, artistieker en vrijer is dan velen verwachten. Emma Zuiderveen spreekt met organisatoren Erik ter Veld en Franka Bauwens. Lees meer

De macht van het lookje

De macht van het lookje

Columnist Loïs Blank analyseert de stijlkeuzes van Zuckerberg, en Ivanka en Donald Trump. Wat proberen ze met hun kleding te zeggen, en wat hangt er van hun kledingkeuzes af? Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

 1

De zee

Mariska Kleinhoonte van Os schrijft met groot mededogen en rauwe eerlijkheid over degenen die tussen de mazen van het net en de mazen van de wet vallen, in de verhalenbundel 'Tussen de mazen' die op 14 februari verschijnt. Op onze site lees je alvast een voorpublicatie. Lees meer

De rattenkoning

De rattenkoning

Een schoolreis naar Praag klinkt als een feestelijke afsluiting van de middelbare school: slapeloze busritten, sigaretten in de schaduw van kasteelparken en stiekeme plannen om absint te drinken in hotelkamers. Maar in dit verhaal van Nick De Weerdt eindigt de reis voor een onafscheidelijke vriendinnengroep met een onverwachte confrontatie: de rattenkoning. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

When life gives you hepatitis A-bessen, kruipt Marthe van Bronkhorst in de pen om het toch nog eens over de voedselindustrie te hebben. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024) 1

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024)

De gemiddelde Nederlander koopt vaak kleding, en heeft er vaak ook nog geen overzicht over. Columnist Loïs Blank houdt haar eigen koopgedrag elk jaar weer bij. Lees meer

Even zweven de levende wezens

Even zweven de levende wezens

Voor Hard//hoofd dicht Pim te Bokkel over de verschillende facetten van water: de kalmte en geborgenheid ervan, of juist de dreigende weidsheid. Dit is een voorpublicatie uit de bundel 'Even zweven de levende wezens' die op 16 januari bij uitgeverij Wereldbibliotheek verschijnt. Lees meer

Een echte vis

Een echte vis

In dit verhaal van Maartje Franken dreigt er meer dan alleen een storm. Kinderen gaan op zomervakantie in de regen, ontdekken een verzonken stad en proberen te documenteren zoals Bear Grylls. Lees meer

:Oproep: Hard//hoofd Biechtlijn

Oproep: bel de Hard//hoofd Biechtlijn

Op zoek naar een luisterend oor? Bel de Hard//hoofd Biechtlijn op 06 16 85 74 57 en word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier om de collectieve audiobiecht te beluisteren. Lees meer

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Misschien heb jij hem nu wel aan: de kersttrui. Een onschuldig grapje of een kledingstuk dat perfect toelicht wat er mis is met de kledingindustrie? Lees meer

Lichamen en monden

Lichamen en monden

Hoelang blijf je toekijken? Wanneer dondert alles in elkaar? Waar zit de zwakke plek van passiviteit? Pieter van de Walle neemt je in dit kortverhaal mee als apathische visverzorger in een Berlijns aquarium. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine! 1

[deadline verstreken] Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Welk verlangen kenmerkt jouw leven en waar snak jij naar? Stuur voor 16 februari 2025 je pitch in en voed ons met jouw ideeën over (beeld)verhalen, essays, poëzie en kunstkritiek voor het magazine ‘Honger’. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer