Asset 14

De zachtaardige nihilist I

Thijs Kleinpaste geeft met enige regelmaat gastcollege over een bewonderde auteur. Omdat het zomer is en je in de zomer kunt doen wat je wil, dit keer een dubbele editie over het leven en werk van één van de weinige Russische schrijvers die geniaal was zonder ook gek te zijn: Ivan Toergenjev, ironische beschouwer van zijn tijd.

1.

In zijn roman De taal der liefde schrijft Gerard Reve: “Ik lees wat er behouden is gebleven van de briefwisseling Tolstoj - Toergenjev. (En ik herlees het hele werk van Toergenjev.) Je merkt wel, wat een afschuwelijk domme bruut en barbaar Tolstoj, en welk een (tot nu toe vrijwel onbekend gebleven) genie Toergenjev was.”

Die briefwisseling tussen Toergenjev en Tolstoj was een paar jaar eerder door Gerards broer Karel bezorgd als De holbewoner en de literator. De broers Van het Reve waren één in hun bewondering voor Toergenjev. Van de grote drie is er maar één de grootste, en dat is niet Tolstoj of Dostojevski. Dat oordeel is volkomen juist, en het daarom ergerlijk dat uitgerekend Karel van het Reve, als zijn vertaler, Toergenjev voor het Nederlandse publiek zo heeft platgeslagen. Van het Reve heeft geen ongelijk als hij Toergenjev opvoert als gematigd politiek mens – hij doet alleen zijn gelaagdheid onrecht. In zijn essays gaat Van het Reve op zijn best oppervlakkig in op de politieke betekenis van Toergenjevs werk. Hij reduceert in Geschiedenis van de Russische literatuur zijn opvattingen tot die van het soort liberaal dat uit goeiigheid, instinctief, de redelijkheid aanhangt, maar door een aangeboren frivoliteit niet goed heeft nagedacht over de vraag waarom.

Toergenjev benadrukt dat zijn romanpersonages reflecties waren van types die hij tijdens zijn leven tegen het lijf liep.

Van het Reve maakt opzichtig een punt van zijn stelling dat de karakters in Toergenjevs romans geen "typische vertegenwoordigers" van hun tijd genoemd mogen worden, omdat levende evenbeelden van zijn personages nergens opduiken in beschrijvingen van tijdgenoten. Die interpretatie is zwak en een beetje beledigend, zo zwak zelfs dat het moeilijk is te begrijpen wat die bewondering die Van het Reve voor Toergenjev had eigenlijk waard was. Toergenjev zelf benadrukt in zijn brieven en memoires dat zijn romanpersonages reflecties waren van types die hij tijdens zijn leven tegen het lijf liep. Die figuren zijn misschien niet ‘typisch’ – dat was ook niet het belangrijkste: ze moesten de ideeën die hij probeerde te doorgronden verbeelden. Zijn personages zijn geboetseerd uit de eigenschappen die Toergenjev zag in zijn vrienden of bij zichzelf.

Illustratie: Joost Stokhof.

Toergenjev mag zich praktisch nooit direct geëngageerd hebben met politieke vraagstukken – niet zoals zijn vrienden Vissarion Belinski of Alexander Herzen in ieder geval – hij nam actief deel aan de ideeënstrijd die zulk engagement omkleedt. Toergenjev volgde de politiek en onderhield contacten met verschillende generaties radicalen en revolutionairen. Achter de schrijver die altijd zorgvuldig zijn ironische afstand hield, schuilt één van de briljantste beschouwers van de negentiende eeuw.

2.

Ivan Sergejevitsj Toergenjev werd geboren in de herfst van 1818 in Orjol, ongeveer halverwege Moskou en Kiev. Zijn moeder was een wrede, tirannieke vrouw die het huishouden in een ijzeren greep hield en haar lijfeigenen liet afranselen. Zijn vader een knappe, jongere man uit een familie van naam die met haar getrouwd was om haar vermogen. Met zijn moeder kan Toergenjev niet door een deur, zijn vader speelt geen grote rol in zijn leven.

Op zijn zestiende begint hij zijn universitaire opleiding in Moskou. De jonge Toergenjev is rusteloos, beneveld door filosofie en verliefd op iedere mooie vrouw die hij ziet, voortdurend bang iets van het leven te missen. In 1838 studeert hij samen met Michael Bakoenin in Berlijn, en hij reist tussendoor half Europa rond. Bakoenins talent voor lange monologen was ongeëvenaard, en door diens toedoen raakt Toergenjev in de ban van de Duitse idealistische filosofie. De twee vrienden voeren eindeloze nachtelijke discussies en schuimen samen door het nachtleven van Berlijn. Na een verblijf van drie jaar in Europa keert hij terug naar St. Petersburg. Daar sluit hij vriendschap met Vissarion Belinski, de literatuurcriticus. Belinski oefent, ondanks zijn vroege dood, een levenslange invloed op hem uit.

"We hebben het bestaan van God nog niet opgelost, en u wilt gaan eten!"

Toergenjev bewonderde Belinksi niet alleen om zijn legendarische kwaliteiten als criticus, maar ook om zijn onwankelbare karakter, zijn instinctieve gevoel voor goed en kwaad, en zijn onvermoeibare toewijding aan zijn idealen. Belinski twijfelde voortdurend en aan alles, maar die twijfel bracht hem er alleen maar toe nog harder te zoeken naar de waarheid. Toergenjev beschrijft een gesprek dat hij had met Belinski. Na een lange discussie verslapt de aandacht van Toergenjev, en hij stelt voor een wandeling te maken, of even iets te eten. Belinksi antwoordt bitter: "We hebben het bestaan van God nog niet opgelost, en u wilt gaan eten!" Toergenjev bezweert dat Belinski dit niet als grap bedoelde.

Halverwege de jaren veertig ontvlucht hij de tsaristische repressie en emigreert naar Europa. Daar schrijft hij, onder Belinski’s invloed, toneelstukken gedichten en korte verhalen. De beroemdste daarvan verschijnen vanaf 1847 als feuilleton, en worden in 1852 gebundeld als de Jagersverhalen.

In de zomer van 1850 keert hij wegens het overlijden van zijn moeder terug naar Rusland en blijft er voor langere tijd. Hij komt in de problemen met de censors als hij Nikolaj Gogol na zijn overlijden in een kort essay prijst en wordt verbannen naar zijn landgoed Spasskoje, waar hij anderhalf jaar blijft. Na 1861 vestigt Toergenjev zich permanent in Europa en reist alleen nog voor relatief korte bezoeken naar Rusland. Een flink deel van zijn leven reist hij achter zijn grote liefde Pauline Viardot aan, met wie hij een wat merkwaardige verhouding heeft. Ze sturen elkaar intieme brieven, maar Toergenjev is ook bevriend met haar echtgenoot, en woont soms zelfs bij ze in.

Zijn leven lang heeft hij pijnen en kwalen. Sommigen zijn ingebeeld, andere reëel. Toergenjev heeft bulten en cystes, gewrichtspijn en rugklachten, en overlijdt in 1883 als 64-jarige aan een tumor in zijn ruggengraat. Bij hem zijn Pauline Viardot en enkele vrienden.

Na zijn vijftigste wisselt hij sombere brieven uit met Gustave Flaubert, waarin hij schrijft dat alles wat menselijk is hem enorm de keel uit begint te hangen.

Zijn laatste levensjaren worden afwisselend gekenmerkt door zwaarmoedigheid en opgewekt cynisme. Na zijn vijftigste wisselt hij sombere brieven uit met Gustave Flaubert, waarin hij schrijft dat alles wat menselijk is hem enorm de keel uit begint te hangen. Leven met de doodsverachting van Flaubert kon hij echter niet. Toergenjev is klaar met het leven maar bang voor de dood. Hij maskeert het met zelf-relativerende spot. Als hij door Oxford wordt benoemd tot hoogleraar (in het recht, waar hij niets van begrijpt), schrijft hij geanimeerd aan Pauline dat de rode mantel die hij daarbij kreeg goed van pas komt bij hun wekelijkse spelletje hints. Toch is Toergenjev trots op de erkenning die hij krijgt, en erg gevleid door de wijze waarop hij in Engeland in de watten wordt gelegd. Altijd blijft echter het ijzige niets op zijn bewustzijn drukken. Op kerstavond 1859 stuurt hij een brief aan Jelizaveta Lambert, waarin hij zucht over de zinloosheid van het leven. De toon is larmoyant en typerend voor zijn karakter:

“…en ook is de gedachte voortdurend in mij aanwezig aan de ijdelheid van al het aardse, aan de nabijheid van iets dat ik niet kan aanduiden. Het woord ‘dood’ alleen drukt dat iets niet geheel uit, vandaar een wending tot God, gepaard aan een drang om weg te gaan naar ongerepte, groene weiden. […] Ik weet nog dat ik, toen ik nog jong was, wilde dat elk ogenblik van mijn leven betekenisvol zou zijn… Wat een vermetele en welhaast zondige wens! Laat het beekje maar voortkabbelen totdat het uitstroomt in de zee!”

Toergenjev staarde in de afgrond, en de afgrond staarde terug.

Toergenjev staarde in de afgrond, en de afgrond staarde terug. De constatering dat alles ijdelheid is, terwijl hij tegelijkertijd verlangt naar een soort verlossing daarvan, kenmerkt zijn karakter en wereldbeeld, zichtbaar in zijn werk. Zijn beste personages realiseren zich uiteindelijk dat de wereld zich niets van hen aantrekt. Ze spiegelen daarin een eigenschap van Toergenjev zelf: hij verlangde er naar een geloof te hebben en zijn eigen bestaan betekenis toe te kennen buiten het banale en het alledaagse – maar hij is er niet toe in staat.

3.

Eén van de mooiste essays die ideeënhistoricus Isaiah Berlin schreef, gaat over Toergenjev en zijn (politieke) overtuigingen. Toergenjev had, volgens Berlin, het ‘bezeten genie’ van Dostojevski noch Tolstoj. Bezeten schrijvers maken vuistdikke boeken; Toergenjev schreef korte verhalen, novelles en romans van bescheiden omvang. Toergenjev is een beschouwer, niet iemand die grote ideeën verkondigt. Met Tolstoj onderhield hij een moeizame relatie die zo nu en dan een tijd stillag door een breuk. Hun temperament en karakter verschilden sterk. Tolstoj zag zijn Oorlog en vrede als een grootse studie naar de relatie tussen het individu en de geschiedenis, Toergenjev verzuchtte dat hij hoopte dat Tolstoj, als er weer een volgend deel van de roman zou verschijnen, het gefilosofeer achterwege zou laten.

Als Tolstoj hem vraagt te schrijven voor een zuiver kunstzinnig en literair tijdschrift bedankt Toergenjev beleefd, omdat de tijd niet vraagt om ‘lyrisch getsjilp’.

Dat betekent niet dat Toergenjev niet geïnteresseerd was in zulke vragen. Hij benaderde ze alleen anders. Toergenjev merkte vroeg dat het schrijven van filosofie en non-fictie hem niet lag, en staakte dus zijn pogingen daartoe. In de laatste brief die hij aan zijn vriend (en toen ook redacteur) Belinski stuurt, kort voordat die overlijdt, schrijft Toergenjev dat hij werkt aan een stuk met de titel ‘De slavofielen en het realisme’. Het stuk verschijnt niet, maar hij publiceert dan wel de verhalen die later gebundeld worden als Jagersverhalen. Aan zijn vriendschap met Belinski houdt hij het idee over dat literatuur in sommige perioden niet alleen maar kunstzinnig kan of zelfs mag zijn. Als Tolstoj hem vraagt te schrijven voor een zuiver kunstzinnig en literair tijdschrift bedankt Toergenjev beleefd, omdat de tijd niet vraagt om ‘lyrisch getsjilp’.

Toergenjev kon echter niet uit de voeten met hoog-geëngageerde polemiek. In zijn memoires verdedigt hij zich tegen de kritiek dat hij de Jagersverhalen schreef toen hij in Europa was, ver van de politieke worstelingen in zijn thuisland. In Rusland hield hij het juist niet uit. Hij kon en wilde niet dezelfde lucht ademen als zijn tegenstanders. Alleen vanaf een zekere afstand was hij effectief.

Die afstand die Toergenjev nodig heeft is niet alleen fysiek, maar ook mentaal. Hij moet zichzelf losmaken uit de grilligheid van de werkelijkheid om, in fictie, twee keer zo hard uit te kunnen halen. In Eerste liefde laat hij de jonge vrouw op wie de anderen verliefd zijn op een zeker moment een literatuuropvatting formuleren die dicht bij zijn eigen ideeën staat: “Dat is het mooie van poëzie: zij zegt ons dingen die niet bestaan, en die niet alleen beter zijn dan het bestaande, maar zelfs meer op de waarheid lijken.” Het had gemakkelijk zijn motto kunnen zijn. Onderzoeken van wat mensen beweegt, wat ze drijft, en het doorprikken van de illusies die daarbij horen vormt de rode draad van zijn werk, maar het echte leven moet worden omgezet in fictie, omdat dan pas de betekenis ervan zichtbaar wordt. Zijn engagement bestaat niet uit stellingname, maar uit het zo eerlijk mogelijk doorgronden van mensen en hun ideeën. Goede schrijvers, schrijft Toergenjev in een voorwoord bij zijn verzamelde werk, zijn net zo min in staat een loflied als een smaadschrift te schrijven. Goede schrijvers laten zich niet lenen voor propaganda, maar streven ernaar ‘de geconcentreerde afspiegeling’ van het leven om hem heen te zijn. Toergenjev kiest geen partij, maar vlucht ook niet in esthetiek. Hij gebruikte zijn romans om de ideeën die in zwang raakten tijdens zijn leven te analyseren, te doorgronden en te verwerken. Zijn goede vriend Pavel Annenkov schetste hem als volgt:

“Toergenjev had niets anders voor ogen dan van de fenomenen waarmee hij in aanraking kwam door ervaring en observatie te analyseren, en ze om te zetten in zijn geestelijk kapitaal—en in dit analytische werk liet hij kwaliteiten zien als denker, dichter en psycholoog die zijn premature biografen overdonderde.”

Toergenjev stemde in met die karaktertekening, en schreef terug: “Ik was erg vertederd en ietwat verbaasd: daar spreekt een vriend, en wat diep grijpt hij met zijn vingers in mijn ziel… Maar eigenlijk deed het geen pijn.”

De grondstemming van Toergenjev is, uitgezonderd zijn studententijd, altijd die van een ironicus die zich niet laat inpakken door de mystificatie van het leven. In een brief aan Pauline wordt goed zichtbaar dat Toergenjev niets zonder meer geloofde, en alles wilde doorgronden. Hij is negenentwintig jaar oud, en net zoals veel van zijn vrienden toeschouwer van de revolutie van februari 1848 in Parijs. Maar in tegenstelling tot, bijvoorbeeld, Alexander Herzen, blijft hij immuun voor de revolutionaire beneveling. Minder dan drie maanden na de grote revolutie stromen de straten van Parijs opnieuw vol, in protest tegen de assemblee die, na het eerste optimisme over de omwenteling, geen veranderingen brengt. Toergenjev ziet scherper dan iedereen om hem heen de gapende kloof tussen de werkelijkheid en de ideeën die diezelfde werkelijkheid zouden moeten verklaren. Anderen proberen de oploop in hun ideologische schema te duwen, maar Toergenjev noteert dat hij nog het meest verwonderd was over hoe het drama voor sommigen niets meer dan gewoon een goede dag voor zaken is:

“Wat mij ook trof was de manier waarop de limonade- en sigarenverkopers tussen de menigte door laveerden, tuk op winst, tevreden en onverschillig; ze deden denken aan vissers die een welgevuld net binnenhaalden.”

Toergenjev schrijft dat hij verbaasd is over zijn eigen onvermogen zich rekenschap te geven van wat de mensen op straat op zo’n moment ervaren:

“Ik kon niet gissen wat die mensen wilden, waar ze beducht voor waren, of ze revolutionairen of reactionairen waren of gewoon ordelievende burgers. Ze maakten de indruk of ze het eind van een onweersbui afwachtten. Toch richtte ik me vaak tot arbeiders in hun werkhemden... Ze wachtten, ze wachtten af...! Wat is de geschiedenis dus...? Voorzienigheid, toeval, ironie of noodlot?”

De onmogelijkheid een vlugge verklaring te formuleren voor wat de geschiedenis beweegt heeft niet zozeer te maken met een gebrek aan scherpzinnigheid, eerder met een groot vermogen daartoe.

Toergenjev kon niet overweg met gezwollen idealistische formules die iedere oploop van mensen uitlegden met een verwijzing naar de 'spontane volksgeest' of de 'laatste veldslag in de klassenstrijd'. De gebeurtenissen van zijn tijd kon hij geen hoogdravende betekenis toekennen, gewoon omdat hij niet in die dingen geloofde – Alexander Herzen verloor zijn illusies toen hij zich realiseerde dat de revolutie van 1848 niet de revolutie was die hij wenste; Toergenjev verloor ze niet omdat hij ze nooit had. In een hoog-ideologische eeuw, waar om hem heen dichters en denkers in de ban raken van nationalisme, van revolutie, van het materialisme, het positivisme, van de historische Geist en van de schitterende nieuwe tijd die lonkt als eenmaal met het rotte hier en nu kan worden afgerekend, blijft hij overeind als grote ontmaskeraar van ijdele dromen. Niet zoals Dostojevski, die weliswaar ontmaskerde maar in één adem door beschuldigde, dat deed, Toergenjev ontmaskert zonder agressie en zonder te geloven in iets anders.

-

Dit is het eerste deel van een groot essay over het Toergenjev. Het tweede deel, over onder meer Toergenjevs belangrijkste werken, volgt snel.

Mail

Thijs Kleinpaste

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Auto Draft 8

Een transformatie van verlangen: brieven over consent

Wat als we consent en verlangen zélf als de voorwaarden van bevrijding en sociale rechtvaardigheid zien? Yousra Benfquih licht toe hoe genot-activisme ons niet alleen toelaat om ons tegen de dingen te verzetten, maar ook om te onderzoeken waar we naar verlangen. Lees meer

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

Iemand die me bij de hand neemt en me zegt hoe het moet, alles

'Ik verlang zo erg naar een inspirerend figuur die logica ontdekt in de willekeur van wat ons allemaal overkomt. Die tegen me zegt: "Marthe, zó is het, en de rest is bullshit".' Lees meer

Auto Draft 7

Moederland

Zelfs in de Italiaanse zon lukt het niet altijd om donkere gedachten op afstand te houden. Roos Sinnige laat ons meedrijven op de ongrijpbare stroom die dan ontstaat. Lees meer

:Meld je aan voor de Hard//hoofd schrijfworkshop: hoe schrijf je over mannelijkheid?

Meld je aan voor de Hard//hoofd schrijfworkshop: hoe schrijf je over mannelijkheid?

Hard//hoofd organiseert op 25 mei de eerste schrijfworkshop! Tijdens deze middag zul je onder begeleiding van Selm Merel Wenselaers, Marthe van Bronkhorst en Jochum Veenstra de tijd krijgen om met elkaar in gesprek te gaan en aan een tekst over mannelijkheid te werken. Aanmelden kan tot en met 22 april. Lees meer

Mijn naam roept 1

Mijn naam roept

Hodo Abdullah beschrijft hoe de geschiedenis van Somaliland haar ook veel over haarzelf leerde. Hoe komt het dat het geloof in henzelf, de veerkracht en de trots van de Somalilanders zo verankerd zit in hun DNA? Wat geeft hun de kracht om door te gaan? Lees meer

:Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent! 1

Oproep: Reageer op de briefwisseling over seksueel consent!

Ben je vrij in je verlangen? Op welke manieren kunnen en willen we elkaar aanraken? Reageer vóór 2 juni op de brieven van Yousra Benfquih en Alara Adilow. Lees meer

zonderverdergroet

zonder verdere groet

Rijk Kistemaker doet niet aan groeten. Rijk schrijft gedichten terwijl hij bezig is met andere dingen, zoals het opladen van een gehuurde Kia en huilen. Laat je meevoeren op zijn poëtische gedachtestroom. Lees meer

een interview met Abel Kamps

Interview met Abel Kamps: 'Ik hou ervan als mijn werk meer een ervaring wordt en minder een object.'

Aucke Paulusma gaat in gesprek met kunstenaar Abel Kamps: Hoe verweef je absurditeit of humor in je kunst, en welke rol spelen deze elementen in het creëren van de impact die je werk op de toeschouwer heeft? Lees meer

Jonathan de slakkenman

Jonathan de slakkenman

'Hij zag simpelweg hoe de slak zich terugtrok in zijn huisje wanneer het zich onveilig achtte. Vanwege hun gedeelde lot, voelde Jonathan zich geroepen om de naaktslak ook een toevluchtsoord te bieden.' In dit korte verhaal van Ivana Kalaš neemt Jonathans slakkenfascinatie langzaam zijn leven over. Lees meer

:Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Armoede, de bedpartner die je verlangen indringt: brieven over consent

Alara Adilow blikt terug op haar jongere zelf en ziet hoe onwetendheid en zelfdestructie haar afsneden van zorg en liefde, tot feministische en postkoloniale denkers haar aanraakten en haar openstelde om naar zichzelf en de wereld te kunnen kijken. Lees meer

Het insectenhotel

Het insectenhotel

‘Ik kan wel voor je krimpen.' Dieuke Kingma onderzoekt in een kort verhaal vol spinnenpoten en keverschildjes of je de ruimte die je inneemt in een relatie ook weer terug kan geven. Lees meer

Afgebeeld is een vrouw in badpak, zwemmend tussen vissen.

Anders zijn is niet ‘tegen de natuur’

Marthe van Bronkhorst duikt in de diepzee en ontleert acht lessen die ze vroeger op school onderwezen kreeg. Lees meer

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie 2

Mooi vanbuiten en vanbinnen: pleidooi voor dagdagelijkse entomologie

Insecten hebben een slecht imago. We houden ze het liefst ver uit de buurt, maar dat is onterecht, vindt Jitte. Met dit artikel bewijst hij je graag van het tegendeel en vertelt hij hoe sluipwespen lieveheersbeestjes inschakelen als lijfwacht voor haar larven, over de indrukwekkende hersenen van de Darwinwesp, en hoe je een mierenkolonie opzet met één koningin. Lees meer

Auto Draft 6

ode aan de lepismA saccharinA

Lieke van den Belt neemt je mee in de wereld van de zilvervis. Met lichte en vervreemdende beelden schetst ze in twee gedichten een dialoog tussen deze beestjes en hun slachtoffers. Lees meer

Enterprise, Alabama

Enterprise, Alabama

Charlotte Duistermaat neemt je mee in de enigszins absurde culturele en historische impact van een snuitkeverplaag op een Amerikaans dorpje en de vergelijkbare migratiestromen van mens en dier. Lees meer

Oproep: Hard//hoofd zoekt een nieuwe Chef Beeld!

Hard//hoofd zoekt een nieuwe Chef Beeld!

Hard//hoofd zoekt een getalenteerde beelddenker (x/v/m) die visuele sturing geeft en die de redactie wil komen versterken! Lees meer

Oproep: Stouten Stift en het Rode Oor 2025 1

Oproep: De Stoute Stift en Het Rode Oor 2025

De jaarlijkse erotische schrijfwedstrijd Het Rode Oor en de daaraan gekoppelde illustratiewedstrijd De Stoute Stift staan weer open voor inzendingen! We zijn op zoek naar de beste erotische verhalen om naar te luisteren en vier Nederlandse en vier Vlaamse illustratoren die een beeld willen maken bij de beste verhalen van de erotische schrijfwedstrijd. Lees meer

Composthoop

Een symfonie van het kleine leven

Jesse Van den Eynden neemt je mee in de symfonie van het kleine leven dat zich afspeelt in de duisternis van de composthoop. In dit liefdevolle essay beschrijft hij hoe zijn leven steeds meer overgenomen wordt door de rottende en levende massa in zijn tuin, en hoe het slurpen, klikken en kraken van de aarde en haar bewoners een meditatieve ervaring worden. Lees meer

Auto Draft 5

Verpopping

Wanneer een rups zich in de sombere wintermaanden in haar keukenraam nestelt, koestert de hoofdpersoon in dit verhaal van Esther De Soomer voor het eerst weer gevoelens van liefde en tederheid. Lees meer

Begraaf me, alsjeblieft! Een ode aan het beestje

Begraaf me, alsjeblieft! Een ode aan het beestje

Juul Kruse introduceert de Beestjesweken. Van 16 tot 29 maart zullen alle artikelen die we op Hard//hoofd publiceren gaan over kleine kruipers, slijmerige sluipers en gladde glibberaars. Juul vertelt waar diens fascinatie met beestjes begon en waarom die begraven wil worden na diens dood. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer