Asset 14

Kaufman vs. Goliath

Charlie Kaufman en Michelangelo Merisi da Caravaggio. Hollywood, 2002 en Italië, 1610. Celluloid film en canvas. Het lijkt misschien stug, maar Basje Boer ziet overeenkomsten tussen de postmoderne komedie Adaptation (met een dikke, kalende, ineengedoken Nicholas Cage) en een vierhonderd jaar oud schilderij over het nog veel oudere verhaal van David en Goliath.

Het beeld is zwart. Op de geluidsband horen we een monoloog; een waterval van twijfel, angst en fatalisme. "Ik zou gelukkiger zijn als ik niet alles uitstelde. Het enige wat ik doe, is op mijn dikke reet zitten. Ik zou gelukkiger zijn als mijn reet niet zo dik was." Dan komt een filmset in beeld, gefilmd in de schokkerige beelden van een making of. "On the set of 'Being John Malkovich', Summer 1998" lezen we. De hoofdrolspeler ("John Malkovich, Actor") spreekt cast en crew toe. Zijn natuurlijke zelfvertrouwen staat in schril contrast met de dieponzekere woorden die we eerder hoorden. De woorden werden gesproken door "Charlie Kaufman, Screenwriter", die nu wat rondscharrelt op de set. "Jij daar, je bent in beeld. Ga van de set af." Charlie Kaufman doet wat hem wordt gevraagd. Tot zover zijn rol in de making of van de film die hij zelf heeft geschreven.

De openingsscène van Adaptation (2002) wordt pas echt interessant als je weet dat het hier om de geënsceneerde werkelijkheid gaat. Er is in de zomer van 1998 inderdaad een film opgenomen die Being John Malkovich heet. En degenen die ervoor verantwoordelijk waren, zijn dezelfde mensen die nu achter Adaptation zitten. Regie: Spike Jonze, script: Charlie Kaufman. Iedereen in dit mockumentary-fragment speelt zichzelf. Behalve Charlie Kaufman, die wordt gespeeld door Nicolas Cage. Een dikke, ineengedoken, kalende Nicolas Cage.

Illustratie: Liesbeth de Feyter

Zoals Adaptation met gemak "vier miljard en veertig jaar" teruggaat in de tijd om te laten zien hoe de mens - en vervolgens Charlie Kaufman - op aarde belandde, zo rewind ik net zo makkelijk naar het Italië van 1610. Na twee jaar op de vlucht te zijn geweest, keert de van moord verdachte schilder Caravaggio terug naar Rome, waar de paus hem pardon heeft verleend. Naar verluidt heeft hij een zoenoffer bij zich, het schilderij David met het hoofd van Goliath. Het Bijbelse duel tussen de jongen David en reus Goliath eindigt in een overwinning voor de underdog, met Goliaths hoofd als prijs. Echter, de verzwakte Caravaggio sterft voordat hij de kerk zijn schilderij kan aanbieden.

Gehavend, gekneusd en ontzield

Dat er een verband zou zijn tussen Adaptation, Charlie Kaufmans postmoderne sprookje uit het nieuwste millennium, en David met het hoofd van Goliath, het schilderij dat wordt beschouwd als Caravaggio's laatste, lijkt op z'n zachtst gezegd stug. Toch zijn er overeenkomsten. De meest voor de hand liggende: beiden zijn zelfportretten. De kop die hier in Davids hand bungelt, is gehavend, gekneusd, ontzield en doortrokken van één enkele emotie: schaamte. En toch herkennen we er een bekende in: Caravaggio zelf.

Kaufmans zelfportret is grappig, sardonisch, slim - maar is het ook eerlijk?

Was het anno 1610 gewoon om je op een zelfportret als mythisch of Bijbels figuur af te beelden, anno 2002 doet Kaufman het omgekeerde: hij vermomt zijn hoofdpersoon als zichzelf. Als was het een paspop, kleedt hij zijn personage in zijn naam, zijn beroep, zijn uiterlijk. Maar krijgen we ook de binnenkant van Charlie Kaufman te zien? Of is de paspop hol? Kaufmans zelfportret is grappig, sardonisch, slim - maar is het ook eerlijk? En is het wel een zelfportret? Door zich in zijn film op te voeren als een scenarioschrijver die zich in zijn film opvoert als een scenarioschrijver (et cetera, et cetera) portretteert Kaufman niet alleen de maker maar tevens het portret zelf. Waar Caravaggio's schilderij een zelfportret is, daar is Adaptation een zelfportret van een zelfportret; een film over zichzelf.

In Slate Magazine's recensie van Adaptation duikt het mooie Engelse woordje "self-loathing" op. En ook kunsthistoricus Timothy Wilson-Smith spreekt van een "element of self-disgust" als hij de walgende blik beschrijft die David in het schilderij van Caravaggio op Goliath werpt. Vreemd, op Wikipedia wordt diezelfde blik omschreven als "strangely sorrowful" en een andere historicus leest er het besef in dat er geen ontsnappen is aan het noodlot. Wat er ook in Davids ogen te lezen is, het heeft niets te maken met de triomf van een overwinnaar.

Nederigheid doodt trots

Caravaggio's schilderijen spelen vaak contrasten tegen elkaar uit: vers tegenover bedorven, jong tegenover oud, lelijk tegenover mooi, heilige tegenover zondaar. Hier lijkt hij Goliaths schuld te contrasteren met Davids onschuld. David is geschilderd in een houding die we vereenzelvigen met gerechtigheid: die van Vrouwe Justitia. Op zijn zwaard lezen we een reeks letters die verwijst naar het Latijn voor "nederigheid doodt trots". Maar ook David is nederig in het bijzijn van de dood: wat ik in zijn ogen zie, is medelijden. Dit gevecht kent geen winnaars.

Inderdaad, Adaptation is heel tevreden met zichzelf, het is zo'n film die zichzelf gelijk geeft. Niks zelfspot.

Ook Kaufman ruilde trots in voor nederigheid. Zijn gelijknamige personage in Adaptation is onaantrekkelijk om vele redenen, waarvan onzekerheid waarschijnlijk de voornaamste is. Toch bekruipt je het gevoel dat Kaufmans zelfspot een trucje is. Lees je voorbij het woordje "self-loathing" in de eerder genoemde recensie in Slate Magazine dan lees je dat deze criticus de film niet alleen "full of self-loathing" vindt, maar ook "pleased with its own cleverness": een curieuze tegenstelling. "Do I have an original thought in my head?" is de vraag waarmee Kaufman zijn film opent. Grappig. Maar waarom? Grappig omdat Kaufman met Being John Malkovich net de meest originele komedie van de jaren negentig heeft afgeleverd. Is de kern van Kaufmans grap dan zelfspot? Of ironie? Inderdaad, Adaptation is heel tevreden met zichzelf, het is zo'n film die zichzelf gelijk geeft. Niks zelfspot.

Caravaggio's schilderij

Want wat gebeurt er nou precies in Adaptation? Kaufman voert niet alleen zichzelf op maar ook een fictieve tweelingbroer, Donald, die óók scriptschrijver is. Waar Charlie intelligent en neurotisch is, daar is Donald simpel en sympathiek. Waar Charlie streeft naar integriteit en originaliteit, daar schrijft Donald zijn van uitgekauwde clichés vergeven scripts louter voor geld en roem. Hoe succesvoller Donald wordt, hoe meer Charlie worstelt met zijn eigen script, de verfilming van Susan Orleans non-fictieboek over John Laroche, een man die geobsedeerd is door een bepaalde orchideesoort. Charlie besluit die worsteling in zijn scenario te schrijven, hetgeen de film oplevert waarnaar we zitten te kijken. Want ja, Susan Orlean, John Laroche, het boek The Orchid Thief: ze bestaan allemaal echt.

Een verdronken hoer als Maria

Het vermengen van echt en niet-echt noemen we graag postmodern maar kent in andere vorm een wat langere geschiedenis. Caravaggio haalde net zo graag de werkelijkheid binnen in zijn schilderijen. Tegen de mode - en de wens van de kerk - in combineerde hij de verhalen uit de Bijbel met het leven van de straat, een plek waar hij zelf al te bekend mee was. Notoire straatlui stonden model voor heiligen, een verdronken hoer werd afgebeeld als de dode Maria. Caravaggio's schaduwrijke schilderijen zijn één en al passie, overgave en bloedvergieten. Van heiligen maakte hij echte mensen, vieze voeten en al.

Zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde één en dezelfde zijn, zo vormen David en Goliath samen Caravaggio.

Het intellect van Charlie Kaufman versus de hartstocht van Caravaggio; David de rechter versus Goliath de veroordeelde; principiële Charlie versus sell out Donald; echt versus kunst. Dit is een verhaal van tegenpolen; tegenstanders zelfs. Maar - hoed je voor de twist ending. Zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde één en dezelfde zijn, zo vormen David en Goliath samen Caravaggio. Het zelfportret dat hij schilderde, toont het slagveld van een innerlijke tweestrijd.

Plotwending!

Ook Charlie en Donald lijken één en dezelfde. Maar dan: plotwending! Het slot van Adaptation is een typisch "Hollywood ending", inclusief de overwinning van een obstakel, de grootse ontknoping en de levensles. Dat het een bar slecht einde is, bewijst alleen maar Kaufmans punt: Hollywood is stom. Lees: Donald is stom. Donald blijkt geen onderdeel van Charlie maar de personificatie van hoe Hollywood Charlie graag zou zien: gespeend van intelligentie en integriteit. Meer dan een zelfportret is Adaptation een dikke middelvinger. Want Kaufman laat niet zozeer zichzelf zien, hij zet Hollywood te kijk. Hoe onaantrekkelijk en neurotisch ook, vergeleken bij zijn opdrachtgevers is hij cool. Terwijl Caravaggio het meest kwetsbare stukje van zijn ziel laat zien, verstopt Kaufman zich achter een ander. Vanuit die positie is het inderdaad makkelijk om een middelvinger op te steken.

-

Basje Boer (1980) studeerde fotografie aan de Gerrit Rietveld Academie. Haar debuut Kiestoon, een bundel korte verhalen, verscheen in 2006 bij De Arbeiderspers. Sindsdien schrijft ze fictie en non-fictie voor een veelheid aan tijdschriften. Ze runt ook een Kino Korner.

Mail

Liesbeth de Feyter studeerde schilderkunst en beeldverhalen aan Sint Lucas in Brussel. Ze werkt als freelance illustrator en striptekenaar en maakt poëtische beelden met een luguber kantje.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Die betere wereld wordt al gemaakt

Die betere wereld wordt al gemaakt

Kun je, met alles wat er gebeurt in de wereld, nog gelukkig zijn? Marthe van Bronkhorst vindt het antwoord en ontdekt een boel hoopvolle initiatieven Lees meer

Zomers zwijgen

Volim nas: hoe de taal van de liefde mijn lichaam tot stilte maande

Wat als je vertrouwen in jezelf en je lichaam plotsklaps wordt aangetast door epileptische aanvallen? En tegelijkertijd je vertrouwen in de onvoorwaardelijke liefde van je oma ook op losse schroeven komt te staan? In een persoonlijk essay neemt Dorea Laan je in beeldende taal mee in deze zoektocht. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Harnas’, het achtste Hard//hoofd Magazine!

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Harnas’, het achtste Hard//hoofd Magazine!

In welk harnas hul jij je? Stuur voor 14 september je pitch in en draag met een (beeld)verhaal, essay, poëzie of kunstkritiek bij aan het magazine ‘Harnas’. Lees meer

Misschien voor mezelf, maar niet voor jou

Misschien voor mezelf, maar niet voor jou

Eva van den Boogaard lijkt op iemand die ze nooit gekend heeft. Via een persoonlijke brief en een angstaanjagende gebeurtenis leert ze hem toch een beetje kennen. Lees meer

:Meer dan Maria: het moederschap in de beeldende kunst 3

Meer dan Maria: het moederschap in de beeldende kunst

Wat betekent het om moeder te zijn? En wanneer ben je dan een ‘goede moeder’? Moederschap, en alle nuances daarrond, blijft onderbelicht. Anne Louïse van den Dool onderzoekt via de representatie van moeders in de beeldende kunst de vele kanten die horen bij moeder zijn. Lees meer

Mijn Apocalypsis Leydenensis 1

Mijn Apocalypsis Leydenensis

In deze gedichten vliegt Joshua Snijders koerend over een postapocalyptisch Leiden, zijn Lays-chipszakjes tijdens een uitstapje in de Melkweg achtergelaten en zwemmen walvissen op wieltjes. 'De vraag is of je voetafdrukken kunt achterlaten wanneer er geen zwaartekracht is.' Lees meer

Lois Cohen maakte foto voor onze kunstverzamelaars: ‘Ik regisseerde per ongeluk een etalagepop’

Lois Cohen maakte foto voor onze kunstverzamelaars: ‘Ik regisseerde per ongeluk een etalagepop’

Word vóór 1 juli kunstverzamelaar bij Hard//hoofd en ontvang een unieke print van Lois Cohen! In gesprek met chef Kunst Jorne Vriens licht Lois een tipje van de sluier op. Lees meer

Was dit nou een flirt?

Was dit nou een flirt?

Als de Amsterdamse Carrie Bradshaw schrijft Marthe van Bronkhorst over de schemerflirt: een net te lange blik, een ambigu compliment, een hand die 'per ongeluk' de jouwe aanraakt. Lees meer

In gesprek met Jacqueline Peeters

In gesprek met Jacqueline Peeters: ‘Schilderen is denken en doen’

Aucke Paulusma gaat in gesprek met Jacqueline Peeters over haar nieuwe tentoonstelling. ‘Ik hoop dat ze in mijn werk iets van die spanning zien tussen wat zichtbaar is en wat verborgen blijft, en dat ze voelen hoe ik dat proces van schilderen benader.’ Lees meer

Terugblik op de schrijfworkshop: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?'

Terugblik op de schrijfworkshop: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?'

Op 25 mei organiseerde Hard//hoofd een schrijfworkshop met het thema: 'Hoe schrijf je over mannelijkheid?' Tijdens deze middag hebben de uitgekozen deelnemers onder begeleiding van één van de vier hosts uit het netwerk van Hard//hoofd de tijd gekregen om ideeën uit te wisselen, hun eigen tekst aan te scherpen en te reflecteren op hun eigen schrijfproces. Samen met de hosts kijken we terug op een verdiepende, inspirerende dag vol uitwisseling en reflecties. Lees meer

Dit maakten onze kunstverzamelaars en magazineabonnees mogelijk in 2024

Dit maakten onze kunstverzamelaars mogelijk in 2024

Kunstverzamelaars dragen bij aan onze missie om nieuw talent te ondersteunen en een vrije ruimte te bieden. We leggen graag uit hoe we de donaties in 2024 hebben besteed. Lees meer

Als je écht kinderen wilt redden

Als je écht kinderen wilt redden

Shashitu Rahima Tarirga kwam 33 jaar geleden via interlandelijke adoptie naar Nederland vanuit Ethiopië. Na een reis naar Ethiopië maakt ze nu een afweging tussen haar leven hier en het gemiste leven daar. 'Weegt een westers paspoort op tegen het moeten omgaan met de trauma’s van scheiding en achterlating? Weegt een leven hier op tegen onbekendheid met je leven daar?' Lees meer

Water landt zachter

Water landt zachter

Via een staalarbeider en een PVV-stemmer onderzoekt Angelika Geronymaki zichzelf. Kan ze, zonder het doen van aannames, de ander leren kennen? Lees meer

nuclear family

Queerkroost

In een briefwisseling over queer ouderschap zoeken Eke Krijnen en Lisanne Brouwer naar steun, herkenning en een houding om de maatschappelijke discriminatie buiten het gezinsleven te houden. Lees meer

Informatiehonger

Informatiehonger

We verslikken ons in data, maar blijven gulzig drinken. In dit essay onderzoekt Paola Verhaert hoe onze honger naar informatie — ooit gevoed door boeken, nu door eindeloze datastromen — ons hoofd én onze wereld begint te verzwelgen. Waar ligt de grens? En merken we het als we die overschrijden? Lees meer

De talkshow is dood, lang leve de talkshow

De talkshow is dood, lang leve de talkshow

In deze colum geeft Marthe Bronkhorst je een van haar geheime toverzinnen om vervelende talkshowgasten de mond te snoeren. 'Is dat zo?' Lees meer

:Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

Naar een taal die consent fucking overbodig maakt: brieven over consent

In haar laatste brief aan Alara buigt Yousra zich over taal: hoe taal seksueel geweld normaliseert en hoe taal inwerkt op onze erotische verbeelding. Geweldloze verhoudingen scheppen via taal is voor haar zowel een kwestie van nieuwe talen schrijven als oude of bestaande talen herinneren. Lees meer

Comme tu veux

Comme tu veux

In de bruisende souks van Marrakech leert Aisha Mansaray haar vader – de ultieme hosselaar, de praatjesmaker in zes talen, en de filosoof in een (illegale) taxi – beter begrijpen. Lees meer

:De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

De kunst van vertrekken – Deel II: Macht en onmacht

In het tweede deel van deze essayreeks over kunststakingen schrijft Lara den Hartog Jager over kunstenaars die worstelen met systemen van macht en de vraag of hun kunst verandering teweeg kan brengen. Lees meer

:De archivaris en haar dochter: Een anatomie van opa's dochter 1

De archivaris en haar dochter: Morgen zal alles anders zijn

‘Even eufy checken.’ In ‘Morgen zal alles anders zijn’ dicht Bareez Majid over de eindeloze keuzes en opties die een dag voortbrengt. Een dag die getekend wordt door de sluimerende aanwezigheid van de videofeed van een beveiligingsapp. Lees meer

Hard//hoofd zoekt vóór 28 juli 2.500 trouwe lezers!

Hard//hoofd verschijnt weer op papier, nu met extra bijlage! In Honger lees je over de pijn, het verlangen en de schoonheid van datgene waar we naar smachten. Schrijf je vóór 28 juli in voor slechts 3 euro per maand en ontvang Honger in september in de brievenbus, mét bijlage Ik wil, wil jij ook? over seksueel consent. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer