Ine Boermans schrijft over haar eigen liefdesverdriet - haar 'exquisite pain' - en de rol die liefdesverdriet speelt in de kunst van Sophie Calle.
‘Ik heb vrienden die voor minder pillen krijgen,’ zei ik bibberend van hartenpijn tegen mijn therapeut. ‘Waar blijven die van mij?’
‘Voor liefdesverdriet is geen pil,' was haar antwoord. ‘Zoek afleiding.’
Ten tijde van liefdesverdriet zijn de adviezen van professionals en vrienden helder en hetzelfde. Plant snel nieuwe herinneringen in je kortetermijngeheugen. Ga uit, doe leuke dingen. Heb seks met een ander. Zuip je klem, vind een nieuwe vlam. Spullen die herinneringen oproepen zorgen voor een terugval en dienen te worden aangepakt. Al is het maar om te voorkomen dat je vanuit het café je ex belt om hem te vertellen dat zijn ene bruine sok nog bij je ligt.
Dus, na een berg sigaretten, een tranendal in bed, afleiding in de vorm van drank en een kater met bijbehorend extra zelfmedelijden was het genoeg. Het werd tijd om mijn huis grondig en geheel te ontdoen van de oorzaak van al dat zwelgen. Tim. De meeste spullen waren al via een doos, een tas en uiteindelijk zijn twee jaszakken uit mijn huis vertrokken, maar helemaal verdwenen was hij nog niet. Gewapend met een vuilniszak ging ik op zoek naar de laatste overblijfselen.
Weg voelde zo weg, en de vuilniszak te onomkeerbaar en definitief.
Al bij het eerste object twijfelde ik. Weg voelde zo weg, en de vuilniszak te onomkeerbaar en definitief. Mijn brein zocht een middenweg. Het leek me beter om alles eerst te scannen en daarna pas weg te gooien. De cd, een bruine eenlingsok onder het bed, zijn rode reservesjaal onder de kat, en onder de groeiende stapel ongeopende post het bierviltje waar hij ooit zijn telefoonnummer voor mij opschreef. Alles werd gescand en opgeslagen. Uiteraard niet in het zicht maar in een mapje op een in onbruik geraakte losse harde schijf. De_Tim_Scans. De harde schijf stopte ik weg in een la. Uit mijn blikveld maar niet voorgoed weg.
Helen Fisher, biologisch antropoloog, deed uitgebreid onderzoek naar onder andere liefde, huwelijk, sekseverschillen en de chemie van de hersenen in het geval van romantische liefde. Ze legde een aantal proefpersonen die net gedumpt waren in een MRI-scanner om te kijken wat voor activiteit er waarneembaar was in hun brein. Met enig schuldgevoel, dat wel, want haar proefpersonen waren, zoals ze het zelf omschreef, ‘in such bad shape’. Uit deze scans bleek dat een aantal delen van je brein extra actief is in tijden van rouw om romantische liefde. Het deel waarmee diepe gehechtheid wordt gevoeld is zeer actief. Ook zag Fischer veel activiteit in het deel van het brein waarmee intense verliefdheid wordt gevoeld. Je houdt alleen maar meer van de persoon die je moet vergeten.
Het heeft alle kenmerken van een verslaving.
Verder werd ook het gebied waardoor je bereid bent zeer grote risico's te nemen extra geprikkeld. Dus niet alleen het hunkeren, het willen hebben, de focus, de verbondenheid en de verliefdheid zijn overactief, je bent ook bereid grote risico's te nemen en alles op het spel te zetten als je in de liefde niet kunt krijgen wat je wilt. Het heeft alle kenmerken van een verslaving. Dit lijkt een postuum pleidooi voor een in 1975 geschrapt artikel in de Franse wet. Het doden vanwege een gebroken hart, de crime passionnel, gold daar ruim een eeuw als een verzachtende omstandigheid.
Ik kreeg Fishers Ted Talk, The Brain in Love, toegestuurd door vrienden waartegen ik mijn trieste relaas tot in den treure herhaalde. Ook dat kan namelijk therapeutisch werken, telkens weer je verhaal doen. Een kunstenaar die dit gegeven mooi heeft verwerkt in een kunstwerk is Sophie Calle. Calle’s oeuvre is gedrenkt in liefdesverdriet.
‘Gelukkige gebeurtenissen beleef ik; de ongelukkige buit ik uit,’ verklaart ze.
In 1984 won Calle een reisbeurs en besloot dit geld te gebruiken om in drie maanden tijd van Parijs naar Tokio te reizen. Met tegenzin liet ze haar geliefde achter in Parijs. Hij had haar verteld niet goed alleen te kunnen zijn, dus gerust was ze niet. Ze maakten de afspraak dat hij zich in New Delhi bij haar zou voegen. Eenmaal in het hotel in New Delhi lag er een, door de receptionist opgetekende, boodschap van hem. Hij had zijn vinger bezeerd en kon niet komen. Hij zou haar bellen. Ze nam plaats naast de rode telefoon in haar hotelkamer en na een dag wachten belde hij met de werkelijke reden. Hij had een ander. Calle’s wereld stortte in en met terugwerkende kracht stond de hele reis in het teken van het ongeluk dat aan het einde ervan op haar wachtte.
In de maanden na de breuk vertelde ze het verhaal aan iedereen die haar vroeg waarom ze huilde. Vrienden, bekenden en voorbijgangers op straat vormden een therapeutisch oor voor haar liefdesverdriet. Als tegenprestatie bood ze deze mensen aan om haar het pijnlijkste verhaal uit hún leven te vertellen. Zo vormde ze zelf een luisterend oor voor de vrouw die vlak voor de geboorte van haar kind te horen kreeg dat het was overleden, en voor de man wiens geliefde van een flatgebouw sprong. Schrijnende verhalen, vaak veel schrijnender dan dat van Calle.
Vrienden, bekenden en voorbijgangers op straat vormden een therapeutisch oor voor haar liefdesverdriet.
Calle's pijn sleet en haar relaas werd steeds korter. Alle herinneringen aan deze reis en man stopte ze in een doos en pas jaren later maakte ze over deze periode het werk 'Exquisite Pain'. Ik zag het ooit in Parijs, als onderdeel van een overzichtstentoonstelling van Calle in Centre Pompidou. Een lange muur was gevuld met foto’s en aandenkens van haar reis door Japan. Een gefotografeerde hotelsleutel, prachtige landschappen en verdere afbeeldingen van aandenkens hingen, keurig ingelijst, naast elkaar. Als je binnenkwam leken de afbeeldingen het verhaal te vertellen, maar van dichtbij bleken alle beelden gebrandmerkt met een rood stempel. Het brandmerk gaf het aantal dagen tot de breuk aan. 52 days to unhappiness, 40 days to unhappiness, langzaam werd er afgeteld.
Het beeld bij de dag van de breuk is dat van het hotelbed met de rode telefoon. Vanaf dan herhaalde dat beeld zich, met eronder het steeds korter wordende verhaal van Calle’s liefdesverdriet. Onder de laatste foto stonden nog maar drie woorden. Ernaast hingen de schrijnende, geruilde verhalen, met erboven een uitvergrote foto van een stethoscoop, of het graf van de overleden geliefde.
Die geruilde verhalen gaven mij aanvankelijk een onbehaaglijk gevoel. Want in hoeverre gaat het hier om een eerlijke ruil. Niet alleen is het vertellen en delen van pijn een beproefde remedie, een flink triest verhaal werkt relativerend. Zoiets kan onbedoeld wrang of cynisch uitpakken. Liefdesverdriet is vlammend en de wereld vergaat, maar meestal niet voor lang. Precies zoals te zien is in 'Exquisite Pain'. De geruilde verhalen daarentegen slinken niet. Er zit vijftien jaar tussen het moment van vertellen en het moment van tonen, maar er is geen woord weggesleten. Dit liefdevolle gegeven maakt het werk meer dan een mooi maar anekdotisch werk over de grilligheid van intense liefde.
Onder de scanner en weg ermee.
Met een vuilniszak in mijn hand ging ik mijn eigen exquisite pain te lijf. De resten zonneproduct van onze vakantie samen, het lege pakje Marlboro dat we oprookten tijdens een zwaar gesprek. Onder de scanner en weg ermee. Het voelde onaangenaam om moedwillig mijn eigen geheugen te wissen en actief bezig te zijn met het wegwerken van een liefde die blijkbaar zo intens was. Geluk lijkt de norm, slechte momenten wis je. Want ook al maakt het de herinnering aan een voorbije liefde compleet en realistisch, wat moet je er na al die moeite om de pijn juist te vervagen nog mee.
Van top tot teen uitgekamd was mijn huis helemaal ontdaan van Tim. Nu ik nog. Aangezien mijn Tim ook graag de kok uithing had hij een enorme oven in zijn kleine appartementje. Tijdens onze laatste ontmoeting brandde ik me eraan. De brandwond, ondertussen geslonken tot een klein rood vlekje, was het laatste zichtbare restje van hem in mijn huis. Het werd mijn laatste Tim-scan. Ik zoek de scans en het vlekje wel weer op als de keus aan mij is en ik de herinnering voor even compleet wil maken. Zonder de scherpe randjes.
Beeld: Ine Boermans
